Yai panembwa’mba bijipo

Yai paji ndonda ya mitwe

A1

Mafunde a Kulondela pa Kutuntulula Baibolo

Baibolo wanembelwe mu milaka ya kala, mu Kihebelu, Kialamaiki ne Kingiliki. Lelo jino, Baibolo mutuntulu nangwa lubaji lumo uji mu milaka 2,600. Bantu bavula batanga Baibolo kechi bomvwa milaka itanshi ne, onkao mambo, pa kuba’mba bomvwe bafwainwa kutanga mu mulaka ye bomvwa. Ñanyi mafunde o bafwainwa kulondela pa kutuntulula Baibolo, kabiji ano mafunde akwashishe byepi batuntulwilenga Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya?

Bamo bakonsha kwamba’mba inge balondela kyambo pa kyambo pa kutuntulula, byonka byo batuntulula Baibolo wa interlinear, kino kyakonsha kulengela ubena kutanga kuyuka byambo byo byajinga mu milaka itanshi. Nangwa byonkabyo, kechi byo byo kikala kimye kyonse ne. Akimonai ene mambo o kyaikela bino:

  • Kafwako milaka ibiji iji pamo mu mulakazhilo, mu byambo ne mu nembelo ne. Shayuka wa Kihebelu aye S. R. Driver, wanembele’mba “milaka kechi yapusanatu mu ñambilo ne ko yafuma ne, bino . . . ne milanguluko byo ikala mu mikuku.” Milaka yapusana mo beyambila. Shayuka aye Driver, watwajijila kwamba’mba “nembelo ya mikuku yapusana monka mwayila milaka.”

  • Kafwako mulaka wa mu ano moba waesakana na byambo ne mulakazhilo wa Kihebelu, Kialamaiki, ne Kingiliki ye banembejilemo Baibolo ne, onkao mambo, inge batuntulula Baibolo kyambo pa kyambo, kino kyakonsha kulengela byambo kubula kumvwanyika nangwa kwibyumvwina mungi.

  • Mwatala kyambo nangwa mikuku ya byambo mwakonsha kupusana kwesakana na byo bebingijisha.

Bantuntuluzhi bakonsha kutuntulula byambo byonka byo biji mu mulaka mwine mutanshi mu byepelo bimo, bino bafwainwa kuyuka bulongo bya kwibituntulula.

Ano o mashinda amo abena kumwesha ntuntulwilo ya kyambo pa kyambo byo yakonsha kubula kumvwanyika:

  • Binembelo byaingijisha byambo bya kuba’mba ‘kulaala’ ne ‘kuponena mu tulo’ pa kwamba pa tulo tonkatwe ne pa kulaala tulo twa lufu. (Mateo 28:13; Byubilo 7:60) Umvwe bino byambo bebingijisha pa kwamba pa lufu, bantuntuluzhi ba Baibolo bengijisha byambo bya kuba’mba ‘kuponena mu tulo twa lufu,’ pa kuba’mba ubena kutanga omvwishe mo kyatala.—1 Kolinda 7:39; 1 Tesalonika 4:13; 2 Petelo 3:4.

  • Mutumwa Paulo waingijishe byambo bitanwa pa Efisesa 4:14 byakonsha kutuntululwa mu mulaka mwine amba “banabalume babena kukaya kisela kya ngyuka.” Ino ñambilo ya kubengakanya ya kala yamba pa kisela kya kujimbaikilamo bantu kwingijisha ngyuka. Mu milaka yavula kutuntulula bino byambo byonka byo biji mu mulaka mwine kechi byumvwanyika ne. Kutuntulula bino byambo amba “mafunjisho a bubela a bantu bajimbaika bakwabo,” kulengela mulanguluko mwine kumvwanyika.

  • Pa Bena Loma 12:11, baingijisha byambo bya Kingiliki bilumbulula mu mulaka mwine amba “ku mupashi ubena kubila.” Bino byambo kechi bilumbulula mulanguluko mwine byo afwainwa kumvwanyika mu Kikaonde ne, onkao mambo, mu uno Baibolo bebituntulula’mba “mupashi emulengele kwikala ba mukoyo.”

