Yai panembwa’mba bijipo

Mambo ka Bakamonyi ba kwa Yehoba o Babujila Kusekelelako Moba a Kukookoloka?

Mambo ka Bakamonyi ba kwa Yehoba o Babujila Kusekelelako Moba a Kukookoloka?

 Bakamonyi ba kwa Yehoba bayuka byepi kuba’mba moba a kukookoloka amo kechi atokesha Lesa ku muchima ne?

Bakamonyi ba kwa Yehoba Saka bakyangye kufuukulapo kwivwanga mu kusekelela juba ja kukookoloka, patanshi bakebakeba bishinka mu Baibolo. Moba amo a kukookoloka ne bya kisangajimbwe bilala mafunde a mu Baibolo. Umvwe Bakamonyi ba kwa Yehoba bayuka bino, kechi bevwangamo ne. Pa moba akwabo a kukookoloka, Kamonyi yense wafwainwa kwifuukwilapo mwine, ne kwibikishako “kwikala na jiwi ja mu muchima jatoka kwi Lesa ne ku bantu.”​—Byubilo 24:16.

Mepuzho alondelapo ke mepuzho akonsha kwiipuzha Bakamonyi ba kwa Yehoba pa kufuukulapo inge bakonsha kwivwangamo mu juba ja kukookoloka nangwa ne. a

  • Nanchi jino juba ja kukookoloka japusenamo na byaamba Binembelo nyi?

    Jifunde ja mu Baibolo: “Lupukaimo mwi abo ne kwabana nabo,’ byo byaamba Yehoba, ‘kabiji kange mukwate ku kintu kya muzhilo ne’”​—2 Kolinda 6:15-17.

    Pa kuba’mba Bakamonyi ba kwa Yehoba babule kwivwangamo mu mafunjisho abula a mu binembelo, nangwa’mba mafunjisho apusana na byaamba Baibolo, abo kechi basekelela moba a kukookoloka mwavwangwa bintu byalondelapo ne.

    Moba a kukookoloka aimena pa kupopwela balesa bangi. Yesu waambile’mba: “Wafwainwa kupopwelatu Yehoba Lesa wobe ne kumwingijila aye yenka kwapwa.” (Mateo 4:10) Na mambo a kulondela luno lujimuno, Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi basekelela Kiminshiminshi, Ishita, Juba ja Ñondo wa Ndolo (May Day) nangwa’mba Juba ja Bamingilo (Labour Day,) mambo ano moba a kukookoloka afuma ku bantu bapopwela balesa bangi kechi kwi Yehoba ne. Kabiji kechi basekelela ne ano moba a kukookoloka alondelapo ne.

    • Juba ja Kwanzaa. Kwanzaa kyafuma ku byambo bya Kiswahili bya kuba’mba matunda ya kwanza, bilumbulula’mba ‘bipangwa bitanshi,’ kino kimwesha’mba jino juba ja kukookoloka jafuma ku bisho bya mu Africa bya kusekelela kajo katanshi kunowa.” (Encyclopedia of Black Studies) Nangwa kya kuba bamo balanguluka’mba kusekelela juba Kwanzaa kechi kwavwangamo bya bupopwela ne, bino buku wa Encyclopedia of African Religion waesakanya jino juba ku kisho kya mu Africa kya kusekelela bipangwa bitanshi. Pa jino juba, bantu bapana milambo ku balesa babo ne ku bashakulu babo kumwesha’mba basanta pa byo bebobila. Bino byo bintu byubiwa pa juba ja Kwanzaa, jitelwa ne kuba’mba African American.”

      Kwanzaa

    • Juba ja Kukookoloka Jikalako Pakachi ka September ne October (Mid-Autumn Festival). Kino ke kijiilo kya kunemeka lesa wamukazhi ñondo.” (Holidays, Festivals, and Celebrations of the World Dictionary) Kyavwangamo kisho kya “banabakazhi kuya na kufukama mu nzubo, kitelwa mu Kichainizi amba kowtow, kufukamina lesa wamukazhi.”​—Religions of the World​—A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices.

