A B D E F G H I J K L M N O P S T U Y Z

A

• Abi.

  Byo bafumine mu buzha mu Babilona, jino jajinga jizhina ja ñondo wa butanu wa mu kalenda wazhila wa Bayudea ne ñondo wa bujikumi na bumo wa mu kalenda wa ano moba. Watendekanga pakachi ka Mankumbinkumbi kufika pakachi ka Kasalakanduba. Kechi bamutongola pa jizhina mu Baibolo ne; bamutongolatu’mba “ñondo wa butanu.” (Ba 33:38; Eze 7:9)—Monai bya Kulumbulula B15.

• Abibi.

  Jino jo jizhina jine ja ñondo mutanshi wa mu kalenda wazhila wa Bayudea ne ñondo wa butanu na bubiji wa mu kalenda wa ano moba. Ulumbulula “Mituntu (ya kajo)” kabiji watendekanga pakachi ka Kisaka kufika pakachi ka Mulombola. Bayudea byo bafumine ku Babilona, bamutelanga’mba Nisanyi. (Mpi 16:1)—Monai bya Kulumbulula B15.

• Adala.

  Byo bafumine mu buzha mu Babilona, jino jajinga jizhina ja ñondo wa bujikumi na bubiji wa mu kalenda wazhila wa Bayudea ne ñondo wa butanu na bumo wa mu kalenda wa ano moba. Watendekanga pakachi ka Nkubomukata kufika pakachi ka Kisaka. (Esh 3:7)—Monai bya Kulumbulula B15.

• Akaya.

  Mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu kilumbulula kibunji kya Loma kyajinga ku bulenge bwa Gilisi kabiji muzhi wakyo mukatampe wajinga mu Kolinda. Mu Akaya mwajinga ne mpunzha ya Peloponese ne lubaji lumo lwa Gilisi. (By 18:12)—Monai bya Kulumbulula B13.

• Alabasita.

  Jizhina ja tumilondo twa manyi anunka bulongo to balenganga kala na jibwe jatanwanga pepi na mpunzha ya Alabasitolona mu Ijipita. Tuno tumilondo javula betulenganga na nshingo yasongoloka bulongo pa kuba’mba manyi anunka bulongo awama abule kusuma. Ne jibwe najo bejitongolanga jizhina jintutu jimo.—Mak 14:3.

• Alamota.

  Kyambo kyo bengijisha mu nyimbo kilumbulula “Bisungu; Bakamwale,” kampe kwamba pa jiwi ja sapulano ja bakamwale. Kyamweka bekingijishanga kumwesha’mba, lwimbo nangwa kuwelela kwafwainwe kumvwanyikila peulu.—1Mo 15:20; Sl 46:Peu.

• Alamu; Bena Alamu.

  Ba mu kisemi kya kwa Alamu mwana wa kwa Shema waikalanga mu bibunji kufuma ku Mitumba ya ku Lebanoni ne kwabukila ku Mesopotamya kabiji kufuma ku Mitumba ya Taulusa ku buyeke kukafika ku Damasakasa ne kukafika ku bulenge. Ino mpunzha itelwa mu Kihebelu amba Alama, mu kuya kwa moba yatendekele kutelwa’mba Silya, kabiji bangikazhi bebatelanga’mba bena Silya.—Nt 25:20; Mpi 26:5; Hs 12:12.

• Alefwa ne Omeka.

  Mazhina a kisopelo kitanshi ne kyapelako kya bisopelo bya Kingiliki; beengijisha onse pamo mu Lumwekesho bimye bisatu kwikala byambo bya kutelelamo Lesa. Apa po byatanwa, bino byambo bilumbulula’mba, “mutanshi kabiji wapelako” ne “ntendekelo ne mpelo.”—Lum 1:8; 21:6; 22:13.

• Aleopagusa.

  Katumbatumba ka ku Atene, ku buyeke muzhika bwa Akolopolisa. Jajinga jizhina ja kije kyasambakenangako. Paulo bamuletele ku Aleopagusa ku bena Sitoiki ne ku bena Epikyulya bantemwamaana pa kuba’mba alumbulule byo aitabilamo.—By 17:19.

•  Amagedonyi.

  Kino kyambo kyafuma ku kyambo kya Kihebelu kya Har Meghid·dohnʹ, kilumbulula’mba “Mutumba wa Megido.” Kino kyambo bekipashañanya ku “nkondo ya aja juba jikatampe ja Lesa wa Bulume Bonse” mo bakebakonkenya “bamfumu ba pano pa ntanda” kuba’mba balwe nkondo ne Yehoba. (Lum 16:14, 16; 19:11-21)—Monai MALWA AKATAMPE.

• Amena.

  Kino kyambo kilumbulula’mba, “Kikale byonkabyo,” nangwa’mba “kya kine.” Kino kyambo kyafuma ku kyambo kine kya Kihebelu kya ʼa·manʹ, kilumbulula kwikala “wa kishinka, waketekelwa.” Bantu baambanga kyambo kya “Amena pa kuchipa, pa kulomba ne pa kwamba byambotu bikwabo. Mu Lumwekesho bekingijisha kwimenako kyambo kya mushingi kya Yesu.—Mpi 27:26; 1Mo 16:36; Lum 3:14.

• Aselegeya.—

  Monai BYUBILO BYA KWIZOZOLA.

• Asha.

  Mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu, jilumbulula jizhina ja kibunji kya mu Loma kabiji lelo jino mwavwangwa ne mpunzha ya ku muzhika wa Turkey, kubikapotu ne makuji nabiji Samosa ne Patamosa. Efisesa ye wajinga muzhi mukatampe. (By 20:16; Lum 1:4)—Monai bya Kulumbulula B13.

• Ashatoleta.

  Lesa wa mukazhi wa bena Kenana, wa nkondo kabiji wa lusemo, mukazhi wa kwa Baela.—1Sa 7:3.

• Azazela.

  Jizhina ja Kihebelu kampe jilumbulula’mba “Mbuzhi Uzhimañana.” Pa Juba ja Kufuchila Mambo, mbuzhi ye batongwejile Azazela bamutumanga mungye, mu bukifwanyikizho kusenda bubi bwa kisaka bwa mwaka wapwa.—Le 16:8, 10.

B

• Baana ba bwanga ba kwa Heloda.—

  Monai HELODA; BAANA BA BWANGA BA KWA.

• Baana ba kwa Alona.

  Ke ba mu kisemi kya kwa Alona munkana wa kwa Levi, yenka ye basajile kwikala ñanga mwine mukatampe mutanshi mu Mizhilo ya Mosesa. Baana ba kwa Alona baingilanga mingilo ya buñanga ku tente wa lusambakeno ne ku nzubo ya Lesa.—1Mo 23:28.

• Baela.

  Lesa wa bena Kenana ye bayukile’mba mwina jiulu kabiji ye upana mvula ne lusemo. Kyambo kya “Baela” bekingijishanga ne ku balesa bacheche. Kyambo kya Kihebelu kilumbulula’mba “Mwine, Nkambo.”—1Mf 18:21; Lo 11:4.

• Bafaliseo.

  Ke bupopweshi bwayile nkuwa bwa Bayudea mu myaka kitota kitanshi C.E. Kechi bwajinga na bañanga ne, bino balondelanga bingi mizhilo yonse, kabiji banemekele bingi bisho byo baambanga byonkatu byo banemekele mizhilo ikwabo. (Mat 23:23) Balengululanga bisho byonse bya Bangiliki, kabiji byo bajinga bashayuka ba Mizhilo ne bisho, bajinga na bulume pa bantu. (Mat 23:2-6) Bamo bajinga ne mu kije kya Saniedilini. Balengululanga bingi Yesu pa mambo a kubula kulama juba ja Sabado, bisho ne kupwanañana na bandengamambo ne basonkeshi. Bamo baalukile ke bena Kilishitu kuvwangakotu ne Saulo mwina Talasusa.—Mat 9:11; 12:14; Mak 7:5; Luk 6:2; By 26:5.

• Balengulula Kilishitu.

  Kino kyambo kya Kingiliki bekilumbulwila mubiji. Kyamba pa boba bakanya nangwa balengulula Kilishitu. Kyakonsha ne kulumbulula boba bebepekezha kwikala Kilishitu, aba betela’mba Kilishitu. Bantu bonse, bipamo, nangwa mabumba bebepekezha kwimenako Kilishitu nangwa kwikala Mesiasa nangwa boba balengulula Kilishitu ne baana banji ba bwanga, bakonsha kwibatela’mba balengulula Kilishitu.—1Yo 2:22.

•  Bakapaso ba ku Kipango kya Mfumu.

  Ke jibumba ja bashilikale ja bena Loma jo babikileko ja kusopa mfumu wa bena Loma. Bakapaso bajinga bingi na bulume mu bya bumulwila ntanda bwa kutundaika mfumu nangwa kumufumyapo.—Fp 1:13.

• Bakelubi.

  Ke bamalaika baji pa kifulo kikatampe bengila mingilo yanema. Bapusanako na baselafi.—Nt 3:24; Lup 25:20; Is 37:16; Heb 9:5.

• Bamalaika.

  Kino kyambo kyafuma ku kyambo kya Kihebelu kya mal·ʼakhʹ ne kyambo kya Kingiliki kya agʹge·los. Bino byambo byonse bibiji bilumbulula’mba “muluwe,” bino bebituntulula’mba “malaika” umvwe kebambe pa baluwe bilengwa bya mupashi. (Nt 16:7; 32:3; Ya 2:25; Lum 22:8) Bamalaika ke bilengwa bya mupashi biji na bulume, byo balengele kwi Lesa kala kene saka akyangye kulenga bantu. Kabiji mu Baibolo bebatela’mba, “mabumba a bamalaika bazhila,” “baana ba Lesa,” ne “tubangabanga twa ku makya.” (Mpi 33:2; Yob 1:6; 38:7) Kechi bebalengele kwikala na bulume bwa kusemununa ne, bino bebalengele umo umo. Bavula bingi kukila pa mamilyonyi kitota. (Da 7:10) Baibolo waamba’mba bonse baji na mazhina ne byubilo byapusana pusana, pano bino, kechi bakeba kwibapopwela ne, kabiji kechi bakeba ne kusolola mazhina abo ne. (Nt 32:29; Luk 1:26; Lum 22:8, 9) Baji na bifulo byapusana pusana kabiji bebapa mingilo yapusana pusana, nabiji kwingijila Yehoba ku jitanda janji, kutwala byambo byanji, kukwasha ne kuzhikijila bakalume ba Yehoba pano pa ntanda, kwamba byambo bya luzhachisho ne kutundaika mwingilo wa kusapwila mambo awama. (2Mf 19:35; Sl 34:7; Luk 1:30, 31; Lum 5:11; 14:6) Kulutwe, bakakwatankena pamo ne Yesu pa kulwa nkondo ya Amagedonyi.—Lum 19:14, 15.

• Bamitonyi.

  Bajinga banabalume bo basajile kwi Yehoba kwingijila bantu banji bena Isalela saka bakyangye kutendeka kwikala na bamfumu.—Mit 2:16.

• Banchibamambo.

  Kwesakana na kafulumende wa Babilona, bakapokola bengijila pamo na banchibamambo bajinga babinemanga mu makambi bayukile mizhilo kabiji kechi bajinga na luusa lonse lwa kuchiba mambo ne. Mu byalo byatangijilwanga na Loma, banchibamambo bo bajinga babilolo ba mu kafulumende. Mingilo yabo yavwangilemo kulama mutende, kwingijisha mali bulongo, kuchibila mambo aba balala mizhilo ne kupana luusa lwa kukambula bantu.—Da 3:2; By 16:20.

• Bandemona.

  Ke bilengwa bya mupashi byatama bibula kumweka biji na bulume bukatampe kukila bantu. Pa Ntendekelo 6:2 bebatela’mba “baana ba Lesa wa kine” kabiji pa Yuda 6 bebatele’mba “bamalaika,” kechi bebalengele saka batama ne; bino bajinga bamalaika bealwile abo bene ke balwanyi ne Lesa byo babujile kumukookela mu moba a Nowa ne kukwatankana ne Satana mu kusatukila Yehoba.—Mpi 32:17; Luk 8:30; By 16:16; Ya 2:19.

• Banefile.

  Ke baana bakanamine bingi ba bamalaika bealwile kwikala bantu bo basemejile mu baana ba bakazhi ba bantu Muyulo saka akyangye kwiya.—Nt 6:4.

• Bantemwamaana bena Epikyulya.

  Ke baana ba bwanga ba kwa Epikilusa ntemwamaana wa Bangiliki (341-270 B.C.E.). Buntemwamaana bwabo bwaimenejile pa mulanguluko wa kuba’mba kintu kyanema mu bwikalo bwa muntu ke kwisangajika aye mwine.—By 17:18.

• Bantemwamaana bena Sitoiki.

  Ke sukulu wa bantemwamaana wa Bangiliki baitabijile’mba lusekelo lwaimena pa kwikela mwayila bilanguluka muntu ne  kisemwa. Kwesakana na mo balangulukilanga, muntu wa maana ke yewa wabula kutako muchima ku bintu bileta misongo ne bya kisangajimbwe.—By 17:18.

• Basadusea.

  Jibumba ja bupopweshi ja Bayudea jayile nkuwa jalengelwe na babinemanga banonshi ne bañanga bajinga na luusa lukatampe pa mingilo ya ku nzubo ya Lesa. Bakaine bisho byavula byo baambangatu pa kanwa byalondelanga Bafaliseo ne bintu bikwabo byaitabijilemo Bafaliseo. Kechi baitabijile mu lusanguko nangwa kuba’mba bamalaika ko baji ne. Balengululanga Yesu.—Mat 16:1; By 23:8.

• Baselafi.

  Ke bilengwa bya mupashi byazhokoloka ku jitanda ja Yehoba mwiulu. Kyambo kya Kihebelu kya sera·phimʹ kilumbulula’mba “bateema.”—Is 6:2, 6.

• Bashinkwa ba kupana kwi Lesa.

  Bajinga bashinkwa 12 bo batentakanyanga mu milumba ibiji, kuya peulu mu mulumba umo mwajinga batanu na umo ne mu mulumba mukwabo batanu na umo pa tebulu wajinga mu kibamba Mwazhila kya mu tente wa lusambakeno ne wa mu nzubo ya Lesa. Kabiji batelwanga ne kuba’mba “bashinkwa batentakana.” Uno mulambo wa kupana kwi Lesa bapingizhangapo bashinkwa ba katataka pa Sabado yense. Bashinkwa bo bafumyangapo bebajangatu ku bañanga kwapwa. (2Mo 2:4; Mat 12:4; Lup 25:30; Le 24:5-9; Heb 9:2)—Monai bya Kulumbulula B5.

• Bbafi.

  Ke kipimo kya kupiminako bintu bya mema mema kyaesakana na malita 22 (magaloni 5.81), kwesakana na bashayuka ba bya kupoyapoya bataaine biyinga bya mulondo paji jino jizhina. Bipimo bya kupiminako bintu byauma ne bipimo bikwabo bya kupiminako bintu bya mema mema bebibala kwesakana na kubaya kwa kipimo kya bbafi. (1Mf 7:38; Ezi 45:14)—Monai bya Kulumbulula B14.

• Belezebuba.

  Ke jizhina jo batela Satana, mfumu, nangwa’mba ntangi wa bandemona. Kyamweka ke jizhina jo bapimpwile kufuma ku Baela-zebuba, Baela ye bapopwelanga ku bena Filishitiya pa Ekelona.—2Mf 1:3; Mat 12:24.

• Bena Media; Media.

  Ke bantu bafumine ku mwana wa kwa Yafeta, aye Madai; baikele mu mpunzha ya mitumba ya mu Iran yaikele kyalo kya Media. Bena Meda bakwatankene pamo na bena Babilona pa kushinda bena Asilya. Pa kyokya kimye, kyalo kya Pelisha kyajinga kibunji kyalamwanga na kyalo kya Media, bino Kilusa wasatukile kabiji kyalo kya Media ne kya Pelisha kyaikele ke kyalo kimo kulenga Bufumu bwa Media ne Pelisha bwashinjile Bufumu bwa Neo-Babilonya mu 539 B.C.E. Bena Media bajinga mu Yelusalema pa Pentekosita 33 C.E. (Da 5:28, 31; By 2:9)—Monai bya Kulumbulula B9.

• Bena Samaliya.

  Kino kyambo kilumbulula bena Isalela bajinga mu bufumu bwa mikoka jikumi bwa ku buyeke, bino Samaliya byo bamushinjile ku bena Asilya mu 740 B.C.E., waishile kuvwangamo ne bantu ba mu byalo bingi bo baletele ku bena Asilya. Mu moba a kwa Yesu, jino jizhina jalumbulwilenga boba bajinga mu bupopweshi bwajinga mu mpunzha ya kala ya Shekema ne Samaliya. Buno bupopweshi bwaitabijile mu bintu bimo byapuseneko na byaitabijilemo Bayudea.—Yoa 8:48.

• Bikulu.

  Ke kintu kyo baingijishanga kukambwilamo bantu. Bikulu bimo bakulangamotu maulu, bikwabo byalengelenga mubiji kukonkomana, kampe kukulamo maulu, maboko ne nshingo.—Ye 20:2; By 16:24.

• Binembelo.

  Ke binembelo byazhila bya Mambo a Lesa. Kino kyambo kitanwatu mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu.—Lu 24:27; 2Ti 3:16.

• Binunka bulongo byawamisha.

  Mema (manañana) a mu bichi nangwa ku  bipupu bya mutundu umotu bitelwa’mba Boswellia. Umvwe bebisoka, byafumyanga bwema bununka bulongo. Bebingijishanga kulengelako bya kufutumuna byazhila bya ku tente wa lusambakeno ne ku nzubo ya Lesa. Bebipainanga pamo na milambo ya kajo kabiji bebibikanga monka mo babikanga bashinkwa ba kupana kwi Lesa mu kibamba Mwazhila.—Lup 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Bipukulwa.

  Ke bipe bya muntu, bilelwa, nangwa bipe bikwabo byanema byo baangata bantu bo bashinda.—Yos 7:21; 22:8; Heb 7:4.

• Bololoke.

  Mu Binembelo, kino kyambo kilumbulula kintu kyaoloka monka mwayila mizhilo ya Lesa ya kyawama ne kyatama.—Nt 15:6; Mpi 6:25; Man 11:4; Zef 2:3; Mat 6:33.

• Bubale.

  Ke tumabwe tucheche nangwa tumilumba tucheche twa tubichi nangwa jibwe byo baingijishanga pa kufuukulapo bya kuba. Bino bebibikanga pa kisapi nangwa mu kipe ne kwibisunkenya. Bubale bo basalanga ke bobwa bwaponanga panshi nangwa bobwa bo batolangapo. Javula balombanga pa kuba kino. Kyambo kya “bubale” bekingijisha byonka byo kiji ne mu bukifwanyikizho kulumbulula “buswanyi” nangwa ‘kwaba.’—Yos 14:2; Sl 16:5; Man 16:33; Mat 27:35.

• Bufumu bwa Lesa.

  Kino kyambo bekingijisha javula kwamba pa bumfumu bwa Lesa bwimenwako na kafulumende wa Mwananji, aye Yesu Kilishitu.—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.

• Bukende.

  Ke kwilaala kwa muntu uji mu masongola na muntu wabula mwinakwanji.—Lup 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Bukonde bwa kwa Solomone.

  Mu nzubo ya Lesa yajingako mu moba a kwa Yesu, buno bukonde bwajinga jishinda jajinga na musemi jaikejile ku musela wa kipango kya pangye, bo bayukile bavula amba kintu kyashajileko ku nzubo ya Lesa ya kwa Solomone. Amuno mo mwaendelenga Yesu ‘mu kimye kya mashika,’ kabiji monkamwa bena Kilishitu batanshi mo mo bakonkenanga na kupopwela. (Yoa 10:22, 23; By 5:12)—Monai bya Kulumbulula B11.

• Bukuzhi.

