Ee, nangwa kya kuba Baibolo kechi buku wa sayansi ne, pano bino kimye kimo byo aamba bijitu pamo na byaamba sayansi. Monai bishinka bimo bimwesha’mba byaambapo sayansi ne Baibolo wibyaambapo. Kabiji ne byo byapusana na byaitabijilemo bantu bajingako kimye kyo banembejilengamo Baibolo.

•   Bintu biji mwiulu ne biji pano pa ntanda bebilengele. (Ntendekelo 1:1) Akino kyapusanako na byayukile bantu bavula kala, bayukile’mba byaishilekotu bine. Bena Babilona baitabijile’mba balesa bo basemene bintu biji mwiulu ne biji pano pa ntanda, kabiji bafumine mu tulunga twa mema tubiji. Bubela bukwabo ke bwa kuba’mba bino byonse byafumine mu jike jikatampe.

•   Bintu biji mwiulu ne biji pano pa ntanda bebitangijila na mizhilo yo babikako kwi Lesa kechi balesa ne. (Yoba 38:33; Yelemiya 33:25) Bantu bafunjisha bubela bwa kuba’mba bintu byatama byuba balesa ne bintutu bisolomokatu bimwesha’mba bantu kechi baji na wa kwibakwasha ne.

•   Ntanda beikobekatu pa lwelele. (Yoba 26:7) Bantu bavula ba kala bayukile’mba ntanda yapapakana kabiji iji pa kintu nangwa pa nyama mukatampe, nabiji mboo nangwa nkovu.

•   Mikola iyula na mema afuma mwiulu. Ano mema alengeka na luya lufuma mu tulunga. Kabiji anokela pano panshi ke mvula nangwa mabebe. (Yoba 36:27, 28; Musapwishi 1:7; Isaya 55:10; Amosi 9:6) Bangiliki bakala balangulukanga’mba mikola iyula na mema atupauka panshi kufuma mu tulunga, kabiji abino byo bayukile ne bantu bajinga mu myaka kitota kyabu 18.

•   Mitumba yafumine panshi ya kalunga ka mema. (Salamo 104:6, 8) Bavula baamba bubela bwa kuba’mba balesa bo balengele mitumba.

•   Kwikala na butooto kwitulengela kubuula kubela. Mu mizhilo yo bapele bena Isalela bebakambizhe kuba’mba umvwe muntu wakwata pa kitumbi wafwainwe kowa, kubika kwa bunke bantu bajinga na bikola bisambukila ne kuzhiika bincha bifuma munda. (Bena Levi 11:28; 13:1-5; Mpitulukilo ya mu mizhilo 23:13) Pano bino bena Ijipita kechi balondelanga ino mikambizho ne, abo baingijishanga muchi ye bavwangako tuvwi kubika muntu pa kilonda.

 Bishinka biji mu Baibolo bimwesha’mba kafwamo. Bubela bubepa bavula pa kishinka kya kuba’mba byaambapo sayansi ne Baibolo wibyambapo:

 Bubela: Baibolo waamba’mba bintu biji pano pa ntanda ne biji mwiulu bebilengele mu moba atanu na jimo a maola 24.

 Kishinka: Baibolo kechi waambapo juba Lesa jo alengejilemo bintu ne. (Ntendekelo 1:1) Kabiji kimye kyapichilepo pa kulenga bintu kyatongolwa mu Ntendekelo kitango 1 kyabaya, pano bino kechi bekilumbulula bulongo ne. Nangwa byonkabyo, kimye kyonse kyapichilepo pa kulenga ntanda ne jiulu bekitelatu’mba “juba.”—Ntendekelo 2:4.

 Bubela: Baibolo waamba’mba nsono ne bichi bebilengele saka bakyangye kulenga juba jibilengela kukoma bulongo.—Ntendekelo 1:11, 16.

 Kishinka: Baibolo umwesha’mba “bya mwiulu” bebilengele saka bakyangye kulenga nsono ne bichi. Pa bino bya mwiulu po paji ne Juba. (Ntendekelo 1:1) Kyeya kyafuminenga ku juba kyamwekele pa ntanda pa “juba” jitanshi. Pa “juba” ja busatu ja kulenga bintu, mwiulu mwatokele, kwajinga kyeya kyakonsheshe kulengela bichi ne nsono kukoma. (Ntendekelo 1:3-5, 12, 13) Byo papichile kimye, juba popo jatendekele kusama pa ntanda.—Ntendekelo 1:16.

 Bubela: Baibolo wamba’mba juba jizhokoloka ntanda.

 Kishinka: Musapwishi 1:5 waamba’mba: “Juba jisela ne kuzhika; jipelawizhatu kubwelela konka ko jajikuselela.” Bino byambo bibena kulumbulula juba byo jifuma ku musela ne kuya ku muzhika. Nangwatu lelo, muntu wakonsha kwamba’mba “juba jibena kusela” ne kuba’mba “juba jibena kuzhika,” bino saka ayuka’mba ntanda yo izhokoloka ku juba.

 Bubela: Baibolo wamba’mba ntanda yapapakana.

 Kishinka: Ñambilo ya mu Baibolo ya kuba’mba “kwapela ntanda” ilumbulula “monse mwapela ntanda”; kino kechi kilumbulula’mba ntanda yapapakana nangwa’mba iji na ko yapelela ne. (Byubilo 1:8) Kyo kimotu ne ñambilo ya kuba’mba “makonka ana a ntanda,” ke ñambilo ya kifwanyikizho ilumbulula ntanda yonse; muntu wakonsha kwingijisha buyeke, bulenge, muzhika ne musela mu bukifwanyikizho.—Isaya 11:12 nwt; Luka 13:29.

 Bubela: Baibolo wamba’mba bula bwa kintu kyazhokoloka buji pamo na kwikikilañanya pakachi jisatu, pano bino kine kipimo kiji nobe makyubichi asatu kuya peulu.

 Kishinka: Byo bapimine “kizhiba kya mema” kiji pa 1 Bamfumu 7:23 ne pa 2 Byambo bya Moba 4:2 bataine kuba’mba mu kwikikilañanya pa kachi kyajinga makyubichi jikumi kabiji mu “kwikizhokoloka pangye kyajinga na makyubichi makumi asatu.” Bino bipimo kampe byo baingijisha. Kabiji kyamweka kampe bula bwa kintu mu kuzhokoloka ne kukilañanya bujitu pamo na bula bwa mukachi ne pangye ya kyo.