    • Nauruz (Nowruz). Jino juba ja kukookoloka jafuma ku bupopweshi butelwa’mba Zoroastrianism, kabiji jino jo juba jo bamona’mba jazhila bingi pa kalenda wa Zoroastrian. . . . Mupashi wa mute, utelwa’mba [Rapithwin], ye baambanga’mba bamutangijilanga ku mupashi wa Mashika mu kimye kya mwela wa mebele, bamutambwijile na kijiilo ne kusekelela mute pa juba ja Nowruz kwesakana na kisho kya bupopweshi bwa Zoroastrian.”​—United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization.

    • Shab-e Yalda. Jino juba ja kukookoloka ke kusekelela juba jiji na maola acheche mute ku mapunzha aji ku buyeke. Jino juba jikalako mu ñondo wa Kuvumbi (December). Buku wa kuba’mba Sufism in the Secret History of Persia waamba’mba kusekelela jino juba “kwakwatankana na kupopwela Mithra” lesa wa kyeya aye. Kabiji kyatanwa kuba’mba kusekelela jino juba kwakwatankana na kupopwela balesa ba juba ba bena Loma ne Bangiliki. b

    • Juba ja Misashijilo. Byonka biji juba ja Kwanzaa, jino juba ja kukookoloka najo jafuma kisho kya kala kya kusekelela kimye kya kunowa pa kunemeka balesa bapusana-pusana. Mu kuya kwa kimye, “bisho bya bantu ba kala byatwelele mu chechi wa bena Kilishitu.”​—A Great and Godly Adventure​—The Pilgrims and the Myth of the First Thanksgiving.

    Moba a kukookoloka aimena pa bingelekezha nangwa lwitabilo lwa jishuko. Baibolo waamba’mba aba “aba banengezhezha lesa wa Jishuko tebulu” baji “pa bantu bakana Yehoba.” (Isaya 65:11) Onkao mambo, Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi basekelelako ano moba a kukookoloka ne:

    • Ivan Kupala. Buku wa kuba’mba The A to Z of Belarus waamba’mba: “Kwesakana na byaitabila bavula, kimye kya [Ivan Kupala] kuji bilengwa bikala bingi bulume bwa bingelekezha kabiji inge washukwa ne kubula moyo, wakonsha kutambulako buno bulume.” Kala, jino juba ja kukookoloka jajinga juba ja kusekelela juba jikalatu na maola acheche mute ku mapunzha a ku buyuke. Jikalako mu Kapyantoto (June). Nangwa byonkabyo, buku wa Encyclopedia of Contemporary Russian Culture, “bantu bapopwelanga balesa ba bubela byo batwelele mu bupopweshi bwa bwina Kilishitu jino juba ja kukookoloka bejikwatankenye na juba jasekelelanga Chechi jitelwa’mba “juba ja wazhijikwa” Yoano Mubatizhi.”

    • Mwaka Mupya (Mwaka Mupya wa Bena China nangwa Mwaka Mupya wa Bena Korea). “Pa kikye kimye kya mwaka, kukila pa bimye bikwabo bya mwaka, bisemi, balunda, ne balongo bata muchima pa kumona kuba’mba bintu byawama bikebamwekelenga mu yewo mwaka yense.” (Mooncakes and Hungry Ghosts​—Festivals of China) Kabiji Mwaka Mupya wa bena Korea “uvwangamo kupopwela bashakulu, bizhimba byo byo bengijisha pa kupanga mipashi yatama ne kumona kuba’mba bonse baikala na jishuko mu Mwapa Mupya, ne kupongesha pa kuba’mba bayuke bintu bikamweka mu Mwaka Mupya.”​—Encyclopedia of New Year’s Holidays Worldwide.