  Mali o bapana pa kuba’mba muntu bamufumye mu buzha, lumanamo, buyanji, bundengamambo, nangwatu mu mwingilo. Kechi kimye kyonse kyo kyavwangangamo kupana mali ne. (Is 43:3) Bukuzhi bwakebewanga mu mashinda apusana pusana. Baana ba balume bonse babeji nangwa banyama balume mu Isalela bajinga ba kwa Yehoba, kabiji bukuzhi nangwa’mba mali a kukuujilamo kintu, bafwainwe kwiapana pa kuba’mba bebakasulule ku mwingilo ye baingijilanga Yehoba. (Ba 3:45, 46; 18:15, 16) Umvwe muntu walekelela ñombe wanji kabiji awo ñombe washinta waipaya muntu, mwina yewo ñombe bamwambilanga kupana bukuzhi kuba’mba bamukasulule mu mambo o bamuchibila a kumwipaya. (Lup 21:29, 30) Nangwa byonkabyo, mbanzhi kechi bamuswilanga bukuzhi ne. (Ba 35:31) Kyakila pa byonse, Baibolo waamba pa bukuzhi Kilishitu bo apaine kupichila mu lufu lwanji lwa bukitapisho pa kuba’mba apokolole bantu ba lukookelo ku bundengamambo ne lufu.—Sl 49:7, 8; Mat 20:28; Ef 1:7.

• Bulalelale.

  Ke kyambo kyafuma ku kyambo kya Kingiliki kya poneya, kilumbulula kwilaala konse ko bakanya mu mizhilo. Kyavwangamo, bukende, bupite, kwilaala kwa bantu babula kwisongola, kwilaala kwa banabalume ne banabakazhi bonka bonka, ne kwilaala na banyama. Bekingijisha mu bukifwanyikizho mu buku wa Lumwekesho kwamba pa pite wa bupopweshi butelwa’mba “Babilona Mukatampe” mambo bwakwatankana na bandamabyalo ba pano pa ntanda kuba’mba bwikale na  bulume ne kumwenamo bintu bya ku mubiji.—Monai PITE.

• Bulu.

  Ke jizhina ja ñondo wa butanu na busatu wa mu kalenda wazhila wa Bayudea ne ñondo wa bubiji wa mu kalenda wa ano moba. Jafuma ku kyambo kilumbulula’mba, “kupanga; kusema,” kabiji watendekanga pakachi ka Ntundwe kufika pakachi ka Kapande. (1Mf 6:38)—Monai bya Kulumbulula B15.

• Bungauzhi.

  Ke byambo byanembwa na lutangijilo lwa mupashi, nangwa lumwekesho lwafuma kwi Lesa nangwa mbila ya bobo bungauzhi. Bungauzhi bwakonsha kwikala byambo byanembwa na lutangijilo lwa mupashi bya kufunjisha byubilo byawama, mukambizho wa Lesa nangwa bunchibamambo, nangwa kwambila jimo kintu kikamweka kulutwe.—Ezi 37:9, 10; Da 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Bunsatuki.

  Kino kyambo kitelwa mu Kingiliki amba (a·po·sta·siʹa), kyafuma ku kyambo kilumbulula “kwimana kufuma ku.” Kino kyambo kilumbulula “kunyema, kusha, nangwa kusatuka.” Mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu, kyambo kya “bunsatuki” bekingijisha ku boba bafuma mu bupopweshi bwa kine.—Man 11:9; By 21:21; 2Te 2:3.

• Butemwe bubula kwaluka.

  Javula kino kyambo bekilumbulula kufuma ku kyambo kya Kihebelu kya cheʹsedh, kulumbulula butemwe bwikala na muntu na mambo a kwipana, bulumbuluke, bukishinka ne kukakachila ku kintu. Javula bekingijisha kwamba pe Lesa byo atemwa bantu, kabiji kilumbulula ne butemwe bwitemwa bantu.—Lup 34:6; Lut 3:10.

• Bwikalo.

  Ke kyambo kyafuma ku kyambo kya Kingiliki kya ai·onʹ inge kibena kwamba pa bintu bibena kumweka pa kyonkakyo kimye nangwa bintu bibena kupusanya kimye nangwa kisemi. Baibolo wamba pa “buno bwikalo,” kulumbulula bintu bibena kumweka mu ntanda ne mu bwikalo bwa bantu. (2Ti 4:10) Kupichila mu lulayañano lwa Mizhilo, Lesa wabikileko bwikalo bwa bantu bamo bo bakonsha kutela’mba bwikalo bwa bena Isalela nangwa bwa Bayudea. Na mambo a kitapisho kya bukuzhi bwanji, Yesu Kilishitu bamwingijishe kwi Lesa kutendeka bwikalo bwapusanako, bwavwangamo kipwilo kya bena Kilishitu bashingwa. Ino yo yajinga ntendekelo ya bwikalo bwa katataka bwa bintu bya kine byaimenwejilwengako na lulayañano lwa Mizhilo. Inge bekivuzha, kino kyambo kilumbulula bwikalo bwapusana pusana, nangwa bwikalo bwajingako kala nangwa bobwa bukekalako kulutwe.—Mat 24:3; Mak 4:19; Lo 12:2; 1Ko 10:11.

• Bya bujikumi.

  Lubaji lwa bujikumi, nangwa mapesenti 10, byo bapananga kwikala mulambo, kikatakata mu mpopwelo. (Mal 3:10; Mpi 26:12; Mat 23:23) Mu Mizhilo ya Mosesa, bya bujikumi byonse byafuma mu kyalo ne bya bujikumi bya bañombe ne mikooko bebipananga pa mwaka pa mwaka ku bena Levi kwikala bya kwikwashishamo. Bena Levi nabo bapanangapo bya bujikumi kufuma mu byonka bino bya bujikumi ku bañanga bena Alona kuba’mba bekwashishengamo. Kwajinga ne bya bujikumi bikwabotu. Kupana bya bujikumi kechi kukebewa ku bena Kilishitu ne.

• Bya kufutumuna.

  Ke kuvwangakanya kwa manañana anunka bulongo ne manyi a balasama ateema pachepache saka alupula bwema bwawama bulongo. Bintu bina byo byo balengelanga bya kufutumuna bya kwingijisha ku tente wa lusambakeno ne ku nzubo ya Lesa. Bebisokanga lukelo ne bufuku pa kya kusokelapo bya kufutumuna mu kibamba Mwazhila, ne pa Juba ja Kufuchila Mambo, bebisokelanga  mukachi ka kibamba Mwazhijisha. Byaimenangako milombelo yaitabilwa ya bakalume ba Lesa ba kishinka. Bena Kilishitu kechi bakebewenga kwingijisha bino ne.—Lup 30:34, 35; Le 16:13; Lum 5:8

• Bya kuzhimyako mujilo.

  Bino byajinga bintu byo baingijishanga mu tente wa lusambakeno ne mu nzubo ya Lesa, byo balengele na ngolode nangwa na mukuba. Kyamweka byajinga nobe masisala a kuchibilako tumizhinge twa malampi.—2Mf 25:14.

• Bya nkondo.

  Ke bya kuvwala bizhikijilañana bivwala bashilikale, nabiji kampompo, jilaya ja nkondo, mushipi, byela bya pa mukungulu ne jikebo.—1Sa 31:9; Ef 6:13-17.

• Bya nsomo.

  Ke bipangwa bitanshi bya mu kimye kya kunowa; kintu kitanshi nangwa kintu kitanshi kyafuma ku kintu. Yehoba wakambizhe kisaka kya Isalela kupana bya nsomo byabo kwi aye, nangwa muntu, nyama nangwa bintu bifuma mu mushiji. Byo bajinga kisaka, bena Isalela bapananga bya nsomo kwi Lesa pa Kijiilo kya Bashinkwa Babula Mbizho ne pa Pentekosita. Kyambo kya kuba’mba “bya nsomo,” bekingijishe mu bukifwanyikizho kwamba pe Kilishitu ne baana banji ba bwanga bashingwa.—1Ko 15:23; Ba 15:21; Man 3:9; Lum 14:4.

• Byubilo bya kwizozola.

  Bino byambo byafuma ku kyambo kya Kingiliki kya kuba’mba aselegeya, kyambo kilumbulula byubilo bilala mizhilo ya Lesa kabiji bimwesha byubilo bya kwizozola ne kubula bumvu; byubilo bimwesha kubula mushingi nangwa kulengulula buntangi, mizhilo ne mafunde. Kino kyambo kechi kilumbulula byubilo byatama byabula kukizhamo kutama ne.—Nga 5:19; 2Pe 2:7.

D

• Dagona.

  Wajinga lesa wa bena Filishitiya. Kwafuma kino kyambo kechi kwayukanyikwa ne, bino bashayuka bamo bekipashañanya ku kyambo kya Kihebelu kya dagh (jisabi).—Mit 16:23; 1Sa 5:4.

• Dalika.

  Ke jali ja ngolode ja muwayawaya ja bena Pelisha janemene magalamu 8.4. (1Mo 29:7)—Monai bya Kulumbulula B14.

• Diabola.

  Ke jizhina jo balumbulwilamo Satana mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu, jilumbulula’mba “Waluntepentepe.” Satana bamutumbile jizhina ja Diabola mambo aye ye mwine waluntepentepe kabiji muntu wa bubela watemwa kupamo Yehoba mambo, kuzhinauka byambo bya Lesa byawama, ne jizhina ja Lesa jazhila.—Mat 4:1; Yoa 8:44. Lum 12:9.

• Dilakima.

  Mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu, kino kyambo kilumbulula jali ja siliva ja muwayawaya ja Kingiliki, janemene magalamu 3.4 pa kyokya kimye. Mu Binembelo bya Kihebelu, baambapo pa jali ja ngolode ja dilakima jafumine ku Pelisha jaesakene na Dalika. (Neh 7:70; Mat 17:24)—Monai bya Kulumbulula B14.

E

• Edomu.

  Ke jizhina jikwabo ja kwa Isao, mwana wa kwa Izaka. Ba mu kisemi kya kwa Isao (Edomu) baangachile mpunzha ya Seila, mpunzha ya mitumba iji pakachi aku Kalunga Kafwa aku Mweezhi wa Akaba. Batendekele kumutela’mba Edomu. (Nt 25:30; 36:8)—Monai bya Kulumbulula B3 ne B4.

• Efa.

  Ke kipimo kya kupiminako bintu byauma ne kijanja kine, kyo baingijishanga kupiminako kajo. Kyaesakene pamo na kipimo kya bbafi kya kupiminako bya mema mema, onkao mambo, kyaesakene na malita 22. (Lup 16:36; Ezi 45:10)—Monai bya Kulumbulula B14.

• Efelaimu.

  Ke jizhina ja mwana wa bubiji wa kwa Yosefwa; jino jizhina bejingijishanga ku mukoka umo wa bena Isalela.  Bena Isalela byo baabene, Efelaimu, wajinga mukoka mukatampe, waimenejilengako bufumu bonse bwa mikoka jikumi.—Nt 41:52; Ye 7:15.

• Elule.

  Byo bafumine mu buzha mu Babilona, jino jajinga jizhina ja ñondo wa butanu na bumo wa mu kalenda wazhila wa Bayudea ne ñondo wa bujikumi na bubiji wa mu kalenda wa ano moba. Watendekanga pakachi ka Kasalakanduba kufika pakachi ka Kainyainya. (Neh 6:15)—Monai bya Kulumbulula B15.

• Etanimu.

  Jino jajinga jizhina ja ñondo wa butanu na bubiji wa mu kalenda wazhila wa Bayudea ne ñondo mutanshi wa mu kalenda wa ano moba. Watendekanga pakachi ka Kainyainya kufika pakachi ka Ntundwe. Bayudea byo bafumine ku Babilona, batendekele kumutela’mba Tishili. (1Mf 8:2)—Monai bya Kulumbulula B15.

• Etiopya.

  Ke kisaka kya kala kyaikela ku bulenge bwa Ijipita. Kyavwangilemo ne mpunzha iji ku bulenge bwa Ijipita lelo jino ne kichika kya mpunzha ya ku buyuke bwa Sudan ujiko lelo jino. Kino kyambo bimye bimo bekingijisha kulumbulula kyambo kya Kihebelu kya “Kushi.”—Esh 1:1.

F

• Felo.

  Ke jizhina jo bapele bamfumu ba bena Ijipita. Ba felo batanu bo batongola mu Baibolo (Shishaka, Tilahaka, Neko ne Hofela), bino bakwabo kechi bebatongola ne, kuvwangakotu ne boba bajingako mu moba a kwa Abalahama, Mosesa ne Yosefwa.—Lup 15:4; Lo 9:17.

• Filishitiya; Bena Filishitiya.

  Ke kyalo kyajinga ku musezho wa ku bulenge bwa Isalela kyo batendekele kutela’mba Filishitiya. Bantu baikalangamo bafumine ku Keleta bebatelanga’mba bena Filishitiya. Davida wibashinjile, bino beikelanga bene kabiji baikajile balwanyi ba bena Isalela. (Lup 13:17; 1Sa 17:4; Am 9:7)—Monai bya Kulumbulula B4.

• Fukuta wa kiseba.

  Ke mulondo wa kiseba ye balengele na mwai wa nyama, nabiji mbuzhi nangwa mukooko kabiji bamwingijisha kulaminamo binyu. Binyu bebilonganga mu mafukuta a katataka, mambo pa kubila, bilupula mwela ulengela mulondo wa kiseba kuvimba. Biseba bya katataka bivimba; bya kala byakonsha kusabika na mambo a uno mwela.—Yos 9:4; Mat 9:17.

• Fukuta wa pa kyaji.

  Ke pokochi ye basonene bulongo na bintu bya buneme wavwalanga ñanga mwine mukatampe pa kyaji kyanji kimye kyonse kyo atwelanga Mwazhila. Watelwanga’mba “fukuta wa pa kyaji wa kuchibilamo mambo,” mambo mwajinga Ulimu ne Tumimu, byo baingijishanga kusolwelamo bunchibamambo bwa Yehoba. (Lup 28:15-30)—Monai bya Kulumbulula B5.

G

• Gela.

  Ke kipimo kyaesakana na magalamu 0.57. Kyaesakana na mashekele 1/20. (Le 27:25)—Monai bya Kulumbulula B14.

• Gileada.

  Ino yajinga mpunzha yafuka yajinga ku musela wa Mukola wa Yodano yakafikile ku buyeke ne ku bulenge bwa Kimpachiko kya Yaboka. Pa bimye bimo, ilumbulula nyaunda yonse ya bena Isalela iji ku musela wa Yodano kwaikalanga mukoka wa bena Lubenyi, bena Gadi ne kichika kya mukoka wa bena Manase. (Ba 32:1; Yos 12:2; 2Mf 10:33)—Monai bya Kulumbulula B4.

H

• Hadesi.

  Ke kyambo kya Kingiliki kyaesakana na kyambo kya Kihebelu kya “Shelo.” Bekituntulula’mba “Kilende” (Kyatendeka na kisopelo kikatampe), kwikipusanyako na kilende kya bantu bonse.—Monai KILENDE.

• Halimesa.

  Wajinga lesa wa Bangiliki, kabiji mwana wa kwa Zuse. Mu Lisitila,  kwa kubula kuyuka Paulo bamutelele’mba Helimesa na mambo a mwingilo wa yewa lesa wa kwikala muluwe wa balesa ne lesa wayukile kwamba.—By 14:12.

• Heloda, baana ba bwanga ba kwa.

  Kabiji bayukanyikwa’mba bena Heloda. Jajinga jibumba ja bantu batundaikanga milanguluko ya bumulwilantanda bwa bena Heloda kimye kyo balaminenga na lutangijilo lwa bena Loma. Basadusea bamo kyamweka bajinga ba mu jino jibumba. Bena Heloda bakwatankene pamo mu kulengulula Yesu.—Mak 3:6.

• Heloda.

  Ke jizhina ja kisemi ja bufumu bwalaminenga Bayudea bo batongwele ku bena Loma. Mutanshi wajinga Heloda Mukatampe, wayile nkuwa na mambo a kushimukulula Yelusalema ne kukambizha’mba bepaye baana ba bacheche pa kuba’mba Yesu bamwipaye. (Mat 2:16; Luk 1:5) Heloda Akeleusa ne Heloda Antipasa, baana ba kwa Heloda Mukatampe, bebatongwele kulama bijiiji bya mu bufumu bwa bashabo. (Mat 2:22) Antipasa wajinga kitumbafumu walaminenga lubaji lwa buna, javula bamutelanga’mba “mfumu,” walaminenga kimye kya myaka isatu ya mwingilo wa kwa Kilishitu kufikatu ne ku kimye kya bintu byanembwa mu Byubilo kitango 12. (Mak 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; By 4:27; 13:1) Bino byo byapichile, Heloda Agilipa Mutanshi, munkana wa kwa Heloda Mukatampe, bamwipayile ku malaika wa Lesa byo alaminekotu pa kakimye kacheche. (By 12:1-6, 18-23) Mwananji aye, Heloda Agilipa wa Bubiji, waikele kalama kabiji walamine kufikatu ne kimye Bayudea kyo basatukijile Loma.—By 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Higeyona.

  Ke kyambo kyo bengijisha pa kutangijila mu nyimbo. Byonka byo bekingijisha pa Salamo 9:16, kino kyambo kyakonsha kulumbulula kuvumina peulu kwa nyimbo pa kyansa nangwa kutulumanako kulengela kulanguluka langulukapo.

• Hini.

  Ke kipimo kya kupiminako bya mema mema ne kinjanja kine. Kyaesakana na malita 3.67, kwesakana na byaambile shayuka wa bya bwikalo bwa kala aye Josephus amba hini waesakene pamo na bipimo bibiji bya koesa wa bena Atene. (Lup 29:40)—Monai bya Kulumbulula B14.

• Holeba; Mutumba wa Holeba.

  Ke kibunji kya mitumba kyazhokolokele Mutumba wa Sinai. (Lup 3:1; Mpi 5:2)—Monai bya Kulumbulula B3.

• Homela.

  Ke kipimo kya kupiminako bintu byauma kyaesakana na kipimo kya kolo. Kwesakana na kubaya kwa kipimo kya bbafi, kyaesakene pamo na malita 220. (Le 27:16)—Monai bya Kulumbulula B14.

I

• Ililikuma.

  Ke kibunji kya Loma kyaikejile ku buyeke muzhika bwa Gilisi. Paulo wafikile ku ino mpunzha mu mwingilo wanji, bino kechi baambapo’mba wasapwijile mu Ililikuma nangwa kupelelatu konka ne. (Lo 15:19)—Monai bya Kulumbulula B13.

• Inamfumu wa Mwiulu.

  Ke kyambo kya mushingi kya lesa wa mukazhi wapopwelanga bena Isalela basatukile mu moba a kwa Yelemiya. Bamo bamba’mba waimenangako lesa wa mukazhi Ishita (Asitate). Jizhina ja mulunda nanji mutanshi wa mu Sumela, aye Inana, jilumbulula’mba “Inamfumu wa Mwiulu.” Kununga pa byo bamutongola pa bya mwiulu, wajinga lesa wa mukazhi wa lusemo. Asitate bamutelanga’mba “Mwanamukazhi wa Mwiulu” mu binembelo bya bena Ijipita.—Ye 44:19.

• Isalela.

  Ke jizhina Lesa jo atumbile Yakoba. Pa kupitapo kimye, jaikele ke jizhina ja bonse ba mu kisemi kyanji, pa kimye kyonse. Ba mu kisemi kya baana  ba kwa Yakoba 12 javula bebatelanga’mba baana ba kwa Isalela, ba mu nzubo ya Isalela, bantu (banabalume) ba kwa Isalela, nangwa’mba bena Isalela. Jizhina ja Isalela bejingijishe ne kwimenako bufumu bwa mikoka jikumi bwa ku buyeke bwafumine ku bufumu bwa ku bulenge, kabiji mu kuya kwa moba bejingijishe ku bena Kilishitu bashingwa, “bena Isalela ba Lesa.”—Nga 6:16; Nt 32:28; 2Sa 7:23; Lo 9:6.

• Isopi.

  Ke kakichi kajinga na tumisampi ne mabula, ko baingijishanga kusanshilako mashi nangwa mema a kwitokesheshamo. Kyamweka kajinga kakichi ka majolamu (Origanum maru; Origanum syriacum). Pa Yoano 19:29, kyamweka kakichi ka majolamu ko bakashijile ku kamusampi nangwa dula, ko kuba’mba mebele apusana pusana, (Sorghum vulgare), byo kiji kuba’mba kano kakichi kalepele ka kubikako kimvwambai mwajinga binyu byasasa ne kubika Yesu kukanwa.—Yoa 19:29; Lup 12:22; Sl 51:7.

