Inge kya kuba’mba kechi uba bulongo mu nsamushi ne, wakonsha kulanguluka’mba wafwainwa kwingila ngovu. Inge kechi ubena kuba bulongo mu makayo a mpila ne, wakonsha kulanguluka’mba wafwainwa kukayanga ano makayo kimye kyonse pa kuba’mba wiayuke bulongo. Pano bino, mu bino byonse bibiji byo twaambapo, kintu kyo wafwainwatu kuba ke kulaala kimye kyabaya. Mona ene mambo o kyaikela bino.

•  Mambo ka o wafwainwa kulaajilanga kimye kyabaya?

•  Ki ka kikulengela kubula kulaala bukiji?

•  Wakonsha kuba byepi pa kuba’mba ulaalenga kimye kyabaya?

•  Byambapo bakwenu

 Bashayuka bamba’mba banyike bafwainwa kulaala pakachi ka maola atanu na asatu ne maola jikumi bufuku. Mambo ka o kyanemena kulaala kimye kyabaya?

•   Kulaala kulengela kulanguluka bulongo. Kulaala bekutela’mba “muchi wa bongo.” Kwakonsha kwimukwasha kuba bulongo ku sukulu, mu bya makayo, ne kuyuka bya kupwisha makatazho bulongo.

•   Kulaala kukwashako kwikala na muchima wa lusekelo. Bantu babula kulaala kimye kyabaya bobatu apo waikala na lusekelo kabiji mu kimye kicheche waikala na bulanda nangwa binyenge, kabiji kibakatazha bingi kumvwañana na bakwabo.

•   Kulaala kimye kyabaya kwakonsha kwimulengela kwendesha motoka bulongo. Kupalanguzha bishinka kwaubiwe mu United States kwasolwele kuba’mba bantu bendesha myotoka baji na myaka pakachi ka 16 ne 24 “batanwa mu mapuso na mambo a kukunuka” kukila baji na myaka pakachi ka 40 ne 59.

•   Kulaala kukwashako kwikala na butuntulu bwa mubiji bwawama. Kulaala kulengela mubiji kwikala bulongo ne kuwamisha maselo a mu mubiji, bisisa ne mishipe ya mashi. Kulaala kimye kyabaya kwakonsha ne kwimukwasha kubula kukolwa kikola kya shuka ne kinkanku.

 Nangwa kya kuba kuji byawama bifuma mu kalaala kimye kyabaya byo twaambapo, banyike bavula kechi balaala kimye kyabaya ne. Mwanyike umo wa myaka ya kusemwa 16 aye Elaine waambile’mba:

 “Mufunjishi wetu waipwizhe baana ba sukulu kimye kyo balaala. Bavula baambile’mba baya na kulaala 2 koloko wa ku makya. Bakwabo baambile’mba 5 koloko wa lukelo. Umotu ye waambile’mba 21:30.”

 Ñanyi bintu byakonsha kwimulengela kubula kulaala kimye kyabaya?

 Kwisamba na balunda. “Kyapeela bingi kubula kulaala bukiji ne kutaya kimye kyabaya, kikatakata inge ubena kwisamba na balunda bufuku pa intaneti.”—Pamela.

 Mingilo. “Natemwa bingi kulaala, pano bino, kyakatazha kulaala kimye kyabaya na mambo a kwikala na bya kuba byavula.”—Ana.

 Biñambañamba. “Foni ye undengela kubula kulaala kimye kyabaya. Kinkatazha bingi kuleka kutala pa foni inge nji pa mwanya.”—Anisa.

•   Languluka pa buneme bwa kulaala. Baibolo waamba’mba: “Kyawama kukokolokako kukila kukizhamo kwingila mingilo ne kupulwilamotu mabuula.” (Musapwishi 4:6) Kulaala kechi kiselatu ne, kukebewa bingi ku muntu. Kwa kubula kulaala kechi wakonsha kwingila bulongo nkito ne, kabiji kechi ukeyowanga bya kisangajimbwe ne.