      Bena China babena kusekelela Mwaka Mupya

    Moba a kukookoloka aimena pa mulanguluko wa kuba’mba mweo kechi ufwa ne. Baibolo walumbululatu bulongo kuba’mba mweo wakonsha kufwa. (Ezikyo 18:4) Onkao mambo, Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi bevwangamo mu kusekelela moba a kukookoloka aji panshipo atundaika lwitabilo lwa kuba’mba mweo kechi ufwa ne:

    • Juba ja Myeo Yonse (Juba ja Bafu). Buku wa New Catholic Encyclopedia waamba’mba jino ke juba ja “kuvuluka bantu bonse ba kishinka betusha. Mu myaka kutendeka mu 500 C.E. kufika mu 1500 C.E., bantu bavula baitabijile kuba’mba myeo iji ku mpunzha ya lumanamo ibwela ne kwikala bipuku, balozhi, babombwe, ne bintutu bikwabo, kwiya na kumanyika boba bamanyikilenga bano bantu saka bakyangye kufwa.”

    • Kijiilo kya Qingming (Ch’ing Ming) ne Kijiilo kya Kipuku Kiji na Nzala (Hungry Ghost Festival). Abino bijiilo bibiji byaikelako kunemeka bashakulu. Buku wa kuba’mba Celebrating Life Customs Around the World​—From Baby Showers to Funerals walumbulula’mba kimye kya kijiilo kya Ch’ing Ming, basoka mu mujilo kajo, bya kutoma, ne mali a bipepala pa kuba’mba bafwa babule kuya na nzala nangwa na kilaka ne, kabiji kechi bafwainwa kukajilwa mali ne.” Uno yenka buku waambile ne kuba’mba “mu Ñondo wa Kipuku Kiji na Nzala, kikatakata bufuku mwenzhi po amweka yense wanzhingwile, [bantu basekelela kino kijiilo baitabila’mba] pa jino juba bafu po po bomvwañana bingi na bantu bomi kukila moba akwabo, onkao mambo, kyanema kuba bintu byawama bya kutokesha ku muchima bafu ne kunemeka bashakulu.”

    • Chuseok. Buku wa The Korean Tradition of Religion, Society, and Ethics, waamba pa kusekelela jino juba ja kukookoloka amba kwavwangamo “kutapisha kajo ne binyu ku myeo ya bantu bafwa.” Abino bitapisho bimwesha “lwitabilo lwa kuba’mba myeo ya bafu itwajijila kwikalako inge mubiji wafwa.”

    Moba a kukookoloka aimena pa bya bulozhi. Baibolo waamba’mba: “Mwi anweba kechi mukatanwe muntu . . . uponga, nangwa ñanga wa bisoko nangwa muntu yense uba bya lubuko nangwa mulozhi ne. Kabiji kechi mukatanwe muntu uta bakwabo bwanga nangwa wipuzha muntu wisamba na mipashi nangwa wamba bikamweka kulutwe nangwa wisamba na bafu ne. Mambo muntu yense uba bino bintu ye wa bunya kwi Yehoba.” (Mpitulukilo ya mu Mizhilo 18:10-12) Pa kuba’mba babule kwivwangamo mu kupopwela bingelekezha, byavwangamo kwipuzha muntu wamba bikamweka kulutwe (jishinda jikwabo ja kupongesha), Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi basekelelanga juba ja kukookoloka ja Halloween nangwa ano moba a kukookoloka alondelapo:

    • Mwaka Mupya wa bena Sinhala ne Tamil. “Bisho bya bingelekezha byubiwa pa kusekelela jino juba ja kukookoloka . . . byavwangamo kuba bintu bimo pa bimye byatongolwa byamba bashayuka babulañana bikamweka kulutwe amba bikaleta bintu byawama.”​—Encyclopedia of Sri Lanka.