J

• Jibwe ja kupelelako.

  Mu moba a kala, banabakazhi bo baingijishanga mpelo mu mazubo abo. Byo kiji kuba’mba kajo ka pa juba pa juba kaimenejile pa mpelo, Mizhilo ya Mosesa yakainye kukwachilamo mpelo nangwa jibwe ja kupelelako kuba’mba muntu ezhikijile. Mabwe akatampe a kupelelako epashako beazhokoloshanga ku banyama.—Mpi 24:6; Mak 9:42.

• Jibwe ja pa jikonka.

  Ke jibwe jo babikile pa jikonka ja kishimikwa pasambakenejile masakwa abiji, kwiasumankanya pamo. Jibwe jikatampe ja pa jikonka jo jajinga kitendekesho kya jibwe ja pa jikonka; aja jakosa bejingijishanga kushimikilamo bishimikwa mutanwa bantu bavula ne masakwa a muzhi. Kino kyambo bekingijisha mu ñambilo ya kifwanyikizho pa kulengwa kwa ntanda, kabiji Yesu bamwambapo amba “jibwe ja pa jikonka ja kitendekesho” ja kipwilo kya bena Kilishitu, kyo bapashañanya ku nzubo ya ku mupashi.—Ef 2:20; Yob 38:6.

• Jifingo.

  Ke byambo bya kuzakamisha muntu nangwa kutongwela muntu byatama bikamumwekela nangwa kintu. Kechi kyaesakana pamo na mwenga nangwa bukaji ne. Jifingo javula mwavwangwa kwambila jimo bintu byatama bikamweka, kabiji umvwe Lesa wafingañana nangwa muntu uji na luusa ye wauba kino, kilumbulula’mba muji byambo bya bungauzhi byanema.—Nt 12:3; Ba 22:12; Nga 3:10.

• Jikwachi ja lulayañano.

  Ke kibokoshi kyo balengele na kichi kya mwiba wa kaseele ne kwikishinga ngolode kyo babikile Mwazhijisha mu tente wa lusambakeno kabiji mu kuya kwa moba bekibikile Mwazhijisha mu nzubo ya Lesa yashimikile Solomone. Kyajinga na kizhiko kyakosa pajinga bakelubi batalañene. Mwajinga mabwe abiji apapakana a Mikambizho Jikumi. (Mpi 31:26; 1Mf 6:19)—Monai bya Kulumbulula B5 ne B8.

• Jishiki jazhila.

  Ke jishiki jaimana nkunku, kikatakata ja jibwe, kabiji jaimenangako Baela nangwa balesa bakwabo ba bubela.—Lup 23:24.

• Jishiki.

  Ke kintu kyaimana kikwata kishimikwa nangwa kintu kya mulumbulumbu, nangwa kintu kyapasha kintu kya mulumbulumbu. Mashiki amo beemikile kuba’mba bavulukilengako kintu kyamwekele kala. Mashiki a ku bishimikwa beengijishe ku nzubo ya Lesa ne nzubo ya mfumu yashimikile Solomone. Bantu babulanga kupopwela Lesa baimikile mashiki a milumbulumbu azhila a kupopwela mu bupopweshi bwabo bwa bubela, kabiji bimye bimo bena Isalela nabo byo byo baubanga. (Mit 16:29; 1Mf 7:21; 14:23)—Monai MUTWE.

•  Jishinda.

  Ke kyambo kyo bengijisha mu bukifwanyikizho mu Binembelo kilumbulula byubilo byo baitabizha nangwa byo bakanya kwi Yehoba. Aba baikele ke baana ba bwanga ba kwa Yesu Kilishitu bebambapo kuba’mba bajinga ba mu “Jishinda,” ko kuba’mba baikelenga bwikalo bwaimenejile pa lwitabilo mwi Yesu Kilishitu, ne kulondela byo aubanga.—By 19:9.

• Jitete ja kupiminako.

  Ke jitete ja kupiminako jalepele makyubichi atanu na jimo. Inge baingijisha kyubichi ye baingijishanga jonse, jalepele mamita 2.67 (mafiti 8.75); inge baingijisha kyubichi walepa, jalepele mamita 3.11 (mafiti 10.2). (Ezi 40:3, 5; Lum 11:1)—Monai bya Kulumbulula B14.

• Juba ja Kije.

  Ke juba jo batongola, kimye mabumba, bisaka, nangwa mitundu ya bantu kyo bakebatotolwesha kwi Lesa. Jakonsha kwikala kimye kya kwipayilamo boba bo bachibila mambo a lufu, nangwa jino juba jikekala ja kupulwishamo bamo bakekala na bumi bwa myaka ne myaka. Yesu Kilishitu ne batumwa banji baambile pa “Juba ja Kije” jikekalako kulutwe javwangamo kechi bomi bonkatu ne, bino ne boba bafwile kala.—Mat 12:36.

• Juba ja Kufuchila Mambo.

  Jajinga juba janema jazhila ja bena Isalela, kabiji bejitelanga’mba Yomu Kimpu (kufuma ku kyambo kya Kihebelu kya yohm hak·kip·pu·rimʹ, “juba ja kuvweta”), jaikalangako pa 10 Etanimu. Jino jo jajingatu juba mu mwaka ñanga mwine mukatampe jo atwelanga Mwazhijisha mu tente wa lusambakeno. Monkamwa wapananga mashi a bitapisho a bubi bwanji, bubi bwa bakwabo bena Levi, ne bubi bwa bantu. Kyajinga kimye kya kushonkena kwazhila ne kuzhikilwa na nzala, kabiji jajinga sabado, kimye kya kubula kwingila mwingilo.—Le 23:27, 28.

K

• Kabu.

  Ke kipimo kya kupiminako bintu byauma kyaesakana na malita 1.22, kwimena pa kubaya kwa kipimo kya bbafi. (2Mf 6:25)—Monai bya Kulumbulula B14.

• Kabuwa.

  Ke kikola kya ku bichi. Kyanembwa kuba’mba kabuwa ye baambapo mu Baibolo wajinga ufita wikala ku misampi ya bichi (Puccinia graminis).—1Mf 8:37.

• Kajilaya kabula maboko.

  Ke kakivwalo kapasha apolonyi kavwalanga bañanga. Ñanga mwine mukatampe wavwalanga kajilaya kabula maboko kapusanako, kajinga na fukuta wa pa kyaji pajinga mabwe a buneme 12. (Lup 28:4, 6)—Monai bya Kulumbulula B5.

• Kalaki.

  Ke kintu kiji na bitanga bibiji, kyo bakokanga ku mbili kyo baingijishanga mu nkondo.—Lup 14:23; Mit 4:13; By 8:28.

• Kalama.

  Ke muntu uji na mwingilo wa kutala nangwa kufunga kipwilo. Kyafuma ku kyambo kya Kingiliki kya e·piʹsko·pos kilumbulula’mba lutangijilo lwa kuzhikijila. Byambo bya kuba’mba “kalama” ne “mukulumpe mu kipwilo” (pre·sbyʹte·ros) bilumbululatu kifulo kimo mu kipwilo kya bena Kilishitu, kyambo kya “mukulumpe mu kipwilo” kilumbulula byubilo bimwesha’mba awo muntu watongolwa wakoma, kabiji kya “kalama” kyamba pa mingilo ingila muntu ye batongola.—By 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Kalengwa kabula kupela.

  Kyafuma ku kyambo kya Kingiliki kya aʹbys·sos, kilumbulula’mba, “kintu kyazhika bingi” nangwa “kintu kya kukankalwa kuyuka ko kyapela.” Bekingijisha mu Binembelo bya Kingiliki kutongola mpunzha nangwa kukaswa. Kilumbulula ne kuba’mba kilende, kabiji kilumbulula byavula.—Luk 8:31; Lo 10:7; Lum 20:3.

•  Kalodeya; bena Kalodeya.

  Yajinga ntanda ne bantu baikalanga ku mpunzha kwasangila mukola wa Tigilisi ne Ufelata; mukuya kwa kimye bino byambo bebingijishanga ku Babilonya yense ne bantu baikalangamo. Kyambo kya “Bena Kalodeya” bekingijishanga ne ku bantu bafunjile byasayansi, bwikalo bwa kala, milaka ne bya mwiulu, bino bonka baubanga bingelekezha ne bya tubangabanga.—Eze 5:12; Da 4:7; By 7:4.

• Kambalaminwe ka katetesho.

  Ke mutundu wa katetesho ko bavwalanga ku munwe nangwa ko babika ku lutambo, kampe ye bavwalanga mushingo. Kabiji katelwanga ne kuba’mba kambalaminwe ka shitampa, kajinga kayukilo ka luusa lwa ntangi nangwa kinemanga. (Nt 41:42)—Monai KATETESHO.

• Kasiya.

  Ke kintu kyo balengele kufuma ku kyula kya kichi kya kasiya (Kinamomuma kasiya), kijitu pamo na kichi kya kinamonyi. Ku kasiya bafumyangako manyi anunka bulongo kabiji bamwingijishanga pa kulenga manyi azhila o bashingangako bantu.—Lup 30:24; Sl 45:8; Ezi 27:19.

• Kasopa.

  Ke muntu usopa bantu kuchina’mba bakebakozha nangwa usopa bipe, kikatakata bufuku, kabiji uvumya mulangu inge kwaiya balwanyi. Bakasopa javula baikalanga peulu ya nsakwa ne pa byamba kuba’mba bamonenga aba babena kwiya saka bakyangye kufika kwipi. Mu bashilikale namo muji bakasopa. Mu ñambilo ya kifwanyikizho, bangauzhi bajinga bakasopa ku kisaka kya Isalela, bebajimunangako pa mambo a lonaiko lwaishilenga.—2Mf 9:20; Ezi 3:17.

• Katetesho.

  Ke kintu kyo baingijishanga kufwachikilako (kikatakata pa buchimba nangwa bupula) kyamweshanga’mba muntu mwine ye mwina kyo kyo kintu, bukine bwa kyokyo kintu, nangwa luvwañano. Tutetesho twa kala twalengelwe na kintu kyakosa (jibwe, jino ja nzovu nangwa kichi) pajinga bisopelo nangwa nembelo yo bafulamika. Katetesho bekengijishanga mu bukifwanyikizho kumwesha’mba kintu kyo bafwachika kya kine, nangwa kumwesha’mba muntu mwine ye mwina kyo kyo kintu, nangwa kumwesha kintu kyo bafya nangwa kya bufyamfya.—Lup 28:11; Neh 9:38; Lum 5:1; 9:4.

• Kemoshi.

  Ke lesa mukatampe wa bena Moabu.—1Mf 11:33.

• Kenana.

  Ke munkana wa kwa Nowa, kabiji mwana wa buna wa kwa Hama. Mikoka 11 yafumine mwi Kenana yatendekele kwikala mu kibunji kya ku musela wa Meditelanya pakachi ka Ijipita ne Silya. Aya mpunzha yatelwanga’mba “kyalo kya Kenana.” (Le 18:3; Nt 9:18; By 13:19)—Monai bya Kulumbulula B4.

• Kesala.

  Ke jizhina ja kisemi ja bena Loma jaikele ke kyambo kya mushingi kya bamfumu ba mu Loma. Augusatusa, Tibeliusa ne Kaludiusa bebatongola na jino jizhina mu Baibolo, kabiji nangwa kya kuba Nelo kechi bamutongola na jino jizhina ne, jingila ne kwi aye. Kabiji jizhina ja “Kesala” jitanwa ne mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu kwimenako bantangi, nangwa Kafulumende.—Mak 12:17; By 25:12.

• Kialamaiki.

  Ke mulaka wipasha bingi na mulaka wa Kihebelu, wingijisha bisopelo bintutu bimo. Patanshi bena Alamu bo baambanga uno mulaka, bino mu kuya kwa moba, ye wajinga mulaka ye baingijishanga pa kuba busulu kabiji ye ye baingijishanga mu bufumu bwa Asilya ne Babilonya. Kabiji ye mulaka ye baingijishanga mu Bufumu bwa bena Pelisha. (Eze 4:7) Mabuku amo a kwa Ezela, Yelemiya ne Danyela anembelwe mu mulaka wa Kialamaiki.—Eze 4:8–6:18; 7:12-26; Ye 10:11.

• Kichi kya bumi.

  Ke kichi kyajinga mu bujimi bwa Edena. Baibolo  kechi umwesha’mba kino kichi kyajinga na bulume bwa kupana bumi mu bipangwa byakyo ne; pano bino, kyalumbulwilenga’mba Lesa ye upana bumi bwa myaka ne myaka ku boba bo akonsha kuswisha kuja ku bipangwa byakyo.—Nt 2:9; 3:22.

• Kichi kya kuyuka byawama ne byatama.

  Ke kichi kya mu bujimi bwa Edena Lesa kyo aingijishe kwikala kayukilo ka luusa lwanji lwa kubikako mizhilo ya kulondela bantu pa mambo a “byawama” ne “byatama.”—Nt 2:9, 17.

• Kichi kya lumanamo.

  Kyambo kya Kingiliki kya stau·rosʹ, kilumbulula kichi kya mulumbulumbu nabiji kyokya kyo baipayijilepo Yesu. Kechi kujipo bishinka bimwesha’mba kino kyambo kya Kingiliki kyalumbululanga musalaba ne, nabiji kyokya kyaingijishanga bantu babulanga kupopwela Lesa kwikala kiyukilo kya bupopweshi pa myaka yavula Yesu saka akyangye kwiya. “Kichi kya lumanamo” kilumbulula mwine mulanguluko wa kyambo uji mu mulaka mwine, mambo ne Yesu naye waingijishe kyambo kya stau·rosʹ kulumbulula kumanama, kuyanda ne bumvu bukapitangamo baana banji ba bwanga. (Mat 16:24; Heb 12:2)—Monai KICHI.

• Kichi kya mulumbulumbu kyazhila.

  Kyambo kya Kihebelu kya (ʼashe·rahʹ) kilumbulula (1) kichi kya mulumbulumbu kyazhila kimenako Ashela, lesa wa mukazhi wa bena Kenana wa lusemo nangwa (2) kipashañano kya lesa wa mukazhi Ashela aye mwine. Bichi bya mulumbulumbu byafwainwa byaimene nkunku kabiji byalengelwe na bichi ne na bintu bikwabo. Kampe byajinga bichi byo babujile kusonga nangwa bichitu.—Mpi 16:21; Mit 6:26; 1Mf 15:13.

• Kichi.

  Ke kichi kya mulumbulumbu po bapopelanga muntu. Bekingijishanga mu bisaka bimo bya bantu kwipayilapo muntu nangwa kukobekapo mubiji wafwa kwikala lujimuno ku bakwabo nangwa kulengesha muntu bumvu pa mvula bantu. Bena Asilya, byo bayukanyikilwe na mambo a kukanama kwabo mu nkondo, bakobekanga mibiji ya bazha pa bichi byo baasanga mu nyuma ne kulupukila mu kyaji kya yewo muntu. Nangwa byonkabyo, mu mizhilo ya Bayudea muntu walenga mambo nabiji a mwenga nangwa kupopwela bankishi patanshi bakimwasanga mabwe nangwa kumwipaya mu mashindatu akwabo apa bino mubiji wanji wafwa bamukobeka pa kichi, kuba’mba bakwabo bafunjileko. (Mpi 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Kimye kimo bena Loma bakasangatu muntu walenga mambo ku kichi, ne kumusha konka moba avula, apa bino wafwa na mambo a kumvwa kutanta, kilaka, nzala ne mute. Kabiji bimye bimo, nabiji byo baipayile Yesu, bapopanga pa kichi maboko ne maulu a muntu ye bafwisha na mambo. (Luk 24:20; Yoa 19:14-16; 20:25; By 2:23, 36)—Monai KICHI KYA LUMANAMO.

• Kijiilo kya Bashinkwa Babula Mbizho.

  Ke kijiilo kitanshi pa bijiilo bisatu bikatampe bya mu mwaka bya bena Isalela. Kyatendekanga pa Nisanyi 15, juba jalondelanga Kijiilo kya Lupitailo, kabiji kyatwajijilanga pa moba atanu na abiji. Bajangatu bashinkwa babula mbizho kwapwa, kuvuluka byo balupukile mu Ijipita.—Lup 23:15; Mak 14:1.

• Kijiilo kya Kunowa; Kijiilo kya Milungu.—

  Monai PENTEKOSITA.

• Kijiilo kya Kuzhijika.

  Ke juba ja mu mwaka ja kutokesha nzubo ya Lesa byo beizhilulwile kwi Antiokasi Epifanesa. Kuno kusekelela kwatendekanga pa 25 Kiselevu kabiji bapwishanga pa juba ja butanu na busatu.—Yoa 10:22.

• Kijiilo kya Lupitailo.

  Ke kijiilo kyo baikalanga nakyo pa mwaka pa mwaka pa juba ja bu 14 ja ñondo wa Abibi (ye batendekele kutela’mba Nisanyi) bena Isalela po bavulukanga byo bebapokolwele mu Ijipita. Pa kwijivuluka baipayanga  ne kosha mwana mukooko (nangwa mbuzhi), ye bajanga na bishu byalula ne na bashinkwa babula mbizho.—Lup 12:27; Yoa 6:4; 1Ko 5:7.

• Kijiilo kya Mimba.

  Kabiji bekitela’mba Kijiilo kya Matente a Lusambakeno nangwa Kijiilo kya Kukonkanya. Kyaikalangako kutendeka pa 15 kufika pa 21 mu ñondo wa Etanimu. Baikalanga nabyo kimye kya kunowa ku mpelo ya mwaka wa kujima wa bena Isalela kabiji kyajinga kimye kya kusangalala ne kusanchila Yehoba pa kwibapesha na kajo. Kimye kya moba a kijiilo, bantu baikalanga mu mimba, nangwa’mba mu tufufu, kwibavululamo byo balupukilenga mu Ijipita. Kyajinga pa bijiilo bisatu banabalume kyo bebambijile kuya ku Yelusalema na kutanwako.—Le 23:34; Eze 3:4.

• Kijiilo kya Nkambo kya Mabanga.

  Ke kajo ka bashinkwa babula mbizho ne binyu bimenako mubiji wa Kilishitu ne mashi; kivuluko kya lufu lwa kwa Yesu. Byo kiji kuba’mba bena Kilishitu bebakambizha mwayila Binembelo kuba bino, kyayilamo kwikitongola’mba “Kivuluko.”—1Ko 11:20, 23-26.

• Kikonkonji.

  Ke mutembo ye babikanga pa bipuzhi bibiji bya muntu ku mbaji yonse ibiji, kichi kyo bakashilangako bipe nangwa mwamba ye babikile mu mashingo a banyama babiji (javula bañombe) inge bena kukoka kya kujiminako nangwa kikochikala. Na mambo a kuba bazha basendanga bikonkoji kuba’mba basende bipe byanema, kikonkonji bekingijishanga mu bukifwanyikizho kwimenako buzha nangwa kunekenena muntu ne kumanyikwa ne kuyanda. Kufumya nangwa kuchimauna kikonkoji kwalumbululanga kukasulula muntu mu buzha, mu lumanamo ne mu buyanji.—Le 26:13; Mat 11:29, 30.

• Kilende kya Kivuluko.

  Ke mpunzha ko bazhika mubiji wa muntu wafwa. Kino ke kyambo kya Kingiliki kya kuba’mba mne·meiʹon, kyafuma ku kyambo kya kuba’mba “kuvuluka,’ kumwesha’mba muntu wafwa bamuvuluka.—Yoa 5:28, 29.

• Kilende.

  Inge kino kyambo bekinemba kutendeka na kisopelo kicheche, kilumbulula kilende kya muntu umo; bino inge bekinemba na kisopelo kikatampe, kilumbulula kilende kya bantu bonse, kyaesakana na kyambo kya Kihebelu kya “Shelo” ne kyambo kya Kingiliki kya “Hadesi.” Mu Baibolo bekilumbulula kwikala mpunzha ya kifwanyikizho nangwa mpunzha bantu mo babula kwingila mingilo nangwa kulanguluka.—Nt 47:30; Mus 9:10; By 2:31.

• Kilishitu.