•   Yuka kintu kikulengela kubula kulaala. Nanchi wikala kimye kyabaya bufuku na kwisamba na balunda nobe nyi? Nanchi wikala na mingilo ya ku sukulu ya kwingijila ku nzubo yavula ne mingilo ya pa nzubo nyi? Abya foni wobe ukulengela kubula kulaala bukiji nangwa ukubusha inge waya na kulaala nyi?

 Bya kulangulukapo: Kikebewa kwibikako pa kuba’mba uleke kuba bintu bikulengela kubula kulaala kimye kyabaya, pano bino, mukafuma byawama. Pa Byambo bya Maana 21:5 paamba’mba: “Bintu bifuukula muntu wingila na ngovu bikalumbuluka.”

 Ibyo kuba’mba bikwasha muntu umo kechi byakonsha kukwasha muntu mukwabo ne. Bamo bakonsha kwamba’mba kulaalako pacheche mute kwibakwasha kulaala kimye kyabaya bufuku. Wafwainwa kumonapo jishinda jakonsha kwingila bulongo kwi obewa. Mashinda alondelapo akonsha kukukwasha:

•   Wafwainwa kwipapo kimye kya kukokoloka. Inge waikala kwa kubula kuba bintu saka ukyangye kuya na kulaala, kikakulengela kuponena mu tulo bukiji.

   “Kyawama bingi kupwisha bukiji mingilo yonse ya pa nzubo pa kuba’mba ubule kulangulukanga pa bya kuba saka ukyangye kuya na kulaala.”—Maria.

•   Wafwainwa kufuukwilanga jimo bya kuba. Kechi wafwainwa kuleka bintu bimo ke bikulengela kubula kulaala bukiji ne, pakuba wafwainwa kutanchika bulongo mutanchi wa bya kuba pa kuba’mba ulaalenga kimye kyabaya.

   “Nafwainwa kulaalanga maola atanu na asatu pa juba pa juba bufuku. Onkao mambo, natendekele kubuka bukiji kukila byo nabukanga kala, apa bino nabala maola o nalaala pa kuba’mba ngyuke kimye kyo nafwainwa kulaajilangapo.”—Vincent.

•   Esekeshanga kulondela mutanchi ye walenga. Nkoloko iji mu mutwe wobe yakonsha kukukwasha, bino yakonsha kwingilatu bulongo inge wiifunjisha. Bashayuka bamba’mba muntu ulaalatu pa kimye kyonka kyo alaajilapo jonse ne kubuuka pa kimye kyonka kyo abuukilapo jonse. Eseka kuba bino pa ñondo umo kumona mubiji byo akakasuluka.

   “Inge wasala kimye kya kulaajilapo jonse, bongo bukakasulukanga bulongo inge bwakya. Kino kikakukwasha kwingila bulongo mingilo yonse.”—Jared

•   Wafwainwa kuyuka pa kupelela pa kwisamba na balunda nobe. Baibolo waamba’mba mwafwainwa kwikala “belama bulongo,” kabiji kino kyavwangamo byo muba kimye kya kukokoloka.—1 Timoti 3:2, 11.

   Nafuukwilepo kukepeshako kimye kyo nesamba na bakwetu pa Intaneti bufuku. Inge nabula kuyuka pa kupelela mu bya kisangajimbwe, kechi ngikala na kimye kyabaya kya kulaala ne.—Rebecca.

•   Foni wobe naye wafwainwa kukokolokako. Saka kwashala jiola jimo kuya na kulaala, chinuzhukanga kuya pa Intaneti nangwa kutumina balunda nobe tubyambo pa foni. Bashayuka bamo bamba’mba kyeya kifuma pa foni, pa TV, nangwa kiñambañamba kikwabotu, kyakonsha kukulengela kubula kulaala bukiji.

   “Bantu bakeba’mba mwisambengatu kimye kyonse pa juba pa juba. Bino pa kuba’mba ukokoloke bulongo, wafwainwa kutulapo foni.”—Julissa.