    • Songkran. Jizhina ja jino juba ja kukookoloka “jafuma ku kyambo kya mu mulaka wa Sanskrit . . . kilumbulula ‘kwenda’ nangwa ‘lupimpu,’ kabiji kino kijiilo kyaimena pa byenda juba ne mo jizhokoloka.”​—Food, Feasts, and Faith​—An Encyclopedia of Food Culture in World Religions.

    Bijiilo bya bupopweshi byanembelwe mu Mizhilo ya Mosesa byalekele kwikalako na mambo a kitapisho kya kwa Yesu. Baibolo waamba’mba: “Kilishitu ye mpelo ya Mizhilo.” (Loma 10:4) Bena Kilishitu bafunjilako byavula ku mafunde aji mu Mizhilo ya Mosesa yo bapele bena Isalela. Nangwa byonkabyo, kechi basekelela bijiilo byanembwamo ne, kikatakata abya byaambilenga pa kwiya kwa Mesiasa, mambo bena Kilishitu baitabila’mba Kilishitu waishile kala. Baibolo waamba’mba: “Abino bintu ke kimvuletu kya bintu bikeya, bino bintu bya kine ke bya Kilishitu.” (Kolose 2:17) Na mambo a kino, ne kishinka kya kuba’mba bijiilo bimo mwavwangwa ne bisho byabula bya mu binembelo, Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi basekelelako moba a kukookoloka anembwa panshipo ne:

    • Hanukkah. Kino ke kijiilo kya kuvuluka kupanwa jibiji kwa nzubo ya lesa ya Bayudea mu Yelusalema. Pano bino, Baibolo waamba’mba Yesu waikele Ñanga Mukatampe wa “mu tente mukatampe wawamisha [nangwa’mba nzubo ya Lesa] wabula kulengwa na maboko, ko kuba’mba wabula wa pano pa ntanda.” (Bahebelu 9:11) Ku bena Kilishitu, uno tente wa ku mupashi ye wapingakena pa nzubo ya Lesa yajinga mu Yelusalema.

    • Rosh Hashanah. Jino jo juba jitanshi mu mwaka wa Bayudea. Kala, pa jino juba bapananga bitapisho kwi Lesa. (Kubala 29:1-6) Nangwa byonkabyo, Yesu Kilishitu, byo aji Mesiasa, wakainye “kupana bitapisho ne milambo,” onkao mambo, Lesa walekele kutambwila bino bitapisho.​—Danyela 9:26, 27.

  • Nanchi jino juba ja kukookoloka jitundaika bantu kupajika lwitabilo nyi?

    Jifunde ja mu Baibolo: “Ñanyi kwipasha kuji pa muntu waitabila ne wabula kwitabila? Nanchi bankishi bakonsha kwikala mu nzubo ya Lesa nyi?”​—2 Kolinda 6:15-17.

    Nangwa kya kuba Bakamonyi ba kwa Yehoba bebikako kwikala mu mutende na bantu ne kunemeka luusa lwa muntu yense lwa kusala bintu byo afwainwa kwitabilamo, bino bachinuzhuka kwivwangamo mu kusekelela moba a kukookoloka atundaika kupajika lwitabilo mu mashinda alondelapo.

    Kusekelela muntu ye banemeka mu bya bupopweshi nangwa bintu byamwekele bitundaika bantu ba mu bupopweshi bwapusana-pusana kwiya pamo na kupopwela. Lesa byo atwajile bantu banji ba kala mu kyalo kikwabo mwajinga bantu bayanga mu bupopweshi bwapusana-pusana, wibambijile’mba: “Kechi mwafwainwa kulayañana nabo lulayañano nangwa na balesa babo ne. . . . Umvwe mukengijilenga balesa babo, kine kikekala ke kitewa kwi anweba.” (Kulupuka 23:32, 33) Onkao mambo, Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi bevwangamo mu kusekelela ano moba a kukookoloka ne.