  Ke kyambo kya mushingi kyamba pe Yesu, kufuma ku kyambo kya Kingiliki kya Khri·stosʹ, kyaesakana na kyambo kya Kihebelu kyo batuntulula’mba “Mesiasa,” nangwa’mba “Mushingwa.”—Mat 1:16; Yoa 1:41.

• Kingiliki.

  Ke mulaka waambanga bantu ba mu Gilisi; nangwa mwina Gilisi nangwa muntu uji na kisemi kya monkamo. Mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu, kino kyambo bekingijisha mwavula bingi, kutongola bantu bonse babujile Bayudea nangwa boba bafunjile mulaka wa Kingiliki ne bisho.—Yoe 3:6; Yoa 12:20.

• Kinkunka.

  Mu Binembelo bya Kihebelu, kino kyambo javula kilumbulula, mwalo, kikola nangwa kya malwa kyafuma kwi Yehoba kwikala kya kukambwilamo bantu.—Ba 16:49.

• Kinzhipunzhipu.

  Kyajinga muzela wa mpapa nangwa muzhinge ye balengele na mishipeshipe ya banyama, nangwa na boya. Pakachi pajinga mpapa ya kubikamo jibwe. Lubaji lumo lwa kinzhipunzhipu belukashilanga pa kuboko kabiji lubaji lukwabo belukwatanga mu kuboko, apa bino bazhokolosha ne kwasa. Bisaka bya bantu bya  kala byaingijishanga mu mazhita abyo bantu bayukile kwasa mabwe na binzhipunzhipu.—Mit 20:16; 1Sa 17:50.

• Kipango.

  Ke lubanza ye babikileko luvimba wazhokolokele tente wa lusambakeno kabiji mu kuya kwa moba bazhokolwesheko nsakwa, mabanza azhokolokele kishimikwa kikatampe kya nzubo ya Lesa. Kya kusokelapo bitapisho bya kusoka kyajinga mu kipango kya tente ne mu kipango kya mukachi kya nzubo ya Lesa. (Monai bya Kulumbulula B5, B8, B11.) Kabiji Baibolo waamba ne pa bipango bya ku mazubo ne malapa.—Lup 8:13; 27:9; 1Mf 7:12; Esh 4:11; Mat 26:3.

• Kipembe.

  Ke kisapi kyo bapikwile bulongo po basonejile bakelubi kyaabenye Mwazhila ne Mwazhijisha mu tente wa lusambakeno ne mu nzubo ya Lesa. (Lup 26:31; 2Mo 3:14; Mat 27:51; Heb 9:3)—Monai bya Kulumbulula B5.

• Kipona kya kuchibilapo mambo.

  Javula kilumbulula mutuntamo uji pangye ya nzubo, uji na bya kunyantapo pa kukanjila, babinemanga po baikalanga na kwamba ku mabumba ne kwibabuula bintu byo bafuukula. Bino byambo bya kuba’mba “kipona kya Lesa kya kuchibilapo mambo” ne “kipona kya kuchibilapo mambo kya Kilishitu” bimenako lunengezho lwa Yehoba lwa kuzhachishishamo bantu.—Lo 14:10; 2Ko 5:10; Yoa 19:13.

• Kipwilo.

  Ke jibumba ja bantu jakonkana pamo na mulanguluko umo nangwa na mwingilo umo. Mu Binembelo bya Kihebelu, javula kilumbulula kisaka kya bena Isalela. Mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu, kilumbulula kipwilo kimo kimo kya bena Kilishitu, bino javula kilumbulula kipwilo kya bena Kilishitu.—1Mf 8:22; By 9:31; Lo 16:5.

• Kisapi kya majila.

  Ke kisapi kyakalabana kyo baingijishanga kulengelako masaka nangwa mifuko nabiji yoya yo basendelangamo kajo. Javula bebipikulanga na boya bwa mbuzhi bufiita kabiji kyo kyajinga kivwalo kyo bavwalanga pa kujila.—Nt 37:34; Luk 10:13.

• Kiselevu.

  Bayudea byo bafumine mu buzha mu Babilona, jino jajinga jizhina ja ñondo wa butanu na buna wa mu kalenda wazhila wa Bayudea ne ñondo wa busatu wa mu kalenda wa ano moba. Watendekanga pakachi ka Kapande kufika pakachi ka Kuvumbi. (Neh 1:1; Zek 7:1)—Monai bya Kulumbulula B15.

• Kisha kya mujilo.

  Ke kishimikwa kyo balengele kya kusungulwilamo mabwe nangwa byela; kabiji bekingijishanga kusokelamo mapuki a buchimba ne bipetu bikwabo bya buchimba. Mu kimye kya kala, bisha bya mujilo bebilengele na matafwali nangwa na mabwe. Kisha kya mujilo kya kusokelamo mapuki a buchimba ne bipetu bikwabo bya buchimba ne mwa kusokela nswakala, kitelwa ne kuba’mba kibili.—Nt 15:17; Da 3:17; Lum 9:2.

• Kitambala.

  Ke kisapi kyo bapopakanyanga ku mutwe. Ñanga mwine mukatampe wapombanga ku mutwe kisapi kya linenyi kyawamisha, kyajinga na kyela kya ngolode kyo bakashijile kulutwe na muzhinge wa kifufya. Mfumu wipombanga kitambala munshi ya munchinya wanji. Yoba waingijishe kino kyambo mu bukifwanyikizho byo aesakenye bololoke bwanji ku kitambala.—Lup 28:36, 37; Yob 29:14; Ezi 21:26.

• Kitapisho.

  Ke mulambo ye bapananga kwi Lesa kwikala kintu kya kumwesheshamo lusanchilo, kya kwitabilamo mambo, ne kya kubwezhezhamo bulunda bwawama ne aye. Kutendekela pe Abela, bantu bapananga bitapisho byapusana pusana bya kwifuukwila, byavwangilemo banyama, kufikatu ne lulayañano lwa Mizhilo ya Mosesa byo yaikele ke mukambizho. Bitapisho bya banyama byalekele kwingila kimye  Yesu kyo apaine bumi bwanji kwikala kitapisho kyalumbuluka, nangwa kya kuba bena Kilishitu batwajijila kupana bitapisho bya ku mupashi kwi Lesa.—Nt 4:4; Heb 13:15, 16; 1Yo 4:10.

• Kitumbafumu.

  Wajinga kinemanga wa kibunji, kya mu bufumu bwa Babilonya ne Pelisha. Kitumbafumu watongolwanga na mfumu kwikala ntangi mukatampe.—Eze 8:36; Da 6:1.

• Kiyukilo.

  Ke kintu nangwa kyubilo kimwesha bintu byanema byakonsha kumweka pa kyonkakyo kimye nangwa bikamweka kulutwe.—Nt 9:12, 13; 2Mf 20:9; Mat 24:3; Lum 1:1.

• Kizhiba kya mujilo.

  Ke mpunzha ya kifwanyikizho ‘iteema mujilo muji ne mabwe ateema mujilo,’ kabiji beilumbulula’mba “lufu lwa bubiji.” Bandengamambo babula kulapila, Diabola ne lufu ne Kilende (nangwa’mba Hadesi) byonse bakebitaya monka. Kutayamo kilengwa kya mupashi ne lufu ne Hadesi, bintu byakonsha kubula kupya na mujilo, kumwesha’mba kino kizhiba ke kifwanyikizhotu, kechi lukabisho lwa myaka ne, bino ke lonaiko lwa myaka ne myaka.—Lum 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Kizhiko kya kufuchilapo mambo.

  Ke kizhiko kya jikwachi ja lulayañano, ñanga mukatampe ko asansanga mashi a milambo ya bubi pa Juba ja Kufuchila Mambo. Ke byambo bya Kihebelu byafuma ku kyambo kilumbulula’mba “kuvweta pa (mambo) nangwa kampe’mba “kufuuta (mambo).” Bekilengele na ngolode yakosa pajinga ne bakelubi babiji umo kuku mukwabo kuku. Kimye kimo bekitongolatu’mba “kizhiko.” (Lup 25:17-22; 1Mo 28:11)—Monai bya Kulumbulula B5.

• Kolale.

  Ke jibwe jakosa jalengwa na biboyongolo bya tunyama twa tucheche twa mu kalunga ka mema. Jitanwa mu kalunga ka mema mu misombelo yapusana pusana, ichila, itoka ne ifita. Makolale avujile bingi mu Kalunga ka Mema Kachila. Mu kimye kya kala, kolale uchila wajinga bingi na mutengo kabiji bamwingijishanga kulengako malungo ne bintu bikwabo bya kwikobaikakobaika.—Man 8:11.

• Kolo.

  Ke kipimo kya kupiminako bintu byauma ne bya mema mema. Kyaesakene na malita 220 (magaloni 58.1), kwesakana na kubaya kwa kipimo kya bbafi. (1Mf 5:11)—Monai bya Kulumbulula B14.

• Kuboko.

  Bula buji pakachi ka kyala ne kanyansa inge kuboko be kusapula. Inge bekwesakanya na kyubichi walepele masentimita 44.5, ko kuba’mba kuboko kwakonsha kwikala masentimita 22.2 mu bula. (Lup 28:16; 1Sa 17:4)—Monai bya Kulumbulula B14.

• Kubula mbizho.

  Kino kyambo kilumbulula shinkwa wabula mbizho.—Mpi 16:3; Mak 14:12; 1Ko 5:8.

• Kubuñana.

  Ke jibumba ja bantu jakonkana pamo. Mu Binembelo bya Kihebelu, kino kyambo kyamba pa kukonkana kwa bena Isalela pa bijiilo bya kupopwela nangwa pa bintutu bikwabo bikatampe byanema.—Mpi 16:8; 1Mf 8:5.

• Kufuta mambo.

  Mu Binembelo bya Kihebelu, kino kyambo kilumbulula bitapisho byo bapananga byalengelanga bantu kusolomoka Lesa ne kumupopwela. Mu Mizhilo ya Mosesa, bino bitapisho bebipananga kikatakata pa Juba ja Kufuchila Mambo pa kuba’mba bantu bapwane ne Lesa kechi na mambo a bubi bwabo ne bwa mukoka yense ne. Bino bitapisho byaimenejilengako kitapisho kya kwa Yesu kyafumishepo bundengamambo bwa bantu jimotu jonka myaka ne myaka, kulengela bantu kupwana ne Yehoba.—Le 5:10; 23:28; Kol 1:20; Heb 9:12.

• Kulapila.

  Mu Baibolo kino kyambo kilumbulula muntu kupimpula milanguluko ne kumvwa bulanda pa bintu  byatama byo aubile mu bwikalo bwanji, nangwa bintu byo akankalwa kuba. Kulapila kwa kine kupanga bipangwa, ko kuba’mba kupimpula byubilo.—Mat 3:8; By 3:19; 2Pe 3:9.

• Kunengezha.

  Ke jizhina jo batelanga juba, Sabado saka akyangye kwikalako, kimye Bayudea kyo banengezhanga bintu byakebewanga. Jino juba japwanga mabanga pa kuzhika juba, jo tutela lelo jino amba pa Kitanu, ponka patendekelanga Sabado. Jino juba ja Bayudea jatendekanga mabanga kufika mabanga juba jikwabo.—Mak 15:42; Luk 23:54.

• Kupana bya bupe.

  Bino byajinga bya bupe byo bapananga ku muntu wakajilwa. Kechi byaambiwapo mu kushinkamika mu Binembelo bya Kihebelu ne, bino Mizhilo yapaine mikambizho yafwainwe kulondela bena Isalela pa kukwasha bayanji.—Mat 6:2.

• Kupopwela mipashi.

  Ke kwitabila’mba mipashi ya bantu bafwa ipuluka inge mubiji wafwa ne kuba’mba ino mipashi yakonsha kwamba na bantu bomi, kikatakata kupichila mu muntu (ñanga) utangijilwa na mipashi. Kyambo kya Kingiliki kya “kupopwela mipashi” ke phar·ma·kiʹa. Kino kyambo batendekele kwingijisha pa kupopwela mipashi mambo mu moba a kala, michi beingijishanga kukolomwenamo bulume bwa bandemona pa kuba’mba bobenga bulozhi.—Nga 5:20; Lum 21:8.

• Kupupula.

  Ke kubungizha pamo kajo kasha aba banowa kwa kubula kuyuka nangwa saka bayuka. Mizhilo ya Mosesa yakambizhe bantu kubula kupupula kwapela majimi abo nangwa kwapa maolivi onse nangwa mañanzañanza. Luno lwajinga luusa lwapaine Lesa ku muyanji, muntu ye bamanyika, ne ku muntu wafuma ku kyalo kingi, mwana wabula bashanji, ne mwanamukazhi wafwilwa lwa kupupula kajo kashajilengamo pa kunowa.—Lut 2:7.

• Kushingwa.

  Kino ke kyambo kya Kihebelu kilumbulula “kushinga muntu na bya mema mema.” Manyi beengijishanga kushinga muntu nangwa kintu kwimenako kwipana kwingila mwingilo wanema. Mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu, kino kyambo bekingijisha ne ku kwitulula mupashi wazhila pa boba bo basala baji na luketekelo lwa kwikala mwiulu.—Lup 28:41; 1Sa 16:13; 2Ko 1:21.

• Kusongola bukwe bobe.

  Ke kisho kyo banembele mu Mizhilo ya Mosesa, mwanamulume wasongolanga mwanamukazhi wafwilwa wabula baana washa nkasanji nangwa kolojanji kuba’mba asemenemo baana pa kuba’mba jizhina ja mulongo wanji jibule kuzhiya. Atelwa ne kuba’mba masongola a kwiswana.—Nt 38:8; Mpi 25:5.

• Kutentama kwa ñondo.

  Ke juba jitanshi ja ñondo yense pa kalenda wa Bayudea, jo bakonkananga pamo, kwikala na kijiilo ne kupana bitapisho. Mu kuya kwa moba, jino juba jaalukile ke juba ja kijiilo kyanema kya kisaka, kabiji bantu kechi baingijilangamo mingilo ne.—Ba 10:10; 2Mo 8:13; Kol 2:16.

• Kutenteka maboko pa.

  Batentekanga maboko pa muntu kuba’mba bamutongole kwingila mwingilo wanema nangwa kumupesha, kumubuka nangwa kumupa kya bupe kya mupashi wazhila. Kimye kimo, batentekanga maboko pa banyama saka bakyangye kwibalambula.—Lup 29:15; Ba 27:18; By 19:6; 1Ti 5:22.

• Kutoka.

  Kwesakana na Baibolo, kino kyambo javula kechi kyambatu pa butooto bwa ku mubiji ne, bino kyamba ne pa kwikala jibiji bwikalo bwabula kaneneno, bwabula biko, ne kubula kukwata ku kintu nangwa kimo kya ndochi, kyaweluka, nangwa kyonauna byubilo byawama nangwa bumupashi. Mu Mizhilo ya Mosesa, kino kyambo kilumbulula kubula kwizhilulula. —Le 10:10; Sl 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.

• Kuya ku mukanda.

  Ke kufumya kalomolomo ku kinungwa kya lusemo kya mwanamulume. Uno wajinga muzhilo ye bapele Abalahama ne ba mu kisemi kyanji, bino kechi kikebewa ku bena Kilishitu ne. Kabiji bekingijisha mu bukifwanyikizho mu binembelo byapusana pusana.—Nt 17:10; 1Ko 7:19; Fp 3:3.

• Kuzhikilwa na nzala.

  Ke kwikala kwa kubula kuja pa kimye kimo. Bena Isalela bazhikilwanga na nzala pa Juba ja Kufuchila Mambo, mu bimye bya malwa, ne mu bimye bya kukeba lutangijilo kufuma kwi Lesa. Bayudea bazhikilwanga na nzala bimye bina mu mwaka bya kumwesha bya malwa byo bapichilengamo mu bwikalo bwa kala. Kuzhikilwa na nzala kechi kukebewa ku bena Kilishitu ne.—Eze 8:21; Is 58:6; Luk 18:12.

• Kuzhila; Buzhile.

  Ke kyubilo kya Yehoba; kwikala na byubilo byatoka ne kuzhila. (Lup 28:36; 1Sa 2:2; Man 9:10; Is 6:3) Inge kebambe pa bantu (Lup 19:6; 2Mf 4:9), banyama (Ba 18:17), bintu (Lup 28:38; 30:25; Le 27:14), mapunzha (Lup 3:5; Is 27:13), bimye (Lup 16:23; Le 25:12), ne mingilo (Lup 36:4), kyambo kine kya Kihebelu kilumbulula mulanguluko wa kwipaatula, kwipana nangwa kwizhijika kwi Lesa wazhila; kwipaatula kwingila mwingilo wa Yehoba. Mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu, kino kyambo kya “kuzhila” ne “buzhile” kilumbulula kwikala ku lubaji lwa Lesa. Kabiji bino byambo bebingijisha ne kulumbulula byubilo byatoka bya muntu.—Mak 6:20; 2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Kuzhilulula; Mizhilulwila.

  Ke kuzhilulula muzhilo ye babikako; kyubilo kya kuzhilulula muzhilo ye babikako. Kipasha na kyambo kya “mambo” kiji mu Baibolo.—Sl 51:3; Lo 5:14.

• Kwikalapo.

  Mu byepelo bimo mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu, kino kyambo kilumbulula kwikalapo mu bufumu bwa kwa Yesu Kilishitu kufuma kimye kyo aikele ke Mfumu wa Bumesiasa ne kutwajijilatu mu moba a kupelako a buno bwikalo. Kwikalapo kwa kwa Kilishitu kechi kulumbululatu kwiya kwanji ne kubwelakanya ponkapotu ne; bino kilumbulula kimye kyabaya.—Mat 24:3.

• Kwipana, kayukilo kazhila ka.

  Ke kyela kibekauka kya ngolode yawamisha po banembele byambo mu Kihebelu amba “Buzhile bo bwa kwa Yehoba.” Kyajinga kulutwe ya kitambala kya ñanga mwine mukatampe. (Lup 39:30)—Monai bya Kulumbulula B5.

• Kya kufiinamo binyu.

  Javula byajinga bimbo bibiji byo bapoyile mwajinga nswakala, kimo kyazhikile kukila kikwabo, kabiji babikileko ne kamufolo. Mañanzañanza byo beanyantawilenga mu kimbo kyajinga peulu, mema atobala afumanga mu ano mañanzañanza akunkulukilanga mu kimbo kyajinga panshi. Kino kyambo bekingijisha mu bukifwanyikizho ku bunchibamambo bwa Lesa.—Is 5:2; Lum 19:15.

• Kya Kukwachilamo.

  Ke kintu muntu wakongola kyo apana ku muntu ye akongweleko kuba’mba kikale kiyukilo kya kuba’mba ukabwezha nkongole. Mu Mizhilo ya Mosesa mwajinga mikambizho yaambilenga pa kintu kya kukwachilamo kuba’mba bazhikijile bintu bya muyanji ne wa mu kisaka kya bantu wabula wa kumukwashako.—Lup 22:26; Ezi 18:7.

• Kya kusokelapo bitapisho.

  Ke mushime nangwa mutuntamo ye balenga na maloba, mabwe, nangwa na bichi byo baimika bulongo ne kubikapo kyela peulu, po batapishanga bitapisho nangwa bya kufutumuna bya kupana kwi Lesa mu mpopwelo yabo. Mu kibamba kitanshi kya tente wa lusambakeno ne kya nzubo ya Lesa, mwajinga “kya kusokelapo bitapisho kya ngolode  kicheche” kya kulambwilapo bya kufutumuna. Bekilengele na mapulanga ne kwikishinga ngolode. Kya kusokelapo bitapisho kya mukuba kikatampe kyo basokelangapo bitapisho kyajinga pangye mu kipango. (Lup 27:1; 39:38, 39; Nt 8:20; 1Mf 6:20; 2Mo 4:1; Luk 1:11)—Monai bya Kulumbulula B5 ne B8.

• Kya muzhilo.

  Kino kyambo kyakonsha kulumbulula biko bya ku mubiji nangwa kuzhilulula mizhilo yaamba pa byubilo byawama. Nangwa byonkabyo, mu Baibolo javula kilumbulula kintu kyo babula kwitabizha nangwa kyabula kutoka, kwesakana na mwayila Mizhilo ya Mosesa. (Le 5:2; 13:45; Mat 10:1; By 10:14; Ef 5:5)—Monai KUTOKA.