  • MATEO 5:3

    Kutuntulula mu Kikaonde kyambo pa kyambo: “ba michima yapelelwa”

    Mulanguluko mwine: “aba baji na muchima wa kukeba kuyuka Lesa”

    Mu Jashi janji ja pa Mutumba, Yesu waingijishe byambo byatuntululwa’mba “Ba michima yapelelwa bo batokwa.” (Mateo 5:3, Buku wa Lesa) Bino mu milaka yavula kutuntulula bino byambo byonka byo biji mulanguluko mwine kechi umvwanyika ne. Kimo kimye, kulondelatu mwatala ino ntuntulwilo ya kyambo pa kyambo yakonsha kulumbulula’mba “ba michima yapelelwa” ke bantu bayanda na mambo a makatazho. Bino Yesu wafunjishenga bantu amba lusekelo lwabo kechi lwaimena pa bintu byavula bya ku mubiji ne, bino lwaimena pa kuyuka’mba Lesa ye wafwainwa kwibatangijilanga mu bwikalo bwabo. (Luka 6:20) Onkao mambo, byambo bya kuba’mba “baji na muchima wa kukeba kuyuka Lesa” byalumbulula bingi bulongo mwine mulanguluko.—Mateo 5:3

  • Mu byepelo byavula, kyambo kya Kihebelu kyatuntululwa’mba “mukao” nangwa “kichima” kyaesakana pamo na kyambo kya Kikaonde kilumbulula muntu uzhingila pa kubula bukishinka kwa mulunda nanji nangwa kukumbwa kintu kya muntu mukwabo. (Byambo bya Maana 6:34; Isaya 11:13) Nangwa byonkabyo, kino kyambo kya Kihebelu kyakonsha kulumbulula ne bintu byawama. Bakonsha kwikingijisha kulumbulula “mukoyo,” nangwa kukebesha kuzhikijila mwavwangwa ne butemwe bumwesha Yehoba ku bakalume banji nangwa kukeba “kumwingijilatu bunke bwanji.” (Kulupuka 34:14; 2 Bamfumu 19:31; Ezikyo 5:13; Zekaliya 8:2) Bakonsha ne kwikingijisha kwamba pa “mukoyo” uji na bakalume ba kishinka pe Lesa ne bupopweshi bwanji nangwa byo babula ‘kuswisha byubilo bya bunya.’—Salamo 69:9; 119:139; Kubala 25:11.

  • Kyambo kya Kihebelu kya yadh javula kituntululwa’mba “kuboko,” pano bino, kwesakana na kibena kwambiwapo, kino kyambo kyakonsha kutuntululwa’mba “bukalama,” “bumpanyi,” nangwa’mba “bulume,” ne byambotu bikwabo

    Kyambo kya Kihebelu kilumbulula kuboko kwa muntu kiji na mwa kwikilumbulwila mwavula. Kwesakana na kyo babena kwambapo, kino kyambo kyakonsha kulumbulula “bukalama,” “bumpanyi,” nangwa “bulume.” (2 Samwela 8:3; 1 Bamfumu 10:13; Byambo bya Maana 18:21) Kino kyambo bekituntulula mu mashinda apusana pusana mu Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya.

Na mambo a bino byaambiwapo, kutuntulula Baibolo kechi kulumbululatu kutuntulula byambo byonka byo byajinga mu mulaka mwine mutanshi ne bimye byo bitanwamo ne. Ntuntuluzhi wafwainwa kulangulukapo bulongo pa kusala byambo mu mulaka ye abena kutuntulula pa kuba’mba byesakane na bya mu mulaka mwine mutanshi. Kabiji wafwainwa kunemba mikuku monka mwayila mulakazhilo wa yewo mulaka ye abena kutuntulwilamo, pa kuba’mba apeele kumutanga.