    • Loy Krathong. Pa jino juba ja kukookoloka ja mu kyalo kya Thailand, “bantu balenga masanyi amweka nobe mabula, babikapo tundulu nangwa tubichi twa kufutumuna, ne kubika ano masanyi pa mema. Bamba’mba maato asenda mashamo ne kwiatwala kwalepa. Pa jino juba bavuluka mwanyanchile maulu wa kwa Buddha.”​—Encyclopedia of Buddhism.

    • Juba ja Kulapila ku Bundengamambo. Pepala wa byambo wa mu kyalo kya Papua New Guinea utelwa’mba The National, waambile’mba kiloolo mu kafulumende umo waambile’mba bonse bevwangamo mu kusekelela jino juba “ke bantu baitabila mu bwina Kilishitu.”

    • Vesak. “Jino jo juba jazhila bingi ku bantu baya mu bupopweshi bwa Buddha, basekelela kusemwa kwa Buddha, kuyuka bintu byonse, ne lufu, nangwa kuya ku mpunzha ikwabo na kwikala bwikalo bwa lusekelo kabiji bwa mutende yo batela’mba Nirvana.”​—Holidays, Festivals, and Celebrations of the World Dictionary.

      Vesak

    Kusekelela moba a kukookoloka aimena bisho bya bupopweshi byabula mu Baibolo. Yesu wabuujile bantangi ba bupopweshi amba: “Anweba mwapeezha mambo a Lesa na mambo a bisho byenu.” Kabiji waambile’mba bupopweshi bwajinga bwatu mambo bafunjishanga “mafunjisho a bantu.” (Mateo 15:6, 9) Na mambo a kuba bomvwina luno lujimuno, Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi basekelelako moba a kukookoloka a bupopweshi nabiji alondelapo ne.

    • Epiphany (Moba Asatu a Mfumu, Timkat, nangwa Los Reyes Magos). Bantu basekelela kyaubile bamfunji ba tubangabanga kuya na kumona Yesu nangwa kusekelela lubatizhilo lwa kwa Yesu. Kino “kyajinga kijiilo kya kunemeka balesa ba mema, mikola ne tukola tucheche, pano bekyalwile ke kya bwina Kilishitu.” (The Christmas Encyclopedia) Juba jikwabo ja kukookoloka jipasha na jino ke juba ja Timkat, “jafuma ku bya kishakulu.”​—Encyclopedia of Society and Culture in the Ancient World.

    • Juba ja kuvuluka Kisungu Maliya byo atwajilwe mwiulu. Pa jino juba basekelela lwitabilo lwa kuba’mba inanji Yesu wayile mwiulu na mubiji yenkawe wa nyama ne mashi. “Bena Kilishitu batanshi kechi baitabijile bino ne, kabiji Binembelo kechi byaambapo pa kino ne.”​—Religion and Society​—Encyclopedia of Fundamentalism.

    • Kusekelela juba Maliya jo asemene Yesu kuba’mba kechi wajinga na bundengamambo ne. “Mulanguluko wa kuba’mba Maliya byo asemene mwana kechi wajinga na bundengamambo ne, kechi bamwambapo mu Binembelo ne . . . Chechi ye waletako luno lufunjisho.​—New Catholic Encyclopedia.

    • Lent. Buku umo waamba’mba Lent ke moba a kwilangulusha pa bintu byatama byaubile bantu ne kuzhikilwa na nzala, kabiji kino kisela kyatendekele mu “myaka kitota kya buna,” saka papita myaka 200 kufuma kimye kyo bapwishishe kunemba Baibolo. Uno yenka buku wanungapo’mba pa juba jitanshi ja Lent “kwikala kisela kya kutambula buto pa juba ja pa Kisatu ja Buto, kino kisela kyatendekele kala mu mwaka wa 1091 kimye kyakonkene pamo bantangi ba machechi mu muzhi wa Benevento.”​—New Catholic Encyclopedia.