• Kyafyamika kyazhila.

  Lubaji lwa kyaswa muchima wa Lesa lufuma kwi Lesa mwine, wikisololatu mu kimye kyanji kyo akeba, kabiji wikisololatu ku bonka bo asala kwibasolwelakyo.—Mak 4:11; Kol 1:26.

• Kyubichi.

  Ke kipimo kyaesakene na bula buji kufuma mu nkokola kufika kwapela munwe wa pakachi. Bena Isalela javula baingijishanga kyubichi waesakana na masentimita 44.5, bino baingijishanga ne kyubichi mukatampe walepele lupi umo, nobe masentimita 51.8. (Nt 6:15; Luk 12:25)—Monai bya Kulumbulula B14.

L

• Lehaba.

  Jizhina jo bengijisha mu bukifwanyikizho mu buku wa Yoba, Masalamo ne Isaya (kechi Lehaba mwanamukazhi uji mu buku wa Yoshua ne). Mu buku wa Yoba kibena kwambiwapo kyo kikwasha kuyuka Lehaba amba kilengwa kya mu kalunga ka mema; mu byepelo bikwabo kino kilengwa kya mu mema bekingijisha mu bukifwanyikizho kwimenako Ijipita.—Yob 9:13; Sl 87:4; Sl 87:4; Is 30:7; 51:9, 10.

• Lepitoni.

  Mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu, kilumbulula jali ja muwayawaya ja mukuba jicheche ja Bayudea nangwa’mba jali ja muwayawaya ja jibwe ja buneme. Mu ma Baibolo akwabo, kino kyambo bekituntulula’mba “Mite.” (Mak 12:42; Luk 21:2; tubyambo twa munshi.)—Monai bya Kulumbulula B14.

• Lesa wa kine.

  Bino byambo bya “Lesa wa kine” byafuma ku kyambo kya Kihebelu. Mu binembelo byavula kino kyambo kya Kihebelu kyapusanya Yehoba kwikala Lesa wa kine kupusanako na balesa ba bubela. Byambo bya kuba’mba “Lesa wa kine” byalumbulula bingi bulongo mwatala kyambo kya Kihebelu mu binembelo bya uno mutundu.—Nt 5:22, 24; 46:3; Mpi 4:39.

• Levi; Mwina Levi.

  Wajinga mwana wa kwa Yakoba wa busatu ye asemejile mu mukazhanji Liya; kabiji mukoka bamutelele pa jizhina janji. Baana banji basatu baikele ke bakulumpe ba mabumba akatampe asatu atelwanga’mba buñanga bwa bena Levi. Kimye kimo, kyambo kya kuba’mba “bena Levi” bekingijisha ne ku mukoka yense, bino javula kechi kivwangamo ba mu kisemi kya buñanga kya kwa Alona ne. Mukoka wa bena Levi kechi bamupelepo mpunzha mu Kyalo kya Mulaye ne, bino bamupele mizhi 48 monka mwapichile mipaka ya kyalo kyo bapele mikoka ikwabo.—Mpi 10:8; 1Mo 6:1; Heb 7:11.

• Leviatana.

  Ke kinyama kikala mu mema. Mu Yoba 3:8 ne 41:1, kino kyambo kyamweka kitongola kiwele nangwa kilengwa kikwabo kikala mu mema kyabaya bingi kabiji kiji na ngovu. Mu Salamo 104:26, kyamweka nobe jisabi jikatampe bingi jitelwa’mba welo. Mu byepelo bikwabo, kyatuntululwa mu bukifwanyikizho kabiji kechi bekipashañanyapo ku kinyama kikwabo ne.—Sl 74:14; Is 27:1.

• Logu.

  Ke kakipimo kacheche ka kupiminamo bya mema mema katongolwa mu Baibolo. Mu Baibolo wa Tulmud wa Bayudea, bekalumbulula kwikala kipimo  kya 1/12 kya hini, onkao mambo, kwingijisha kino kipimo, logu waesakana na malita 0.31. (Le 14:10)—Monai bya Kulumbulula B14.

• Lubatizhilo;

  Kubatizha.

  Kino kyambo kilumbulula’mba “kwibizha,” nangwa’mba kutumpika mu mema. Yesu waambile’mba baana banji ba bwanga bafwainwa kubatizhiwa. Kabiji Binembelo byamba ne pa lubatizhilo lwa kwa Yoano, kubatizhiwa na mupashi wazhila ne kubatizhiwa na mujilo, ne byambotu bikwabo.—Mat 3:11, 16; 28:19; Yoa 3:23; 1Pe 3:21.

• Luchipo.

  Ke byambo bimwesha’mba muntu waamba kine, nangwa mulaye wa kine walaya muntu wa kuba’mba ukooba nangwa kechi ukooba kintu ne. Javula luno ke luchipo luchipa muntu ku muntu wanema, kikatakata kwi Lesa. Yehoba wakoseshe lulayañano lwanji ne Abalahama kupichila mu kuchipa luchipo.—Nt 14:22; Heb 6:16, 17.

• Lulayañano.

  Ke kwilaya nangwa kumvwañana pakachi ka Lesa ne bantu nangwa pakachi ka mabumba abiji a bantu kuba’mba bobepo kintu kimo nangwa kubula kwikyuba. Kimye kimo jibumba jimo jajinga na mwingilo wa kufikizha bintu byo belaya (nangwa lulayañano lo bafuukula kuba ku jibumba jimo, wajinga mulaye wanema). Pa bimye bimo mabumba onse abiji o afikizhanga kintu kyo balayañana (lulayañano lwaumvwañana mabumba abiji kufikizha). Kununga pa lulayañano Lesa lo alayañananga na bantu, Baibolo waamba ne pa lulayañano lwa bantu, mikoka, bisaka, nangwa mabumba a bantu. Pa lulayañano lwapusana pusana lwanema pajinga ne lolwa lo alayañene ne Abalahama, Davida, kisaka kya bena Isalela (lulayañano lwa Mizhilo), ne bena Isalela ba Lesa (lulayañano lupya).—Nt 9:11; 15:18; 21:27; Lup 24:7; 2Mo 21:7.

• Lupondo.

  Kyajinga kipimo kabiji pa kimye kimotu ajinga mali. Kwesakana na bya kupoyapoya, lupondo waesakene na mashekele 50 kabiji shekele umo wanemene magalamu 11.4, lupondo wanembwa mu Binembelo bya Kihebelu wanemene magalamu 570. Kyamweka kwajinga lupondo ye baingijishanga ku bufumu byonka byajinga kyubichi. Mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu, lupondo waesakene na madilakima 100. Wanemene magalamu 340. Mpondo 60 yaesakene na talenta umo. (Eze 2:69; Luk 19:13)—Monai bya Kulumbulula B14.

• Lusa lukatampe.

  Kyambo kya Kingiliki kilumbulula kintu kyo baitabizha kabiji kyawama. Kino kyambo javula kilumbulula bupe nangwa jishinda jawama ja kupainamo. Inge kibena kwamba pa lusa lukatampe lwa Lesa, kino kyambo kilumbulula bupe bupana Lesa bwatutu, bwa kubula kupainapo mali. Onkao mambo, kino kyambo kilumbulula bumpanyi ne butemwe bwa Lesa ne lusa lo obila bantu. Kabiji kyambo kya Kingiliki kyatuntululwa ne kuba’mba “bibusa” ne “bupe.” Bebupanatu bwatutu bwa kubula kwingijila, kabiji awa upana wifuukwilatu aye mwine.—2Ko 6:1; Ef 1:7.

• Lusanguko.

  Ke kusangulwa kwa bafwa. Kyambo kya Kingiliki kya kuba’mba a·naʹsta·sis kilumbulula’mba “kubuuka; kwimana.” Lusanguko lutanu na luno lo baambapo mu Baibolo, mwavwangwa ne lusanguko lwa kwa Yesu lo bamusangwile kwi Yehoba Lesa. Nangwa kya kuba kuji lusanguko lukwabo lwaubile Elaija, Elisha, Yesu, Petelo ne Paulo, bino bya kukumya bimwesha patoka bulume bwa Lesa. Lusanguko lwa pano pa ntanda lwa “baoloka ne babula koloka” lwanema bingi mwayila kyaswa muchima wa Lesa. (By 24:15) Kabiji Baibolo waamba ne pa lusanguko lwa kusanguka ne kuya mwiulu  lutelwa’mba lusanguko “lutanshi” lwavwangamo balongo ba kwa Yesu bashingwa mupashi.—Fp 3:11; Lum 20:5, 6; Yoa 5:28, 29; 11:25.

• Lusengo.

  Ke lusengo wa nyama, ye baingijishanga kutomenako mema, kubikamo manyi, kubikamo inki ne mafuta a kwishinga, kabiji wajinga wa kwimbilako nyimbo nangwa kintu kya kuyukishako bantu. (1Sa 16:1, 13; 1Mf 1:39; Ezi 9:2). “Lusengo” javula bamwingijisha mu bukifwanyikizho kwimenako ngovu, kushinda ne lushinjilo.—Mpi 33:17; Mik 4:13; Zek 1:19.

• Lushimuno.

  Kyambo kya “Lushimuno” javula kilumbulula Mikambizho Jikumi yanembelwe pa mabwe abiji apapakana o bapele Mosesa.—Lup 31:18.

• Lwimbo wa bulanda.

  Ke lwimbo muji byambo byo baimba na bulanda, nabiji bobwa bulanda bwikalapo umvwe muntu wafwisha mulunda nangwa mutemwe; lwimbo wa majila.—2Sa 1:17; Sl 7:Peu.

• Lwimbo wa pa Kukanjila.

  Tubyambo twa peulu tuji mu Masalamo 120-134. Nangwa kya kuba kuji ndumbulwilo yavula ya bino byambo, bavula bayuka’mba bino bitango 15 bya masalamo bebimbanga ku bapopweshi bena Isalela bajinga na lusekelo kimye kyo ‘bakanjilanga’ pa kuya ku Yelusalema, muzhi wajinga peulu mu mitumba ya mu Yuda, pa kuba’mba bakatanwe ku bijiilo bisatu bikatampe byaubiwanga kokwa pa mwaka pa mwaka.

M

• Mahalata.

  Ke kyambo kyaamba pa bya nyimbo kitanwa mu tubyambo twa peulu tuji mu Salamo 53 ne 88. Kyakonsha kwesakana na kyambo kine kya Kihebelu kilumbulula “kukooka; kukolwa,” kumwesha jiwi ja kupopomenwa kabiji ja bulanda, jakonsha kukwatankena pamo na byambo bya bulanda biji mu nyimbo ibiji.

• Mailoshi.

  Ke kipimo kya kupiminako museke. Pa byepelo bisatu bya Luka 24:13, Yoano 6:19, ne Yoano 11:18 kyamba pa mailoshi akatampe alepa o bapimpulanga kwesakana na byabayile kibanza kya kala kyanembelwe mu byambo biji mu mulaka mwine.—Monai bya Kulumbulula B14.

• Makedonya.

  Ke mpunzha yaikejile ku buyeke bwa kyalo kya Gilisi yo banemekele bingi kimye Alekasanda Mukatampe kyo alaminenga kabiji yakasulukile kufikatu ne kimye kyo beishinjile ku bena Loma. Mpunzha ya Makedonya yajinga kibunji kya mu Loma kimye kitanshi mutumwa Paulo kyo afwakashijile mpunzha ya Europe. Paulo wafwakashijile ino mpunzha bimye bisatu. (By 16:9)—Monai bya Kulumbulula B13.

• Makunzhi.

  Ke bipu bifuma ku kajo pa kwikapula nangwa pa kwikolulula. Makunzhi beengijisha mu ñambilo ya kifwanyikizho kumwesha kintu kyabula kunema kabiji kyabula kulumbuluka.—Sl 1:4; Mat 3:12.

• Malaika Mukatampe.

  Kino kyambo kilumbulula’mba, “mukulumpe wa bamalaika.” Kyambo kya kuba’mba “mukatampe” kilumbulula “mukulumpe” nangwa “mwine mukulumpe.” Ino ndumbulwilo kubikapo ne kishinka kya kuba’mba “malaika mukatampe” mu Baibolo bekingijisha ku muntu umo, kimwesha’mba kujitu muntu umo mukatampe. Baibolo watongola jizhina ja malaika mwine mukatampe amba Mikela.—Da 12:1; Yu 9; Lum 12:7.

• Malakama.

  Kyamweka kijitu pamo na kyambo kya Moleka lesa mukatampe wa bena Amonyi. (Zef 1:5)—Monai MOLEKA.

• Malwa akatampe.

  Kyambo kya Kingiliki kya kuba’mba “malwa” kilumbulula malwa nangwa kumanama kwiya na mambo a makatazho. Yesu waambile pa “malwa akatampe” akeya pa Yelusalema, kikatakata pa oa akeya pa bantu kimye kyo ‘akeya mu lukumo.’  (Mat 24:21, 29-31) Paulo walumbulwile ano malwa amba ke kyubilo kya bololoke kya Lesa kyo akamwesha boba “babula kukookela mambo awama” a Yesu Kilishitu. Kinembelo kya Lumwekesho kitango 19 kyamwesha Yesu amba ubena kutangijila mazhita a mwiulu kulukuka “lukinyama ne bamfumu ba pa ntanda ne mazhita abo.” (2Te 1:6-8; Lum 19:11-21) “Jibumba jikatampe” bejimwesha saka japuluka oa malwa.—Monai AMAGEDONYI.

• Mambanga.

  Ke bintu bimena ku mema byapasha matete byo bengijisha kulukilako ntumbe, misansa ne maato. Beengijishanga kulenga bya kunembapo byapasha mapepala kabiji beengijishanga kulengelako mivungilo yavula.—Lup 2:3.

• Mambo awama a.

  Mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu, ke mambo awama a Bufumu bwa Lesa ne a lupulukilo lwiya na mambo a lwitabilo mwi Yesu Kilishitu.—Luk 4:18, 43; By 5:42; Lum 14:6.

• Manna.

  Ke kajo kajanga bena Isalela mu kiselebwa pa myaka 40. Yehoba ye wibapanga. Kamwekanga kimye kyonse lukelo peulu ya mushiji mu jishinda ja kukumya kufumyakotu pa juba ja Sabado. Kimye kitanshi bena Isalela byo bekamwene, baambile’mba, “Nanchi bi ka bye?” nangwa mu Kihebelu amba “man huʼ?” (Lup 16:13-15, 35) Mu byepelo bikwabo, kilumbulula “kajo ka mwiulu” (Sl 78:24), “kajo kafuminenga mwiulu” (Sl 105:40), ne “kajo ka babilobo” (Sl 78:25). Yesu naye waambilepo pa Manna mu bukifwanyikizho.—Yoa 6:49, 50.

• Masengo a ku kya kusokelapo bitapisho.

  Ke bintu bimweka nobe masengo byajinga ku makonka ana abya kusokelapo bitapisho bimo. (Le 8:15; 1Mf 2:28)—Monai bya Kulumbulula B5 ne B8.

• Masikila.

  Ke kyambo kya Kihebelu kyabula kuyukanyikwa bulongo mo kyatala kiji mu tubyambo twa peulu twa mu bitango 13 bya Masalamo. Kilumbulula “nsansawilo ya kulanguluka langulukapo.” Bamo balanguluka’mba kyambo kipashako na kino kyatuntululwa’mba ‘kwingila na maana,’ byakonsha kwipasha mo bebilumbulwila.—2Mo 30:22; Sl 32:Peu.

• Mbizho.

  Ke bintu byo bavwangakanya na muvuba nangwa na bintu bya mema mema kuba’mba bitutumuke; kikatakata muvuba watutumuka ye bashilepo pa muvuba ye baingijishe. Javula mu Baibolo, kino kyambo kilumbulula bubi ne byubilo byatama, kabiji kilumbulula ne bintu byatama byafyamika bisambukilañana.—Lup 12:20; Mat 13:33; Nga 5:9.

• Mbumba; Wa mbumba.

  Ke kikola kikatampe kyonauna kikoba. Mu Binembelo, mbumba kechi ilumbululatu kikola kyayukanyikwa ku bantu lelo jino ne, mambo kechi kikalatu ku bantu ne, bino kikala ne ku bivwalo ne ku mazubo. Muntu uji na mbumba bamutela’mba wa mbumba.—Le 14:54; Luk 5:12.

• Mbumbi.

  Ke muntu ulenga mapuki a buchimba, masanyi afukumana ne bipe bikwabo. Kyambo kya Kihebelu kya mbumbi kilumbulula’mba “ulenga.” Luusa luji na mbumbi pa buchimba belwesakanya ku bumfumu bwa Yehoba pa bantu umo umo ne pa bisaka bya bantu.—Is 64:8; Lo 9:21.

• Melodaka.

  Wajinga lesa mukatampe wa muzhi wa Babilona. Mfumu wa Babilonya walenganga mizhilo, aye Hamulabi wabikile Babilona kwikala muzhi mukatampe wa Babilonya, kabiji Melodaka (nangwa’mba Maduka) watumbalele kukila tubalesa kabiji aye waikele lesa mukatampe wa balesa ba mu Babilonya. Mu kuya kwa moba, jizhina ja Melodaka (nangwa’mba Maduka)  bejipingizhepo na jizhina ja kuba’mba “Belu” (“Mwine”), kabiji Melodaka bamutelanga ku bantu bavula amba Beli.—Ye 50:2.

• Mesiasa.

  Ke kyambo kyafuma ku kyambo kya Kihebelu kilumbulula’mba “kushingwa” nangwa’mba “mushingwa.” Kyambo kya “Kilishitu” kyafuma ku kyambo kya Kingiliki.—Da 9:25; Yoa 1:41.

• Mikitama.

  Ke kyambo kya Kihebelu kyo baingijisha mu tubyambo twa peulu mu bitango bitanu na kimo bya Masalamo (Sl 16, 56–60). Kyambo kyabula kuyukanyikwa mo kyatala nangwa kyakonsha kulumbulula “byambo byanembwa.”

• Mikwamba.

  Ke kipimo kya kupiminako byazhika mema, kyaesakana na mamita 1.8.—Monai bya Kulumbulula B14.

• Milambo ya kusanta.

  Bitapisho bya mutende byo bapananga pa kutota Lesa na mambo a bintu byo apananga ne butemwe bwanji bubula kwaluka. Bajanga misunyi ya nyama ye balambulanga ne bashinkwa ba mbizho ne babula mbizho. Misunyi beijanga jonkajo juba jimo.—2Mo 29:31.

• Milikomu.

  Ke lesa wapopwelanga bena Amonyi, kampe waesakene pamo na lesa Moleka. (1Mf 11:5, 7) Ku mpelo ya bukalama bwanji, Solomone washimikijile uno lesa wa bubela mapunzha atuntama.—Monai MOLEKA.

• Mitumba ya Lebanoni.

  Ke mitumba yalamankana iji kwipi na mitumba ikwabo yalamankana ya mu mpunzha ya Lebanoni. Mitumba ya Lebanoni yalamankana yaikela ku muzhika kabiji mitumba ikwabo yalamankana yavundamina ku mitumba ya Lebanoni yaikela ku musela. Kimpachiko kyalepa kabiji kyafuka kyo kyaabanya ino mitumba. Mitumba ya Lebanoni yatendekela ku kitulu kya Meditelanya, kabiji yalepa kuya mwiulu mamita 1,800 ne mamita 2,100. Mu moba a kala, ku mitumba ya Lebanoni kwamenene bichi bikatampe bya sida byo banemekele bingi ku bisaka bya bantu byajinga kipi kipi. (Mpi 1:7; Sl 29:6; 92:12)—Monai bya Kulumbulula B7.

• Mizhi ya kufyamamo.