Kabiji wafwainwa kujimuka pa kunemba byambo kuchina’mba wakebinembela mwapusana pusana. Ntuntuluzhi utuntulula Baibolo kwesakana na mo aumvwina, wakonsha kutwala mungi mulanguluko mwine uji mu kinembelo. Mu ñanyi jishinda? Ntuntuluzhi wakonsha kubikamo milanguluko yapusana na mwatala mulanguluko mwine mutanshi nangwa kufumyapo mulanguluko mwine uji mu mulaka mutanshi. Nangwa kya kuba Baibolo ye batuntulula mwaumvwina ntuntuluzhi wakonsha kupeela kumutanga, kuba bino kwakonsha kulengela babena kutanga kukankalwa kumvwa kinembelo byo kibena kwamba.

Byaitabilamo ntuntuluzhi byakonsha kumwekela mu byo atuntulula. Pa Mateo 7:13 paamba’mba: ‘Jishinda jabaya jitwala ku lonaiko.’ Bantuntuluzhi bamo na mambo a byo baitabilamo, baingijisha kyambo kya “helo” mu kifulo kya kwingijisha kyambo kya Kingiliki kilumbulula’mba, “lonaiko.”

Ntuntuluzhi wa Baibolo wafwainwa kuyuka’mba Baibolo bamunembele mu mulaka waambanga bantu pa juba pa juba babula kufunda kufika palepa, nabiji banjimi, bakafunga ne bakwata masabi. (Nehemiya 8:8, 12; Byubilo 4:13) Onkao mambo, Baibolo ye batuntulula bulongo ulengela bantu bonse ba kishinka bafunda ne babula kufunda kumvwa bijimo. Byambo byapela kumvwa kabiji byo bayuka bavula, byo byo bafwainwa kwingijisha pa kutuntulula kukila byambo byakatazha byakonsha kubula kumvwa bantu bavula.

Bantuntuluzhi bavula ba Baibolo bafumyamo kya shinji jizhina ja Lesa, ja Yehoba mu ma Baibolo nangwa kya kuba jajingamo mu ma Baibolo a kala. (Monai bya Kulumbulula A4.) Bantuntuluzhi bavula bapingizhapo byambo bya mushingi nabiji amba “Nkambo,” kabiji bamo bafya kishinka kya kuba’mba Lesa uji na jizhina. Mu ma Baibolo amo lulombelo lwa kwa Yesu lwanembwa pa Yoano 17:26, lwatuntululwa’mba: “Nemuyukisha kwi abo,” kabiji pa Yoano 17:6 amba, “Nemusolola kwi aba bantu bo mwampele.” Nangwa byonkabyo, lulombelo lwa kwa Yesu lo batuntulula bulongo lwaamba’mba: “Nejisolola jizhina jenu kwi abo,” ne “Nejisolola jizhina jenu ku bantu bo mwampele.”

Byonkatu byo kyaambiwa mu byambo bitanshi bya Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya: “Kechi twapimpula Binembelo ne. Mu Baibolo yense twaeseka kutuntulula byambo byonka byo biji mu mulaka mwine mutanshi, kishimpi kya mu Kikaonde po kyaswilamo twikibikapo, kabiji po twamona’mba ñambilo itanshi kechi yakonsha kuya mungi ne, twipashatu byonkabyo.” Onkao mambo, Kavoto ka Bantuntuluzhi ba Baibolo wa Ntanda Ipya kaesekesha kwingijisha byambo byapela byonka byo baingijishepo mu mulaka mwine mutanshi, kabiji kechi kaingijisha byambo byakatazha kumvwa nangwa kufya mulanguluko ubena kwambiwapo ne. Na mambo a kino, Baibolo wapela kumutanga kabiji kino kilengela ubena kutanga kushiinwa’mba byambo byanembelwe na lutangijilo lwa mupashi byatuntululwa bulongo.—1 Tesalonika 2:13.