    • Meskel (nangwa’mba, Maskal). Buku wa Encyclopedia of Society and Culture in the Medieval World waamba’mba, jino ke juba ja kukookoloka bena Ethiopia jo basekelela juba jo bamba’mba “juba jo bataaine Musalaba wa Kine (musalaba po bapopele Kilishitu), kupichila mu kubanza mijilo pangye ne kuzha saka bazhokoloka ku ino mijilo.” Nangwa byonkabyo, Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi bengijisha musalaba mu bupopweshi bwabo ne.

  • Nanchi jino juba ja kukookoloka jitumbijika muntu, kipamo, kintu kimenako kyalo nyi?

    Jifunde ja mu Baibolo: “Yehoba waamba’mba: ‘Malwa anji awa muntu uketekela mu bantu, Ukinka manungo mu bulume bwa bantu, Kabiji uvundamina Yehoba.’”​—Yelemiya 17:5.

    Nangwa kya kuba basanchila bantu bakwabo ne kwibalombelako, bino Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi bevwanga bintu nangwa moba a kukookoloka alondelapo ne:

    Moba a kunemekelamo ndamakyalo nangwa muntu mukwabo wa nkuwa. Baibolo waamba’mba: “Kilekai kuketekela mu muntu, Ujitu nobe muya uji mu myona yanji. Pano mambo ka a kumuketekela?” (Isaya 2:22) Onkao mambo, Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi basekelelako juba ja kusemwa kwa Mfumu ne.

    Kunemeka mbandela. Bakamonyi ba kwa Yehoba basekelelako juba ja kunemeka mbandela ne. Mambo ka? Mambo Baibolo waamba’mba: “Chinuzhukainga kupopwela bankishi.” (1 Yoano 5:21) Bantu bamo lelo jino kechi bamona mbandela amba nkishi, nangwa kintu kyo bapopwela ne, bino shayuka wa bya mpito aye Carlton J. H. Hayes wanembele’mba: “Kintu kikatampe kyaitabilamo bantu kabiji kyo bapopwela mu kyalo ke mbandela.”

    Moba a kukookoloka nangwa kutumbijika muntu ye banemeka mu bya bupopweshi. Ki ka kyamwekele kimye muntu wa Lesa kyo afukamijile mutumwa Petelo? Baibolo waamba’mba: “Petelo wamwimenye ne kumwambila’mba: ‘Imana; amiwa nemuntutu.’” (Byubilo 10:25, 26) Byonkatu Petelo ne batumwa bakwabo byo bakaine kukizhamo kwibanemeka nangwa kwibapopwela, ne Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi bevwangamo mu kusekelela moba a kunemekelamo bantu bo banemeka mu bya bupopweshi, nabiji moba a kukookoloka alondelapo ne:

    • Juba ja Bazhijikwa. “Jino ke juba ja kunemeka bantu bonse bo banemeka mu bya bupopweshi . . . Kechi kyayukanyikwa bulongo jino juba byo jatendekele ne.”​—New Catholic Encyclopedia.

    • Juba ja Mwanamukazhi wa ku Guadalupe. Jino ke juba ja kunemekelamo “muntu wazhijikwa wa ku Mexico” ye baitabilamo bamo amba ye Maliya inanji Yesu. Bamba’mba wamwekele mu jishinda ja kukumya ku njimi muyanji mu 1531.​—The Greenwood Encyclopedia of Latino Literature.

      Juba ja Mwanamukazhi wa ku Guadalupe

    • Juba ja Kutumba Muntu Jizhina. Buku wa Celebrating Life Customs Around the World​—From Baby Showers to Funerals waamba’mba: “Jino ke juba ja kukookoloka jo basekelela muntu ye banemeka mu bya bupopweshi kimye kyo batumba mwana jizhina janji pa kubatizhiwa nangwa kulutwe inge waitabila mu mafunjisho a chechi.” Kabiji wanungapo’mba, “jino juba bejinemeka bingi mu chechi.”