  Ke mizhi ya bena Levi mwanyemenanga muntu waipayañana kya mapuso kuba’mba babule kumwipaya ku muntu ukeba kushinkanya na mambo a mashi. Ino mizhi itanu na umo yajinga monse mu Ntanda ya Mulaye, kabiji Mosesa ye wiitongwele ne pa kupitapo moba Yoshua naye wiitongwele na lutangijilo lwa Yehoba. Aku ufikatu mu muzhi wa kufyamamo, awa waiya na kufyamamo walondololanga mambo anji ku bakulumpe baikalanga ku kibelo kya muzhi kabiji bamutambwilanga. Pa kukanya boba baipayañananga kya shinji bakebangatu kumwenamo mu luno lunengezho, awa waipayañana bamutotolweshanga monka mu muzhi mo aipayañene pa kuba’mba bayuke inge kine mambo ufwao. Inge bataana’mba mambo ufwao, bamubwezhanga mu muzhi wa kufyamamo mo aikalanga bwikalo bwanji bonse nangwa kufikatu ne ñanga mwine mukatampe byo akafwa.—Ba 35:6, 11-15, 22-29; Yos 20:2-8.

• Mizhilo.

  Umvwe bekinemba na kisopelo kikatampe, kino kyambo kilumbulula Mizhilo ya Mosesa nangwa mabuku atanshi atanu a mu Baibolo. Umvwe bekinemba na kisopelo kicheche ku ntendekelo kilumbulula mizhilo iji mu Mizhilo ya Mosesa nangwa mafunde aji mu muzhilo.—Ba 15:16; Mpi 4:8; Mat 7:12; Nga 3:24.

• Moba a kupelako.

  Bino byambo ne bikwabotu bipashako nabiji “ku mpelo ya moba,” bebingijisha mu bungauzhi bwa mu Baibolo bulumbulula kimye bintu bimweka mu bwikalo bwa bantu kyo bikafika ku mpelo. (Ezi 38:16; Da 10:14; By 2:17) Kwesakana na bungauzhi  bwine byo buji, kino kyakonsha kulumbulula kimye kya myaka ichechetu nangwa yavula. Javula Baibolo wingijisha bino byambo bya “moba a kupelako” a buno bwikalo, kimye kya kwikalapo kwa Yesu kubula kumweka.—2Ti 3:1; Ya 5:3; 2Pe 3:3.

• Mola.

  Ke manañana anunka bulongo o bafumyanga ku bipupu bya miba nangwa ku tubichi tucheche twa mutundu umotu tutelwa’mba Commiphora. Mola wajinga pa bintu byo baingijishanga pa kulenga manyi azhila a kushinga muntu pa kumutongola. Bamwingijishanga kusansa ku bintu nabiji bivwalo, myanya, kabiji bamuvwanganga na manyi o baingijishanga pa kukanda muntu ne kwishinga pa mubiji. Kabiji Mola bamwingijishanga kushinga mibiji ya bafwa saka bakyangye kwibazhiika.—Lup 30:23; Man 7:17; Yoa 19:39.

• Moleka.

  Ke lesa wa bena Amonyi; kampe waesakana pamo na Malakama, Milikomu ne Moloka. Kyajinga kyambo kya mushingi kechi jizhina ja lesa ne. Mizhilo ya Mosesa yakambizhe kwipaya muntu yense walambulanga baana banji kwi Moleka.—Le 20:2; Ye 32:35; By 7:43.

• Moloka.—

  Monai MOLEKA.

• Mosesa, Mizhilo ya.

  Ke mizhilo Yehoba yo apele bena Isalela kupichila mwi Mosesa mu kiselebwa kya Sinai mu 1513 B.C.E. Mabuku atanshi atanu a mu Baibolo kimye kimo beatongola’mba Mizhilo.—Yos 23:6; Luk 24:44.

• Mpelo ya buno bwikalo.

  Ke kimye kya kunangijila ku mpelo ya buno bwikalo, nangwa bintu bibena kubiwa bibena kutangijilwa na Satana. Iji pamo na kwikalapo kwa Kilishitu. Na lutangijilo lwa kwa Yesu, bamalaika ‘bakasalamo baoloka mu batama’ ne kwibonauna. (Mat 13:40-42, 49) Baana ba bwanga ba kwa Yesu bakebelenga bingi kuyuka kimye kya “mpelo.” (Mat 24:3) Saka akyangye kubwela mwiulu, walayile baana banji ba bwanga amba ukekala nabo kufikatu ne pa kyokya kimye.—Mat 28:20.

• Mpomegulanchi.

  Ke kipangwa kyapasha epo, kyabuluñana kwiulu. Mu bipu muji tubintu twayula mema atobala, muji tubintu tucheche twachiluluka nangwa’mba ntetele ichila. Bintu byapasha mpomegulanchi byo babikanga ku nsenkebele ya kivwalo kyabula maboko kya kifufya kya ñanga mwine mukatampe ne ku mashiki, Yakina ne Boaza o babikile kulutwe ya nzubo ya Lesa.—Lup 28:34; Ba 13:23; 1Mf 7:18.

• Mpunzha yatuntama.

  Ke mpunzha ya kupopwelapo kikatakata peulu ya katumbatumba, mutumba, nangwa mutuntamo ye balenga. Nangwa kya kuba kimye kimo mapunzha atuntama beingijishanga kupopwelapo Lesa, javula beambapo amba beengijishanga ku mpopwelo ya kupopwela balesa ba bubela.—Ba 33:52; 1Mf 3:2; Ye 19:5.

• Mu buzha.

  Ke kufumya muntu mu kyalo kyanji nangwa mu muzhi wanji, javula na mukambizho wa bantu bashinda. Kyambo kya Kihebelu kilumbulula “kuya.” Bena Isalela bebatwajile mu buzha bimye bibiji. Bufumu bwa mikoka jikumi bwa ku buyeke bebutwajile mu buzha ku bena Asilya, kabiji mu kuya kwa moba bufumu bwa mikoka ibiji bwa ku bulenge bebutwajile mu buzha ku bena Babilona. Bashajilepo ba mu bano bo batwajile mu buzha bebabwezhezhe kwabo na lutangijilo lwa kwa Kilusa, mfumu wa Pelisha.—2Mf 17:6; 24:16; Eze 6:21.

• Mubeji.

  Ke mwana wa mulume mukulumpe wa nsemi wa mulume (kechi mwana mubeji wa bainanji ne). Mu kimye kya kala, mubeji wa mulume bamunemekele bingi mu kisemi kabiji bamupanga bumutwe mu kisemi inge shabo wafwa. Kino kyambo kilumbulula ne baana ba banyama balume batanshi,  bimye bimo bebatela’mba “babeji.”—Lup 11:5; 13:12; Nt 25:33; Kol 1:15.

• Mubi.

  Ke kyambo kyo bengijisha pa kutela Satana Diabola, ulengulula Lesa ne mizhilo yanji yaoloka.—Mat 6:13; 1Yo 5:19.

• Muhebelu.

  Ke kyambo kitanshi kyo baingijishe kutongwelamo Abulama (Abalahama), kumupusanyako na bena Amonyi baikalanga kipi kipi. Pa kupitapo kimye, bekingijishe kwamba pa ba mu kisemi kya kwa Abalahama basemenwe kupichila mu munkananji aye Yakoba kabiji bekingijisha ne kwamba pa mulaka wanji. Mu kimye kya kwa Yesu, mulaka wa Kihebelu wavwangilemo ne byambo byavula bya Kialamaiki kabiji wajinga mulaka waambanga Yesu ne baana banji ba bwanga.—Nt 14:13; Lup 5:3; By 26:14.

• Mukulumpe mu kipwilo; Mukulumpe.

  Ke mwanamulume wakoma, bino mu Binembelo ke muntu uji pa kifulo kya bukulumpe kabiji uji na mwingilo mu kimasamasa nangwa mu kisaka. Kino kyambo bekingijisha ne kwamba pa bilengwa bya mwiulu mu buku wa Lumwekesho. Kyambo kya Kingiliki kya pre·sbyʹte·ros kituntululwa’mba “mukulumpe mu kipwilo” inge kibena kulumbulula boba baji na mwingilo wa kutangijila mu kipwilo.—Lup 4:29; Man 31:23; 1Ti 5:17; Lum 4:4.

• Mulambo wa binyu.

  Ke mulambo wa binyu byo baitulwilanga pa kya kusokelapo bitapisho kabiji kyo bapainanga pamo na milambo ikwabo yavula. Ino ñambilo beyambilepo mu bukifwanyikizho kwi Paulo kumwesha muchima wanji wa kwipana mu kwingijila balongo banji bena Kilishitu.—Ba 15:5, 7; Fp 2:17.

• Mulambo wa bubi.

  Ke kitapisho kyo bapananga pa mambo o balenga kwa kubula kuyuka na mambo a kukoka kwa mubiji wa bumbulwakulumbuluka. Bitapisho byapusana pusana bya banyama kutendekela ku ñombe mulume kukafikatu ne ku nkunda, byo byo balambulanga, kwesakana na mwayijile bwikalo bwa muntu ye bafuchijilengako mambo.—Le 4:27, 29; Heb 10:8.

• Mulambo wa bubi.

  Ke kitapisho kyo bapananga pa mambo alenga muntu. Kyapuseneko na milambo ikwabo ya mambo, mambo uno mulambo bamupananga kuba’mba muntu walenga mambo bamubwezhezhe luusa lwa lulayañano lo bamutambwile na mambo a kulenga mambo ne kuba’mba bamulekeleko mambo.—Le 7:37; 19:22; Is 53:10.

• Mulambo wa kupepezha.

  Uno mulambo ñanga wabikanga maboko anji munshi ya maboko a yewo mupopweshi saakwata mulambo wa kupana ne kumupepezha; nangwa ñanga mwine ye wapepezhanga yewo mulambo. Kino kyaimenangako kupana milambo ya kutapisha kwi Yehoba.—Le 7:30.

• Mulambo wa kusoka.

  Ke nyama wa kitapisho ye basokanga pa kya kusokelapo bitapisho kwikala mulambo wa kulambula kwi Lesa; kafwako kintu nangwa kimo kya ku nyama (ñombe mulume, mukooko mulume, mbuzhi mulume, katela, nangwa mwana nkunda) kyasendanga mupopweshi ne.—Lup 29:18; Le 6:9.

• Mulambo wa luchipo.

  Ke mulambo wa kwifuukwila ye bapainanga pamo na luchipo lukwabo.—Le 23:38; 1Sa 1:21.

• Mulambo wa mutende.

  Ke kitapisho kyo bapananga kwi Yehoba kuba’mba bekale mutende ne aye. Mupopweshi ne ba mu nzubo yanji, ñanga ubena kutangijila, ne bañanga babena kwingila jojo juba bonse bajangako. Mu bukifwanyikizho Yehoba watambwilanga bwishi bwawama bwafumanga ku mafuta o basokanga. Mashi aimenangako bumi, nao beapananga kwi aye. Kyajingatu nobe bañanga ne bapopweshi baikala na kujiila pamo ne Yehoba, kumwesha  bulunda bwa mutende.—Le 7:29, 32; Mpi 27:7.

• Mulambo.

  Bintu bipana Kyalo nangwa ntangi ku ntangi mukwabo kwikala kayukilo kamwesha lukookelo, pa kuba’mba balame mutende nangwa kwibazhikijila. (2Mf 3:4; 18:14-16; 2Mo 17:11) Kino kyambo bekingijisha ne ku musonko ye bapana pa muntu pa muntu.—Neh 5:4; Lo 13:7.

• Munazili.

  Ke kyambo kyafuma ku kyambo kya Kihebelu kya kuba’mba “Ye Basala,” “Wipana,” “Ye Bazhijika.” Kwajinga mabumba abiji a Banazili: aba bepainetu bene ne boba bo basajile kwi Lesa. Mwanamulume nangwa mwanamukazhi wakonsheshe kuchipa kwi Yehoba kwikala Munazili pa kimye kimo. Aba bachipanga bafwainwe kulondela bintu bisatu byo bebakainye kuba: kechi bafwainwe kutoma maalwa nangwa kuja kyonse kyafumine ku mañanzañanza ne, kechi bafwainwe kutenda nsuki yabo ne, kabiji kechi bafwainwe kukwata pa mubiji wa muntu wafwa ne. Aba bo basajile kwi Lesa kwikala Banazili baikele byonkabyo bwikalo bwabo bonse, kabiji Yehoba wibapele mizhilo ya kulondela.—Ba 6:2-7; Mit 13:5.

• Munema wa kunemeka Lesa.

  Mushingi, kupopwela ne kwingijila Yehoba Lesa ne kwikala wa kishinka ku bumfumu bwanji bwa pa bilengwa byonse.—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Munembeshi.

  Muntu wakopololanga Binembelo bya Kihebelu. Kimye Yesu kyo aishile pano pa ntanda, kyaimenangako jibumba ja banabalume bafunjile Mizhilo. Balengululanga Yesu.—Eze 7:6, tubyambo twa munshi; Mak 12:38, 39; 14:1.

• Mungele.

  Mungele bamwesakanya ku byambo bya muntu uji na maana bilengela muntu ubena kuteleka kumvwina lujimuno. Byambo bya kuba’mba “kusobwela kulu pa mingele” bekifumya ku byuba ñombe mulume wa bitala ubena kusobwela mukuno ku mungele ye babena kumufungilako ne kwikozha aye mwine.—By 26:14; Mit 3:31.

• Muntu umona bimwesho.

  Ke muntu ye bakwashanga kwi Lesa kuyuka kyaswa muchima wa Lesa, ye balabishanga meso kuba’mba amone nangwa kumvwisha mwatala bintu bantu bavula byo babujile kuyuka. Muntu umona bimwesho wajinga muntu ye bayangako bantu bavula kuba’mba ebabuuleko bya kuba na mambo a byo bapitangamo.—1Sa 9:9.

• Muntu wamba bikamweka kulutwe.

  Ke muntu wibepekezha kwikala na bulume bwa kwamba bintu bikamweka kulutwe. Bañanga ba bingelekezha, bañanga ba lubuko, bashayuka ba tubangabanga ne bakwabotu ba uno mutundu bo batongola mu Baibolo.—Le 19:31; Mpi 18:11; By 16:16.

• Muntu wisamba na mipashi.

  Ke muntu wamba’mba wisamba na bafu.—Le 20:27; Mpi 18:10-12; 2Mf 21:6.

• Mupashi wazhila.

  Ke ngovu ikatampe ibula kumweka Lesa yo engijisha kubilamo kyaswa muchima wanji. Wazhila mambo ufuma kwi Yehoba, yenka watoka kabiji waoloka bingi, kabiji kyo kintu Lesa kyo engijisha kufikizhizhamo bintu byazhila.—Luk 1:35; By 1:8.

• Mupashi.

  Kyambo kya Kihebelu kya ruʹach ne kyambo kya Kingiliki kya pneuʹma, javula kituntululwa’mba “mupashi,” kilumbulula byavula. Bino byambo byonse bilumbulula kintu kibula kumweka ku meso a bantu kabiji kimwesha kiyukilo kya bulume bwingila. Byambo bya Kihebelu ne Kingiliki bebingijisha kutongola (1) mwela, (2) bulume bupana bumi mu bilengwa bya pa ntanda, (3) bulume bukatampe bufuma mu muchima wa kifwanyikizho wa muntu kabiji bumulengela kwamba ne kuba bintu, (4) byambo bya mupashi bifuma ku nsulo ibula kumweka,  (5) bilengwa bya mupashi ne (6) ngovu ya Lesa ingila, nangwa’mba mupashi wazhila.—Lup 35:21; Sl 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

• Mutalabeni.

  Ke kyambo kiji mu tubyambo twa peulu mu Salamo 9. Kino kyambo kyalumbululanga “mwana wafwa.” Bamo bamba’mba jajinga jizhina nangwa byambo biji mu lwimbo ye baingijishanga pa kwimba uno salamo.

• Mutumwa.

  Kino kyambo kilumbulula “muntu ye batuma,” kabiji bekingijisha kwi Yesu ne ku bantu bamo bo batumine na kwingijila bakwabo. Javula bekingijisha ku baana ba bwanga Yesu bo asajile aye mwine kwikala jibumba ja bantu 12 bo atongwele kumwimenako.—Mak 3:14; By 14:14.

• Mutwe.

  Ke kintu kyo balengele bulongo kyo babikile kwiulu ya jishiki. Mashiki abiji Yakina ne Boaza ajinga kulutwe ya nzubo ya Lesa ya kwa Solomone. (1Mf 7:16)—Monai bya Kulumbulula B8.

• Muvungilo wa kiseba.

  Ke kiseba kya mukooko, mbuzhi, nangwa mwana ñombe kyo baingijishanga kunembapo. Kyakosele kukila mambanga kabiji bekingijishanga kulengako mivungilo ya Baibolo. Mivungilo ya biseba Paulo yo aambijile Timoti kuba’mba amuletele kyamweka ke yoya panembelwe Binembelo bya Kihebelu. Mivungilo imo yatainwe pa Kalunga Kafwa beinembele pa biseba.—2Ti 4:13.

• Muvungilo.

  Ke kiseba kyo banyuka kyapasha kipepala kyalepa nangwa mambanga, kyo banembapo lubaji lumo, kyo bapombanga ku kakichi. Binembelo bebinembanga ne kwibikopolwela pa mivungilo, buku wa kala ye baingijishanga kimye kyo banembelenga Baibolo.—Ye 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Muyudea.

  Ke kyambo kimenako muntu wa mu mukoka wa Yuda kimye kyaponene bufumu bwa mikoka jikumi bwa Isalela. (2Mf 16:6) Byo bafumine mu buzha mu Babilona, bekingijishe ku bena Isalela bafumine mu mikoka yapusana pusana babwelele ku Isalela. (Eze 4:12) Kabiji mu kuya kwa moba kino kyambo bengijishenga kuzhokoloka ntanda yonse kupusanya bena Isalela ku bisaka bya Bagentila. (Esh 3:6) Kino kyambo Paulo wikingijishe mu bukifwanyikizho byo aambilenga’mba muntu kutundaika kyalo kyanji kechi kukebewa mu kipwilo kya bena Kilishitu ne.—Lo 2:28, 29; Nga 3:28.

• Muzhi wa Davida.

  Jino ke jizhina jo batongolanga muzhi wa Yebusi kimye Davida kyo amwangachile ne kushimika jilapa janji konkakwa. Kabiji bamutelanga’mba Ziona. Ke mpunzha iji ku bulenge musela kabiji yo mpunzha ya kala ya mu Yelusalema.—2Sa 5:7; 1Mo 11:4, 5.

• Mwana bene; Muntu ye bakasulula.

  Mu kimye kyalaminenga bena Loma, “mwana bene” wajinga muntu wakasuluka ne kwikala na luusa lwa bungikazhi. Pano bino, muntu ye bakasulula wajinga muntu ye bakasulula kufuma mu buzha. Kuno kukasulukako pacheche kwalengelanga muntu ye bakasulula kwikala ngikazhi wa mu Loma, bino kechi wakonsheshe kwikala na kifulo mu bya bumulwila ntanda ne. Kukasuluka kwalengelanga kukasulula muntu kufuma mu buzha, bino kechi kwamulengela kwikala na luusa lwa bungikazhi ne.—1Ko 7:22.

• Mwana muntu.

  Ke byambo bitanwa mu Mambo Awama bimye 80. Byamba pe Yesu Kilishitu ne kumwesha’mba kupichila kusemwa kwanji mu bumuntu, waikele ke muntu kabiji kechi wajinga kilengwa kya mupashi kyavwajiletu mubiji wa bumuntu ne. Kabiji bino byambo bimwesha’mba Yesu wafwainwe kufikizha bungauzhi bwanembwa mu Danyela 7:13, 14. Mu Binembelo bya Kihebelu, bino byambo bebyambilepo  kwi Ezikyo ne Danyela, kumwesha lupusano luji pakachi ka bano banabalume bafwa ne Lesa Nsulo ya byambo byo banembelenga.—Ezi 3:17; Da 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Mwana wa kwa Davida.

  Kino kyambo javula kyamba pe Yesu, kimwesha’mba aye ye Nswanyi wa lulayañano lwa Bufumu bwafikizhe muntu wafumine mu kikota kya kwa Davida.—Mat 12:23; 21:9.

• Mwazhijisha.

  Ke kibamba kya mukachi kya mu tente wa lusambakeno ne mu nzubo ya Lesa, mo balaminanga jikwachi ja lulayañano; kabiji mutelwa’mba Mwazhijisha. Kufumyakotu Mosesa, muntu ye baswishishe kutwela Mwazhijisha ke ñanga mukatampe, kabiji watwelangamotu pa Juba ja Kufuchila Mambo.—Lup 26:33; Le 16:2, 17; 1Mf 6:16; Heb 9:3.

• Mwazhila mwa.

  Ke kibamba kikatampe kabiji kyabaya kya mu tente wa lusambakeno nangwa kya nzubo ya Lesa, kyapusanako na kibamba kya mwine mukachi, Mwazhijisha. Mu tente wa lusambakeno, Mwazhila mwajinga kya kutulapo malampi kya ngolode, kya kusokelapo bya kufutumuna kya ngolode, tebulu wa kubikapo bashinkwa ba kupana kwi Lesa ne bipe bya ngolode; mu nzubo ya Lesa mwajinga kya kusokelapo bitapisho kya ngolode, bya kutulapo malampi jikumi bya ngolode, ne matebulu jikumi a kubikapo bashinkwa ba kupana kwi Lesa. (Lup 26:33; Heb 9:2)—Monai bya Kulumbulula B5 and B8.

• Mweo.

  Kyambo kyafuma ku kyambo kya Kihebelu kya neʹphesh ne kyambo kya Kingiliki kya psy·kheʹ. Inge twamona bino byambo byo bebingijisha mu Baibolo, bimweshatu patoka amba bilumbulula (1) bantu, (2) banyama, nangwa (3) bumi bwa muntu nangwa bumi bwa nyama. (Nt 1:20; 2:7; Ba 31:28; 1Pe 3:20; ne tubyambo twa munshi.) Kupusanako na byo bekingijisha kino kyambo kya “mweo” mu byambo bya bupopweshi, Baibolo umwesha’mba kyambo kya neʹphesh ne psy·kheʹ, kwamba pa bilengwa bya pano pa ntanda, bilumbulula kintu kimweka, kyo bakonsha kukwata kabiji kifwa. Mu uno Baibolo, bino byambo bine bitanshi byatuntululwa kwesakana na mo byatala mu kinembelo, kwingijisha byambo nabiji “bumi,” “kilengwa,” “muntu,” “muntu yense,” nangwa byambo bibena kwamba pa muntu mwine (nabiji “amiwa” kulumbulula’mba “mweo wami”). Mu byepelo byavula, tubyambo bya munshi tumwesha nembelo ikwabo ya kyambo kya “mweo.” Inge kyambo kya “mweo” bekingijisha, mu binembelo bine nangwa mu tubyambo twa munshi, twafwainwa kwibyumvwina kwesakana na byo kyalumbululwa peulupo. Inge kibena kwamba pa muntu kuba kintu na mweo wanji yense, kilumbulula kwikyuba aye mwine na muchima umo, nangwa na bumi bwanji bonse. (Mpi 6:5; Mat 22:37) Mu byepelo bimo, bino byambo mu mulaka mwine mutanshi bakonsha kwibingijisha kwamba pa bintu bikeba kilengwa kya bumi. Bino byambo byakonsha kulumbulula muntu wafwa nangwa mubiji wafwa.—Ba 6:6; Man 23:2; Is 56:11; Hg 2:13.

• Mwina Kilishitu.

  Ke jizhina Lesa jo apele baana ba bwanga ba kwa Yesu.—By 11:26; 26:28.

• Mwina Nazala.

  Ke jizhina ja kwa Yesu, wafumine mu muzhi wa Nazala. Kyamweka jipasha na kyambo kya Kihebelu kiji pa Isaya 11:1 kya kuba’mba “musele.” Bejingijishe ne ku baana ba bwanga ba kwa Yesu.—Mat 2:23; By 24:5.

• Mwingilo wazhila.

  Ke mwingilo wingila muntu wa kupopwela Lesa.—Lo 12:1; Lum 7:15.

 N

• Nada.

  Ke manyi anunka bulongo achila, o bafumyanga ku kichi kinunka bulongo (Nardostachys jatamansi). Na mambo a kuba ajinga na mutengo wabaya, manyi a nada beavwangakanyanga na manyi abula kunema, kabiji kimye kimo balenganga ne a bubela. Mako ne Yoano bonse babiji baamba’mba “nada wa kine” ye ye bashingile Yesu.—Mak 14:3; Yoa 12:3.

• Ñambi.

  Ke muntu wimenako mabumba abiji kuba’mba eapwanye pamo. Mu Binembelo, Mosesa ye ñambi wa lulayañano lwa Mizhilo kabiji Yesu ye ñambi wa lulayañano lupya.—Nga 3:19; 1Ti 2:5.

• Ñanga mukatampe.

  Ke byambo bikwabo byo bengijisha pa byambo bya “ñanga mwine mukatampe” mu Binembelo bya Kihebelu. Mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu, byambo bya kuba’mba “bañanga bakatampe” kyamweka bilumbulula banabalume bashiñama bajinga mu kikota kya buñanga kuvwangakotu ne bañanga bene bakatampe ne bakulumpe ba mabumba 24 a bañanga.—2Mo 26:20; Eze 7:5; Mat 2:4; Mak 8:31.

• Ñanga mwine mukatampe.

  Mu Mizhilo ya Mosesa, mukulumpe wa bañanga waimenangako bantu kwi Lesa ne kusopa bañanga bakwabo. Kabiji utelwa’mba “ñanga mukatampe.” (2Mo 26:20; Eze 7:5) Aye bunketu ye ye baswishishe kutwela Mwazhijisha, mu kibamba kya mukachi kya tente wa lusambakeno kabiji mu kuya kwa moba ne mu kibamba kya mu nzubo ya Lesa. Waubangatu bino pa Juba ja Kufuchila Mambo jimo pa mwaka. Kyambo kya kuba’mba “ñanga mwine mukatampe” bekingijisha ne kwi Yesu Kilishitu.—Le 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Heb 4:14.

• Ñanga.

  Ke mwanamulume waimenangako Lesa ku bantu bo aingijilanga, kwibafunjisha pe Lesa ne pa mizhilo yanji. Bañanga baimenangako ne bantu kwi Lesa, kulambula bitapisho kubikapotu ne kwibambilako ne kwibasashijilako. Mizhilo ya Mosesa saka ikyangye kwikalako, mutwe wa kisemi ye wajinga ñanga wa kisemi kyanji. Mu Mizhilo ya Mosesa, banabalume ba mu kisemi kya kwa Alona ba mu mukoka wa bena Levi bo bajinga na mwingilo wa buñanga. Banabalume bashala bena Levi bo bajinga bankwasho babo. Pa kwikajika lulayañano lupya, bena Isalela ba ku mupashi baikele ke kisaka kya bañanga, kabiji Yesu Kilishitu ye wajinga Ñanga Mwine Mukatampe.—Lup 28:41; Heb 9:24; Lum 5:10.

• Ndekapoli.

  Ke mizhi ya Bangiliki, yajinga mizhi jikumi (kufuma ku kyambo kya Kingiliki kya deʹka, kilumbulula’mba “jikumi,” ne poʹlis, “muzhi”). Kabiji jajinga jizhina ja mpunzha ya ku musela wa Kalunga ka Ngalilea ne Mukola wa Yodano, kwaikejile ino mizhi yonse. Mo mwaubiwanga bisho bya Bangiliki ne busulu. Yesu wapichile mu kino kibunji, bino kafwako byanembwa bimwesha’mba wapitañene mu mizhi yajingamo ne. (Mat 4:25; Mak 5:20)—Monai bya Kulumbulula A7 ne B10.

• Ndenali.

  Ke jali ja siliva ja bena Loma ja muwayawaya janemene magalamu nobe 3.85 kabiji pajinga ne kipashañano kya kwa Kesala ku lubaji lumo. Yajinga mfweto ya pa juba pa juba yo bapanga wa mwingilo kabiji jo jajinga jali ja “musonko” jakambizhe bena Loma amba Bayudea jo jo  bafwainwa kupananga. (Mat 22:17; Luk 20:24)—Monai bya Kulumbulula B14.

• Ndondo.

  Ke kamama kasendanga ndamakyalo kamwesha luusa lwanji wa bukalama.—Nt 49:10; Heb 1:8.

• Nehilota.

  Kino kyambo kechi kyayukanyikwa byo kilumbulula ne, kitanwa mu tubyambo twa peulu mu Masalamo 5. Bamo bamba’mba kilumbulula kijimba kya kuzhokolosha, kyafuma ku kyambo kya Kihebelu kipasha na cha·lilʹ (mumpempe). Nangwa byonkabyo, kyakonsha kulumbulula lwimbo.

• Netinimu.

  Ke bakalume ba ku nzubo ya Lesa babujile bena Isalela, nangwa’mba ba mingilo. Kyambo kya Kihebelu kilumbulula’mba “Bo Bapa,” kulumbulula’mba bebatongwele kwingila mwingilo wa ku nzubo ya Lesa. Kyamweka banetinimu bavula bajinga ba mu kisemi kya bena Gibeona, Yoshua bo apele mwingilo wa “kuchaba nkunyi ne kutapula mema a jibumba ne a ku kya kusokelapo bitapisho kya Yehoba.”—Yos 9:23, 27; 1Mo 9:2; Eze 8:17.

• Ngauzhi.

  Ke muntu Lesa ye engijisha kwambilamo bintu byo akeba kusolola. Bangauzhi bajinga nobe ba kwambilako Lesa, kechi baambangatu bintu bikamweka kulutwe ne, bino ne mafunjisho a Yehoba, mikambizho ne bunchibamambo bwanji.—Am 3:7; 2Pe 1:21.

• Ngehena.

  Ke jizhina ja Kingiliki ja Kimpachiko kya Hinomu kiji ku bulenge muzhika bwa Yelusalema wa kala. (Ye 7:31) Beyambijilepo jimo amba mpunzha mo bakataya mibiji ya bantu bafwa. (Ye 7:32; 19:6) Kafwako kishinka kya kuba’mba banyama nangwa bantu bebatayile mu Ngehena kuba’mba bebasoke batuntulu nangwa kwibakabisha ne. Onkao mambo, ino mpunzha kechi yakonsha kwimenako mpunzha ibula kumweka ko bakabisha myeo ya bantu mu mujilo myaka ne myaka ne. Bino Ngehena yaambilepo Yesu ne baana banji ba bwanga imenako kukambulwa kwa myaka kwa “lufu lwa bubiji,” ko kuba’mba konaunwa myaka ne myaka.—Lum 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Ngititi.

  Ke kyambo kyo bengijisha mu nyimbo kyabula kuyukanyikwa mo kyatala, nangwa kya kuba kyafuma ku kyambo kya Kihebelu kya gata. Bamo baitabila’mba ke kyambo kyo bengijisha mu nyimbo yo bemba inge babena kwipula binyu, mambo kyambo kya gata kilumbulula mwa kufiina binyu.—Sl 81:Peu.

• Nisanyi.

  Byo bafumine mu buzha mu Babilona, jino jajinga jizhina ja katataka ja ñondo wa Abibi, ñondo mutanshi wa mu kalenda wazhila wa Bayudea ne ñondo wa butanu na bubiji wa mu kalenda wa ano moba. Watendekanga pakachi ka Kisaka kufika pakachi ka Mulombola. (Neh 2:1)—Monai bya Kulumbulula B15.

• Nkishi; Kupopwela bankishi.

  Nkishi ke kipashañano kimenako kintu, kya kine nangwa kya kufwanyikizhatu, bantu kyo bapopwela. Kupopwela bankishi kulumbulula, kwibatemwa, kwibanemeka nangwa kwibakumbwa.—Sl 115:4; By 17:16; 1Ko 10:14.

• Nkwasho mu kipwilo.

  Ke kyambo kya Kingiliki kya di·aʹko·nos, kyo batuntulula javula amba “wa mwingilo” nangwa’mba “kalume.” “Nkwasho mu kipwilo” ulumbulula muntu ukwasha jibumba ja bakulumpe mu kipwilo. Wafwainwa kufikizha bikebewa bya mu Binembelo pa kuba’mba engile uno mwingilo.—1Ti 3:8-10, 12.

•  Ntanda wa ku makya.

  Ke kabangabanga kapelako kumweka ku musela juba saka jikyangye kusama, ko kamwesha’mba bwakya kala.—Lum 22:16; 2Pe 1:19.

• Ntangi Mwine.

  Kino kyambo kilumbulula mwingilo mukatampe wa kwa Yesu Kilishitu wakupokolola bantu ba kishinka ku bubi ne kwibatangijila ku bumi bwa myaka ne myaka.—By 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2.

• Ntangi.

  Kwesakana na byo bekingijisha mu Salamo, kyambo kya Kihebelu kyamweka kibena kulumbulula muntu wasombanga nyimbo ne kutangijila pa kwiimba, kupitulukamo ne kufunjisha banyimbi bena Levi, ne kutangijila pa kwimba pa bimye bimo byanema. Ma Baibolo akwabo atuntulula kino kyambo amba “mukulumpe wa banyimbi” nangwa “ntangi wa nyimbo.”—Sl 4:Pe; Sl 5:Peu

• Ntolompita.

  Ke kiñambañamba kyalengelwe na kyela kyo baingijishanga kwichilako bantu ne mu nyimbo. Kwesakana na Kubala 10:2, Yehoba wapaine mikambizho ya kulengelamo matolompita abiji a siliva a kwingijisha pa kwita jibumba, pa kupalañanya kampu, nangwa kubijika’mba kuji nkondo. Kyamweka ano ajinga matolompita aoloka, apuseneko na “a nsengo” o bakonkomenye alengelwe na nsengo ya banyama. Matolompita abula kuyukanyikwa nao beavwangile pa byombesha bya ku nzubo ya Lesa. Javula kuvuma kwa matolompita kwaimenangako kubijika kwa bunchibamambo bwa Yehoba nangwa bintu bikwabo byanema byafumanga kwi Lesa.—2Mo 29:26; Eze 3:10; 1Ko 15:52; Lum 8:7–11:15.

• Ntombo.

  Mwanamukazhi ye basongola wa bubiji javula wajinga muzha wa mukazhi.—Lup 21:8; 2Sa 5:13; 1Mf 11:3.

• Ntungu.

  Mwanamulume ye bashiba. Muntu wa uno mutundu bamutongolanga kwingijila mu kipango kya mfumu kwikala wa mwingilo nangwa wa kulama muka mfumu ne bantombo. Kino kyambo kilumbulula mwanamulume, kechi muntu ye bashibatu ne, bino ne kinemanga ye bapele mingilo mu kije kya mfumu. Bekingijisha mu bukifwanyikizho kulumbulula ‘ntungu wa mu Bufumu,’ muntu wikanya pa kuba’mba ateshe muchima ku mwingilo wa Lesa.—Mat 19:12; Esh 2:15; By 8:27.

• Nzhiye.

  Ke matete apusana pusana enda kisamba. Mizhilo ya Mosesa yaswishishe kuja nzhiye. Bisamba bikatampe bija bintu byonse biji mo bibena kupita ne konauna bintu byavula, bebitelanga’mba kinkunka.—Lup 10:14; Mat 3:4.

• Nzubo ya Lesa.

  Kyajinga kishimikwa mu Yelusalema kyo bapingakenye pa tente wa lusambakeno ye bavilulanga, kabiji bena Isalela mo mo bapopwelanga. Nzubo ya Lesa itanshi beishimikile kwi Solomone kabiji beyonawine ku bena Babilona. Ya bubiji beishimikile kwi Zelubabele kimye kyo bafumine mu buzha mu Babilona kabiji mu kuya kwa moba beishimukulwile kwi Heloda Mukatampe. Mu Binembelo, javula beitela’mba “nzubo ya Yehoba.” (Eze 1:3; 6:14, 15; 1Mo 29:1; 2Mo 2:4; Mat 24:1—Monai bya Kulumbulula B8 ne B11.

• Nzubo yazhila.

  Yajinga mpunzha yazhila yo basajile ya kupopwelamo. Javula yaimenangako tente wa lusambakeno nangwa nzubo ya Lesa mu Yelusalema. Kino kyambo bekingijisha ne mwiulu mwikala Lesa.—Lup 25:8, 9; 2Mf 10:25; 1Mo 28:10; Lum 11:19.

 O

• Omela.

  Ke kipimo kya kupiminako bintu byauma kyaesakana na malita 2.2, nangwa kipimo kitwelamo jikumi mu efa. (Lup 16:16, 18)—Monai bya Kulumbulula B14.

• Onika.

  Ke jibwe ja buneme jabula kunemesha, jibwe ja akate jakosa, nangwa ja kalesedone jiji na misombela ikwabo. Jibwe ja onika jiji na mikuku itoka yapatakana na ifiita, yafiituluka, ichila ne yatokoloka nangwa ya kibobo. Bealamikanga pa bivwalo bya ñanga mwine mukatampe.—Lup 28:9, 12; 1Mo 29:2; Yob 28:16.

P

• Pa kuponena buto.

  Ke bipe byo balengele na ngolode, siliva nangwa mukuba byo baingijishanga ku tente wa lusambakeno ne ku nzubo ya Lesa pa kusoka bya kufutumuna ne pa kwapula makala a pa kya kusokelapo bitapisho ne buto bwa mizhinge ya ku malampi ajinga pa kya kutulapo malampi kya ngolode. Kabiji bebitelanga ne kuba’mba tubabula.—Lup 37:23; 2Mo 26:19; Heb 9:4.

• Paladisa.

  Ke bujimi bwawama, nangwa bujimi bwapasha bujimi bwa maluba. Ino mpunzha itanshi yajinga Edena, Yehoba yo alengejile bantu babiji batanshi. Byo esambilenga na kapondo umo ye bamukobekele nanji pa kichi, Yesu waambile’mba ntanda ikekala paladisa. Mu 2 Kolinda 12:4, kino kyambo kimwesha paladisa wa kifwanyikizho, kabiji mu Lumwekesho 2:7, kimenako paladisa wa mwiulu.—Lwi 4:13; Luk 23:43.

• Pelisha; Bena Pelisha.

  Kyalo ne bantu bo baambapo javula ke bena Media, kabiji kyamweka baikalanga pamo. Kala, bena Pelisha baikalanga ku kabeta ka ku bulenge muzhika bwa mpunzha ya mitumba mu kyalo kya Iran. Byo bebalamanga kwi Kilusa Mukatampe (kwesakana na byaamba bashayuka bayuka mwapita bwikalo bwa bantu, bashanji bajinga bena Pelisha ne bainanji bajinga bena Media), bena Pelisha bajinga bingi na bulume kukila bena Media, nangwa kya kuba bufumu bwajinga bwa mbaji ibiji. Kilusa washinjile Bufumu bwa Babilona mu 539 B.C.E. ne kuswisha Bayudea bajinga mu buzha kubwela ku kyalo kyabo. Bufumu bwa bena Pelisha bwatendekejile ku Mukola wa Indusa ku musela kukafika ne ku Kalunga ka Mema ka Ejini ku muzhika. Bayudea bebalaminenga ku bufumu bwa bena Pelisha kufikatu ne kimye Alekasanda Mukatampe kyo ashinjile bena Pelisha mu 331 B.C.E. Danyela wamwene Bufumu bwa bena Pelisha mu kimwesho, kabiji bebwambapo ne mu mabuku a mu Baibolo, Ezela, Nehemiya ne Eshita. (Eze 1:1; Da 5:28)—Monai bya Kulumbulula B9.

• Pentekosita.

  Ke kijiilo kya bubiji pa bijiilo bikatampe bisatu banabalume Bayudea bonse kyo batanwangako mu Yelusalema. Pentekosita ulumbulula’mba “(juba) ja bu 50,” jo jizhina jo baingijisha mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu kulumbulula Kijiilo kya Kunowa nangwa Kijiilo kya Milungu mu Binembelo bya Kihebelu. Baikalanga nakyo pa juba ja bu 50 kutendekela kubala pa Nisanyi 16.—Lup 23:16; 34:22; By 2:1.

• Pimu.

  Ke kipimo nangwa mutengo watongolanga bena Filishitiya pa kunona byela bya kwingijisha. Bipimo byavula bya mabwe byatanwa mu bintu byo bapoyile mu Isalela biji na bisopelo bya Kihebelu bya “pimu”; byanemene magalamu  7.8, byakonsha kwesakana na bipimo biji bya mu bipimo bisatu bya shekele.—1Sa 13:20, 21.

• Pite.