    Kusekelela moba a bipekenyi bya bumulwila ntanda nangwa bya kukeba kuwamisha bwikalo bwa bantu. Baibolo waamba’mba: “Kyawama kufyama mwi Yehoba Kukila kuketekela mu bantu.” (Salamo 118:​8, 9) Na mambo a kuchinuzhuka kumwesha’mba baketekela mu bantu kukila kuketekela mwi Lesa kupwisha makatazho aji mu ntanda, Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi bevwangamo mu kusekelela Juba ja Bakitwala nangwa Juba ja Bainetu ne, mambo ano ke moba a bya bumulwila ntanda nangwa bepekenyi bya kukeba kwikala bulongo. Kabiji na mambo a kino, kechi bevwanga mu kusekelela Juba jo Balekeshe Buzha ne. Pakuba bapembelela Bufumu bwa Lesa kuba’mba bo bukafumyapo makatazho onse ne misalululo.​—Loma 2:​11; 8:​21.

  • Nanchi jino juba ja kukookoloka jitumbijika kyalo kimo, mukoka umo kukila mikoka ikwabo kyalo nyi?

    Jifunde ja mu Baibolo: “Lesa kechi uji na misalululo ne, bino mu bisaka byonse muntu umwakamwa ne kuba byaoloka ye witabilwa kwi aye.”​—Byubilo 10:34, 35.

    Nangwa kya kuba Bakamonyi ba kwa Yehoba bavula batemwa byalo mo bekala, bino bachinuzhuka kwivwanga mu kusekelela moba a kukookoloka atumbijika kyalo nangwa mukoka umo wa bantu kukila ikwabo nabiji ano alondelapo.

    Moba a kukookoloka atundaika bashilikale. Yesu kechi watundaikilenga makondo ne, pakuba wabuujile baana banji ba bwanga amba: “Temwainga balwanyi benu ne kulombelako boba bemumanyika.” (Mateo 5:44) Onkao mambo, Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi basekelelako moba a kukookoloka a kunemekelamo bashilikale nabiji ano alondelapo ne:

    • Juba ja Anzac. “Kyambo kya Anzac kimenako bashilikale ba ku Australia ne ku New Zealand,” kabiji “Juba ja Anzac pachepache jaalukile ke juba ja kuvulukilamo bantu bo baipayile mu nkondo.”​—Historical Dictionary of Australia.

    • Juba ja Babilobo (Juba ja Kuvuluka, Juba ja Mulungu ja Kuvuluka, nangwa Juba ja Kivuluko). Ano onse moba a kukookoloka ke a kunemekelamo “bashilikale bilobo ne boba bo bafwile mu nkondo na mambo a kulwilako kyalo kyabo.”​—Encyclopædia Britannica.

    Kusekelela juba ja kuvuluka byatendekele kyalo nangwa bwana bwa bene. Yesu waambile pa baana banji ba bwanga amba: “Abo kechi bo ba pano pa ntanda ne, byonka byo nabula kwikala wa pano pa ntanda.” (Yoano 17:16) Nangwa kya kuba bomvwa bulongo kufunda pa kyalo kyabo, bino Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi bevwangamo mu kusekelela ano moba a kukookoloka ne:

    • Juba ja Kyalo kya Australia. Buku wa kuba’mba Worldmark Encyclopedia of Cultures and Daily Life, jino juba ja kukookoloka ke juba “ja mu mwaka wa 1788 kimye bashilikale Bazungu kyo basuntwile mbandela ne kwamba’mba kyalo kya Australia pamo kyaikala mu maboko abo.”

    • Juba ja Guy Fawkes. Jino ke “juba jo bavuluka kimye Guy Fawkes ne Bakatolika bakwabo jo bakankelwe kutumbijika Mfumu James I ne Nzubo ya Mizhilo ya ku [England] mu 1605.”​—A Dictionary of English Folklore.