  Ke muntu wilaala na muntu wabula mwinakwanji, kikatakata kya na mali. (Kyambo kya Kingiliki kya “pite,” porʹne, kyafuma ku kyambo kilumbulula’mba “kupotesha.”) Kino kyambo javula kyamba pa mwanamukazhi, nangwa kya kuba banabalume baji na kino kisela nabo bebatongola mu Baibolo. Mizhilo ya Mosesa yakainye bupite, ne mfweto ya bupite kechi beipananga kwikala bupe mu nzubo ya Yehoba ne, kino kyapuseneko na boba babulanga kupopwela Lesa baubanga bupite ku nzubo ya Lesa kuba’mba bamwenamo mali. (Mpi 23:17, 18; 1Mf 14:24) Kabiji Baibolo waingijisha kino kyambo mu bukifwanyikizho kulumbulula bantu, bisaka bya bantu, nangwa bupopweshi bupopwela bankishi aku saka bebepekezha’mba bapopweshi ba Lesa. Bupopweshi butelwa’mba “Babilona Mukatampe” bebulumbulula mu buku wa Lumwekesho amba pite mambo bwakwatankana na bandamabyalo ba pano pa ntanda kuba’mba bwikale na bulume ne kumwenamo bintu bya ku mubiji.—Lum 17:1-5; 18:3; 1Mo 5:25.

• Poneya.—

  Monai BULALELALE.

• Pulimu.

  Ke kijiilo kya pa mwaka pa mwaka kyo baikalanga nakyo pa juba ja bu 14 ne bu 15 ja ñondo wa Adala. Jaimenangako kupokololwa kwa Bayudea mu malwa mu kimye kwa Eshita Muka Mfumu. Kyambo kya Kihebelu kya kuba’mba pu·rimʹ kilumbulula “bubale.” Kijiilo kya Pulimu, nangwa Kijiilo kya Bubale, bekitelanga bino mambo kyafumine ku kyaubile Hamane kya kuta Pula (bubale) kuba’mba ayuke juba ja kwipayilamo Bayudea.—Esh 3:7; 9:26.

S

• Sabado.

  Ke kyambo kyafuma ku kyambo kya Kihebelu kilumbulula’mba “kukokoloka; kuleka kuba kintu.” Ke juba ja butanu na bubiji ja mu mulungu wa Bayudea (kufuma pa kuzhika juba pa Kitanu kufika pa kuzhika juba pa Kibelushi). Moba amo a kijiilo mu mwaka, pamo na mwaka wa bu 7 ne mwaka wa bu 50, nao beatelanga’mba masabado. Pa juba ja Sabado, mwingilo waingijiwangatu pa jino juba mu nzubo yazhila ke wa bañanga. Mu myaka ya Sabado, kyalo kyafwainwe kwikalatu kwa kubula kujimamo ne Bahebelu bebalekelangako nkongole. Mu Mizhilo ya Mosesa, mizhilo ya kulondela pa Sabado yajingatu yawama, bino bantangi ba bupopweshi mu kuya kwa moba batendekele kunungako, kya kuba mu moba a kwa Yesu ibakosejile bingi bantu kulondela.—Lup 20:8; Le 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.

• Salamo.

  Ke lwimbo wa kutota Lesa. Masalamo aikalanga nyimbo yo baimbanga bapopweshi, kuvwangakotu ne pa kupopwela Yehoba Lesa pa mvula bantu mu nzubo yanji mu Yelusalema.—Luk 20:42; By 13:33; Ya 5:13.

• Samaliya.

  Muzhi mukatampe wa bufumu bwa mikoka jikumi bwa ku buyuke bwa Isalela bwaikeleko myaka 200, kabiji jajinga jizhina ja nyaunda yonse. Uno muzhi bamushimikile pa mutumba wajinga na jizhina jintutu jimo. Mu kimye kya kwa Yesu, Samaliya wajinga jizhina ja nkambi ya mu Loma yajinga pakachi ka Ngalilea ku buyeke ne Yudea ku bulenge. Yesu javula kechi wasapwilanga mu ino mpunzha kimye kyo apitañananga ne, bino bimye bimo  wapichilemo ne kwisamba na bangikazhi. Petelo waingijishe kii wa bubiji wa kifwanyikizho wa Bufumu kimye bena Samaliya kyo batambwile mupashi wazhila. (1Mf 16:24; Yoa 4:7; By 8:14)—Monai bya Kulumbulula B10.

• Saniedilini.

  Ke kije kikatampe kya Bayudea kya mu Yelusalema. Mu moba a kwa Yesu, kino kije kyajinga na bantu 71, kubikapotu ne ñanga mwine mukatampe ne bakwabo bajingapo kala bañanga bene bakatampe, ba mu bisemi bya bañanga bene bakatampe, bakulumpe, bantangi ba mikoka ne bisemi, ne banembeshi.—Mak 15:1; By 5:34; 23:1, 6.

• Satana.

  Ke kyambo kya Kihebelu kilumbulula’mba “Wamilengulwila.” Mu mulaka mwine, kilumbulula’mba Satana Diabola, mulwanyi mukatampe wa Lesa.—Yob 1:6; Mat 4:10; Lum 12:9.

• Selah.

  Ke kyambo kyo baingijishanga mu nyimbo nangwa kyambo kyo baambapo jikwabo mu Masalamo ne mu Habakuka. Kyakonsha kulumbulula kutulumanako pa kwimba nangwa mu nyimbo, nangwa byonsetu bibiji, pa kuba’mba kwikale kulanguluka langulukapo nangwa kulengela kyambo kyo baamba kumvwanyika. Mu Baibolo wa Kingiliki wa Septuagint, kyambo kya di·aʹpsal·ma, bekilumbulula’mba “nyimbo yo baimba.”—Sl 3:4; Hab 3:3.

• Sepelita.

  Wajinga wichi ye balengulwile (Triticum spelta), wajinga na bipu byo bakankalwanga kwabanya na makunzhi.—Lup 9:32.

• Seya.

  Ke kipimo kya kupiminako bintu byauma. Kwesakana na kubaya kwa kipimo kya bbafi kya kupiminako bintu bya mema mema, kyaesakene pamo na malita 7.33 (2Mf 7:1)—Monai bya Kulumbulula B14.

• Shayuka wa tubangabanga.

  Ke muntu wafunda byenda juba, ñondo ne tubangabanga pa kuba’mba ambile jimo bikamweka kulutwe.—Da 2:27; Mat 2:1.

• Shebata.

  Byo bafumine mu buzha mu Babilona, jino jajinga jizhina ja ñondo wa bu 11 wa mu kalenda wazhila wa Bayudea ne wa butanu wa mu kalenda wa ano moba. Watendekanga kufuma pakachi ka Kakubokache kufika pakachi ka Nkubomukata. (Zek 1:7)—Monai bya Kulumbulula B15.

• Shekele.

  Kyajinga kipimo kya Kihebelu kabiji pa kimye kimotu wajinga mali. Kinemenezhi kyaesakene na magalamu 11.4. Byambo bya kuba’mba “Shekele wa pa mpunzha yazhila” byafwainwa byajinga byambo byo baingijishanga kumwesha’mba kinemenezhi kyafwainwa kwesakana na kyokya kyajinga ku tente wa lusambakeno. Kwajinga shekele wa ku bufumu (wapuseneko na shekele waingijisha bantu bavula) nangwa shekele ye balaminanga ku jilapa.—Lup 30:13.

• Shelo.

  Ke kyambo kya Kihebelu kipasha na kyambo kya Kingiliki kya “Hadesi.” Bekituntulula’mba “Kilende” (kyatendeka na bisopelo bikatampe), kwikipusanya ku kilende kya bantu bonse ku kilende kya muntu umo.—Nt 37:35; Sl 16:10; By 2:31. (tubyambo twa munshi).

• Sheminita.

  Ke kyambo kyo baingijishanga mu nyimbo kilumbulula’mba “kya butanu na busatu” kabiji kyakonsha kulumbulula’mba kwimbila munshi, nangwa jishinda ja kwimbilamo. Kino kyambo kampe kyalumbululanga byombesha byaingijishanga jiwi ja bbazi pa kwimba nyimbo. Kabiji mu nyimbo, kino kyambo kyamweka kyalumbululanga nyimbo yo baimbilanga munshi  ne kwiimba mo yalondankena.—1Mo 15:21; Sl 6 Pe; 12 Pe.

• Shinagoga.

  Kino kyambo kilumbulula’mba “kukonkana pamo; kubuñana,” bino mu binembelo byavula, kilumbulula kishimikwa nangwa mpunzha Bayudea mo bakonkenanga na kutanga Binembelo, mikambizho, kusapwila ne kulomba. Mu moba a kwa Yesu, mu mizhi yonse ya mu Isalela mwajinga Shinagoga, kabiji mu mizhi ikatampe mwajinga mashinagoga avula.—Luk 4:16; By 13:14, 15.

• Silya; Bena Silya.—

  Monai ALAMU; BENA ALAMU.

• Sivanyi.

  Byo bafumine mu buzha mu Babilona, jino jajinga jizhina ja ñondo wa busatu wa mu kalenda wazhila wa Bayudea ne wa butanu na buna wa mu kalenda wa ano moba. Watendekanga kufuma pakachi ka Ndolo kufika pakachi ka Kapyantoto. (Esh 8:9)—Monai bya Kulumbulula B15.

• Sulatisa.

  Ke myeenzhi ibiji ikatampe yabula kuzhika iji ku musezho wa Libya, ku Buyeke bwa Africa, mo bachinanga bavuwa bwato bajingako kala na mambo a busenga bwapumukanga na mambo a manyaki. (By 27:17)—Monai bya Kulumbulula B13.

T

• Talenta.

  Kyajinga kipimo kikatampe kya Kihebelu kabiji pa kimye kimotu wajinga mali. Kyanemene 34.2 kg. Talenta wa Kingiliki mucheche wanemene, 20.4 kg (1Mo 22:14; Mat 18:24)—Monai bya Kulumbulula B14.

• Tamuza.

  (1) Ke jizhina ja lesa ye bajijilenga mu Yelusalema ku banabakazhi Bahebelu basatukile. Bamo bamba’mba Tamuza wajinga mfumu ye bamonanga’mba lesa byo afwile. Mu binembelo bya Sumela, Tamuza bamutele’mba Dumuzi kabiji ye mulunda nangwa mutemwe wa lesa wa mukazhi wa lusemo, aye Inana (Ishitala wa ku Babilonya). (Eze 8:14) (2) Byo bafumine mu buzha mu Babilona, jino jajinga jizhina ja ñondo wa buna wa mu kalenda wazhila wa Bayudea ne wa bujikumi wa mu kalenda wa ano moba. Watendekanga kufuma pakachi ka Kapyantoto kufika pakachi ka Mankumbinkumbi.—Monai bya Kulumbulula B15.

• Tashishi, maato a ku.

  Patanshi kino kyambo kyalumbululanga maato ayanga ku Tashishi wajingako kala, (lelo jino kyo kyalo kya Spain). Mu kuya kwa moba kyalumbululanga maato aendanga misinso yalepa bingi. Solomone ne Yehoshafwata baingijishanga ano maato pa kuba busulu.—1Mf 9:26; 10:22; 22:48.

• Tatalusa.

  Mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu, kilumbulula mpunzha imweka nobe kaleya mo batayile bamalaika basatukile mu moba a kwa Nowa. Pa 2 Petelo 2:4, kyambo kya kuba’mba tar·ta·roʹo kilumbulula’mba (“kutaya mu Tatalusa”) kechi kilumbulula’mba “bamalaika balengele mambo” bebatayile mu Tatalusa wa bantu babula kupopwela Lesa (ko kuba’mba kaleya ka panshi ne mpunzha muji mfishi ya kutayamo balesa bacheche) ne. Pano bino, kilumbulula’mba Lesa wibapangile pa bifulo byabo bya mwiulu ne pa mingilo yabo ne kwibalengela kwikala mu mfishi ikatampe ya kubula kulanguluka bulongo pa kyaswa muchima wa Lesa. Mfishi nayo imwesha kintu kikebamwekela, kyaambapo Binembelo amba lonaiko lwa myaka ne myaka pamo na ntangi wabo, aye Satana Diabola. Onkao mambo, kyambo kya Tatalusa  kilumbulula mpunzha ya panshi ya boba bamalaika basatukile. Kino kyambo kechi kyaesakana pamo na kyambo kya “kalengwa” kyatongolwa mu Lumwekesho 20:1-3 ne.

• Tebeta.

  Byo bafumine mu buzha mu Babilona, jino jajinga jizhina ja ñondo wa bujikumi wa mu kalenda wazhila wa Bayudea ne wa buna wa mu kalenda wa ano moba. Watendekanga kufuma pakachi ka Kuvumbi kufika pakachi ka Kakubokache. Wayukanyikwa’mba “ñondo wa bujikumi.” (Esh 2:16)—Monai bya Kulumbulula B15.

• Tente wa lusambakeno.

  Ke tente ye batuntulukanga nanji wa kupopwelamo ye baingijishanga bena Isalela kimye kyo balupukile mu Ijipita. Mu uno tente mwajinga jikwachi ja lulayañano lwa Yehoba, jamweshanga’mba Lesa uji monka, kabiji yajinga mpunzha mwa kutapishisha bitapisho ne kupopwela. Walengelwe na mafulemu a mapulanga o bavweteleko bisapi bya linenyi byo basonejilepo bakelubi. Mwajinga bibamba bibiji, kitanshi kyatelwanga’mba Mwazhila, ne kya bubiji kyatelwanga’mba Mwazhijisha. (Yos 18:1; Lup 25:9)—Monai bya Kulumbulula B5.

• Tishili.—

  Monai ETANIMU ne bya Kulumbulula B15.

• Tubimano.

  Ke bingijisho byo balengele na ngolode, byo baingijishanga mu tente wa lusambakeno ne mu nzubo ya Lesa bya kuzhiminyako malampi.—Lup 37:23.

• Tubyambo twa peulu.

  Ke tumitwe tuji peulu ya bitango bya masalamo tulumbulula wanembele yewo Salamo, byambo biji mu yewo salamo, bimwesha mikambizho ya bya kwimba nangwa kumwesha ene mambo salamo o anembelwa.—Monai tubyambo twa peulu tuji mu Masalamo 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

U

• Ufelata.

  Wajinga mukola walepele kabiji wanemene bingi mu mpunzha ya ku bulenge muzhika bwa Asha, kabiji wajinga pa mikola ikatampe ibiji ya mu Mesopotamya. Bamutongola patanshi mu Ntendekelo 2:14 kwikala pa mikola ina yajinga mu Edena. Javula bamutelatu’mba “Mukola.” (Nt 31:21) Ye wajinga mupaka waikejile ku buyeke bwa nyaunda ya Isalela. (Nt 15:18; Lum 16:12)—Monai bya Kulumbulula B2.

• Ulimu ne Tumimu.

  Ke bintu byaingijishanga ñanga mwine mukatampe byonka byo baingijishanga bubale kuba’mba bayuke kyaswa muchima wa Lesa umvwe paji bintu bya mu kisaka byo bakeba’mba Yehoba ebobile. Ulimu ne Tumimu bebibikanga mukachi ka fukuta wa pa kyaji wa ñanga mwine mukatampe kimye kyo atwelanga mu tente wa lusambakeno. Kyamweka balekele kwingijisha bino bintu kimye bena Babilona kyo baonawine Yelusalema.—Lup 28:30; Neh 7:65.

Y

• Yakoba.

  Ke mwana wa kwa Izaka ne Libeka. Mu kuya kwa kimye Lesa wamutumbile’mba Isalela, kabiji waishile kwikala mushakulu wa baana ba kwa Isalela (kabiji batelwa’mba bena Isalela kabiji amba Bayudea). Ye wasemene baana ba balume 12, bonka balenga mikoka 12 ya kisaka kya Isalela pamo na ba mu bisemi byabo. Jizhina ja Yakoba batwajijile kwijingijisha kwimenako kisaka nangwa baana ba kwa Isalela.—Nt 32:28; Mat 22:32.

• Yedutuna.

  Ke kyambo kyabula kuyukanyikwa byo kilumbulula kiji mu  tubyambo twa peulu mu Masalamo 39, 62, ne 77. Tuno tubyambo twa peulu kyamweka mikambizho ya bya kwimba salamo, kampe kuyuka nyimbilo nangwa kujizha kwa kyombesha. Kwajinga nyimbi mwina Levi wa jizhina ja Yedutuna, onkao mambo, kyamweka ino nyimbilo nangwa kujizha kyombesha ye wibyubanga nangwa baana banji.

• Yehoba.

  Ke jizhina ja Kikaonde jo bengijisha bavula jafuma ku byambo bya Tetragrammaton, (bisopelo bina bya Kihebelu bilumbulula jizhina ja Lesa ja kyanji kyanji), jitanwa mu uno Baibolo kukila pa bimye 7,000.—Monai bya Kulumbulula A4 ne A5.

• Yubili.

  Ke mwaka yense wa bu 50, kutendekela kubala kimye kyatwelele bena Isalela mu Kyalo kya Mulaye. Kyalo kyafwainwe kwikala kwa kubula kujimamo mu mwaka wa Yubili, ne Bahebelu bazha bebakasululanga. Mapunzha abo a buswanyi o bapoteshe beabwezhanga. Onkao mambo, mwaka wa Yubili wajinga mwaka wa kijiilo, mwaka wa kukasuluka walengejile kisaka kwikala byonka byo kyajinga kala kimye Lesa kyo ekisajile.—Le 25:10.

• Yuda.

  Mwana wa kwa Yakoba wa buna mu mukazhanji aye Liya. Mu bungauzhi bwanji saka aji pa mwanya byo ajinga pepi kufwa, Yakoba waambijile jimo amba ntangi mukatampe kabiji ukekala myaka ne myaka ukafuma mu kisemi kya kwa Yuda. Yesu wafumine mwi Yuda. Jizhina ja Yuda bejingijisha ne ku mukoka ne ku bufumu bwatelwanga pa jizhina janji. Bebutelanga’mba bufumu bwa ku bulenge, Yuda walengelwe na mikoka ibiji ya bena Isalela ya Yuda ne Benjamina kabiji mwajinga ne bañanga ne bena Levi. Bena Yuda baikelenga ku mpunzha yajinga ku bulenge bwa kyalo mwajinga muzhi wa Yelusalema ne nzubo ya Lesa.—Nt 29:35; 49:10; 1Mf 4:20; Heb 7:14.

Z

• Ziona; Mutumba wa Ziona.

  Ke jizhina ja muzhi wajinga na nsakwa yakosa wa bena Yebusi waikejile ku bulenge musela bwa katumbatumba kaji mu Yelusalema. Davida byo ashinjile uno muzhi, washimikilemo jilapa janji, kabiji batendekele kumutela’mba “Muzhi wa Davida.” (2Sa 5:7, 9) Ziona waikele mutumba wazhila kwi Yehoba kimye Davida kyo atwajileko Jikwachi. Mu kuya kwa moba, jino jizhina javwangilemo ne mpunzha ya nzubo ya Lesa yajinga pa Mutumba wa Moliya, kabiji kimye kimo walumbululanga muzhi wa Yelusalema. Javula bamwingijisha mu bukifwanyikizho mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu.—Sl 2:6; 1Pe 2:6; Lum 14:1.

• Zivi.

  Byo bafumine mu buzha mu Babilona, jino jajinga jizhina ja ñondo wa bubiji wa mu kalenda wazhila wa Bayudea ne wa butanu na busatu wa mu kalenda wa ano moba. Watendekanga kufuma pakachi ka Mulombola kufika pakachi ka Ndolo. Utongolwa’mba Iyala mu buku wa Talmud wa Bayudea ne mu mabuku akwabo anembelwe byo bafumine mu buzha mu Babilona. (1Mf 6:37)—Monai bya Kulumbulula B15.

• Zuse.

  Ke lesa mukatampe wa Bangiliki. Mu Lisitila Banabasa bamumonanga nobe Zuse. Bya kupoyapoya byo bataaine kwipi na Lisitila pa nembelwe bintu bimwesha “bañanga ba kwa Zuse” ne “lesa wa juba, aye Zuse.” Ku ntonga ya bwato Paulo bo akanjijilemo kufuma pa jikuji ja Melita kwanembelwe’mba “Baana ba kwa Zuse,” ko kuba’mba mapasa Kasitola ne Polusa.—By 14:12; 28:11.