    • Juba ja Bwana bwa Bene. Mu byalo byavula, jino “jo juba jo basala ja kusekelela kimye kyo batambwile bwana bwa bene.”​—Merriam-Webster’s Unabridged Dictionary.

  • Nanchi pa jino juba pobiwa byubilo bincha nangwa byabula kufwainwa nyi?

    Jifunde ja mu Baibolo: “kimye kyapitapo kyo mwaubijilengamo bintu bikeba bisaka bya bantu kyawana, byo mwaubilenga byubilo bya kwizozola, bya lwiso, kutomatoma binyu, kusangalala kubi, kupendwapendwa ne kupopwela bankishi.”​—1 Petelo 4:3.

    Na mambo a kulondela jino jifunde, Bakamonyi ba kwa Yehoba bachinuzhuka kwivwanga mu kusekelela moba a kukookoloka bantu ko batoma bingi malwa ne kusangalala kubi. Bakamonyi ba kwa Yehoba bomvwa bulongo kwikala pamo na balunda nabo, kabiji bakonsha kufuukulapo kutoma bya kutomatoma mu kwesakanya. Bebikako kulondela lujimuno lwa mu Baibolo lwa kuba’mba: “Inge mubena kuja, nangwa mubena kutoma nangwa mubena kuba kintu kya byepi nangwa kya byepi, bintu byonse saka mwibyubila lukumo lwa Lesa.”​—1 Kolinda 10:31.

    Onkao mambo, Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi bevwangamo mu kusekelela moba a kukookoloka bantu po batoma maalwa ne kuzha nangwa bijiilo bikwabo bitundaika byubilo byo bakanya mu Baibolo. Bino byavwangamo kijiilo kya Bayudea kitelwa’mba Purim. Nangwa kya kuba luno juba ja Purim baleka kwijisekelela’mba jo juba jo bapokolwele Bayudea mu myaka kitota kya butanu B.C.E., buku wa Essential Judaism waamba’mba luno kino “kijiilo kilumbulula kijiilo kya Bayudea kitelwa’mba Mardi Gras.” Kino kyavwangamo kuba kyungwe, “banabalume kuvwala bivwalo bya banabakazhi, kuleta kiwowo, kukizhamo kutoma maalwa, ne bintu bikwabo.”

 Nanchi Bakamonyi ba kwa Yehoba batemwa bisemi byabo nangwa kuba kechi basekelelako moba amo a kukookoloka nenyi?

Ee. Baibolo ufunjisha bantu kutemwa ne kunemeka bonse ba mu kisemi nangwa kuba baitabila mu bintu byapusana-pusana. (1 Petelo 3:​1, 2, 7) Nangwa byonkabyo, inge Kamonyi wa Yehoba waleka kusekelelako moba amo a kukookoloka, balongo banji bamo bakonsha kuzhingila, nangwa kumona nobe wibalengulula. Onkao mambo, Bakamonyi ba kwa Yehoba bavula balumbulwila balongo babo kuba’mba bebatemwa, ne kwibalumbulwila bulongo ene mambo o bafuukwilapo kubula kwivwanga mu bintu bimo, ne kufwakesha balongo babo pa bimye bikwabo.

 Nanchi Bakamonyi ba kwa Yehoba bakanya bakwabo kusekelela moba a kukookoloka nyi?

Ine. Baitabila kuba’mba muntu yense uji na luusa lwa kwifuukwila bintu. (Yoshua 24:15) Bakamonyi ba kwa Yehoba ‘banemeka bantu bonse,’ nangwa kya kuba baitabila mu bintu byapusana-pusana.​—1 Petelo 2:17.

a Kino kibaaba kechi kyatongola moba onse a kukookoloka Bakamonyi ba kwa Yehoba o babula kusekelela ne, kabiji kechi kyaamba pa mafunde onse a mu Baibolo o bakonsha kulondela ne.

b Buku wa kuba’mba Mithra, Mithraism, Christmas Day & Yalda, wanembele ba K. E. Eduljee, mapa 31-33.