Yai panembwa’mba bijipo

Yai paji ndonda ya mitwe

 A2

Biji mu uno Baibolo

Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu wa mu Kizungu walupwilwe mu 1950, kabiji Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya mutuntulu walupwilwe mu 1961. Kufumatu kyo kya kimye, bantu bavula bamba milaka kukila pa 120 bamwenamo mu uno Baibolo ye batuntulula bulongo kabiji wapela kutanga wa Binembelo Byazhila watuntululwa kufuma mu milaka ine itanshi.

Nangwa byonkabyo, pa myaka yavula yapitapo, milaka yavula yapimpulwa. Kavoto ka Bantuntuluzhi ba Baibolo wa Ntanda Ipya kajipo luno kayukile buneme bwa kuta muchima ku luno lupimpu pa kuba’mba kafike pa michima ya bantu batanga lelo jino. Na mambo a kino, nembelo ne byambo bya uno Baibolo byatuntululwa kwesakana na mulaka byo abena kwambiwa ano moba:

  • Kwingijisha byambo byumvwa bantu lelo jino. Mu uno Baibolo kyambo kya kuba’mba “bya bunya” kyatuntululwa’mba “byubilo bya kwizozola; kabiji kyambo kya kuba’mba “biwowo” kyatuntululwa’mba “kusangalala kubi.”—Ngalatiya 5:19-21.

    Kyambo kya kuba’mba “lukunwa” mu mulaka wa kala wa Kihebelu ne Kingiliki kyakonsha kulumbulula kubyala nkunwa kabiji kyakonsha kulumbulula baana ba bantu, nangwa ba mu kisemi, nangwa malume. Byo kiji kuba’mba mu Kikaonde kino kyambo kya “lukunwa” kechi bekingijisha javula kwamba pa bantu ne, bekipingizhepo na byambo bikwabo bilumbulula mulanguluko mwine kwesakana na kibena kwambiwapo. (Ntendekelo 1:11; 22:17; 48:4; Mateo 22:24; Yoano 8:37) Mu byepelo byavula, kyambo kya “mwana” kyo kyo babena kwingijisha kwamba pa mulaye wa mu Edena, utanwa mu Ntendekelo 3:15.

  • Byambo bya mu Baibolo byalumbululwa bulongo. Byambo bimo bya mu Kingiliki ne mu Kihebelu byalumbululwa bulongo mu uno Baibolo. Byambo bya mu Kihebelu bya kuba’mba “Shelo” ne kyambo kya Kingiliki kya kuba’mba “Hadesi,” mu Baibolo bilumbulula kilende kya bantu bonse. Bino byambo kechi bebiyuka ku bantu bavula ne, kabiji kyambo kya “Hadesi” kilumbulula bintu bibiji na mambo a byo bekingijisha mu bisho bya bubela bya Kingiliki. Onkao mambo, pa bino byambo bibiji bapingizhapo byambo bine byalumbulwilenga banembele Baibolo, ko kuba’mba “Kilende.” Byambo bya “Shelo” ne “Hadesi” biji mu tubyambo twa munshi.—Salamo 16:10; Byubilo 2:27.

    Mu ma Baibolo akwabo atuntulwilwe, kyambo kya Kihebelu kya kuba’mba neʹphesh ne kyambo kya Kingiliki kya kuba’mba psy·kheʹ bebituntulwile monse amba “mweo.” Na mambo a kumvwina mungi mwatala kyambo kya “mweo,” kunembela mu jino jishinda kwakwashanga muntu utanga kumona banembi ba Baibolo batangijilwe na mupashi byo baingijishenga bino byambo bya mu mulaka mwine mutanshi. Kwesakanatu na kibena kwambiwapo, bino byambo byakonsha kulumbulula (1) muntu, (2) bumi bwa muntu, (3) bilengwa byumi, (4) bintu bisakasaka muntu nangwa, (5) bafwa. Nangwa byonkabyo, na mambo a kuba kyambo kya “mweo” kechi bekingijisha javula mu Kikaonde ne, bafuukwilepo kuba’mba bino byambo bitanshi bituntululwe kwesakana na byo bilumbulula, ne kubikapo tubyambo twa munshi tutangwa’mba “Nangwa’mba ‘mweo.’” (Monai Ntendekelo 1:20; 2:7; Bena Levi 19:28; Salamo 3:2; Byambo bya Maana 16:26; Mateo 6:25.) Nangwa byonkabyo, mu ñambilo ya nsansawilo nangwa mu binembelo byayukanyikwa, kyambo kya “mweo” bekisha monka mu binembelo, pamo na tubyambo twa munshi tubena kwamba pa Mutanchi nangwa kumwesha jishinda jikwabo ja kutuntulwilamo.—Mpitulukilo ya mu Mizhilo 6:5; Salamo 131:2; Byambo bya Maana 2:10; Mateo 22:37.

    Kabiji kyambo kya “jifyo” nakyo bekishilemo inge kya kuba kibena kwamba pa jifyo jine. Nangwa byonkabyo, inge bekingijisha mu bukifwanyikizho mu byepelo nabiji Salamo 7:9 ne 26:2 ne Lumwekesho 2:23, ñambilo ya kuba’mba “milanguluko ya mukachi mwine” nangwa “milanguluko ine ya mukachi,” beibika mwine mu kinembelo, kabiji mulanguluko wa mu mulaka mwine mutanshi bamunemba mu tubyambo twa munshi.

    Byonka biji kyambo kya Kihebelu ne kya Kingiliki, kyambo kya Kikaonde kya kuba’mba “muchima” kilumbulula muchima yenkawe ne muchima wa kifwanyikizho, onkao mambo, bekisha monka mu binembelo. Nangwa byonkabyo, mu byepelo bimo mo kyabujile kupana mulanguluko mwine, baingijisha ñambilo yapela kumvwa. Mu buku wa Byambo bya Maana, ‘kulondela bikeba muchima’ kwatuntululwa’mba ‘kubula maana,’ ne mulanguluko wa mu mulaka mwine, uji mu tubyambo twa munshi. Byambo bikwabo nabiji, “mafuta,” “nyama,” ne “lusengo,” nabyo byatuntulwilwe kwesakana na kibena kwambiwapo. (Ntendekelo 45:18; Musapwishi 5:6; Yoba 16:15) Byambo bimo bebilumbulula mu “Mutanchi wa Byambo bya mu Baibolo.”

  • Kulumbulula bulongo mulanguluko mwine pa byambo bibena kwamba pa banabakazhi nangwa pa banabalume. Kihebelu ne Kingiliki kimwesha mwanamulume nangwa mwanamukazhi, ne mu Kingiliki kikumpakanyatu byonse. Nangwa byonkabyo, kunemba kyambo kya mwanamulume nangwa mwanamukazhi mu mulaka mwine kwakonsha konauna mulanguluko mwine. Mu Kihebelu ne mu Kingiliki, kuvuzha javula kechi kwambatu pa banabalume nangwa pa banabakazhi ne, bino kukumpakanyatu bonse. Nangwa kya kuba byambo bya kuba’mba “baana ba kwa Isalela” byakonsha kutongola baana ba balume 12 ba kwa Yakoba, javula bilumbulula kisaka kyonse kya bena Isalela, banabalume ne banabakazhi. (Ntendekelo 46:5; Kulupuka 35:29) Onkao mambo, mu uno Baibolo bino byambo byatuntulwilwe’mba “bena Isalela” kulumbulula kisaka kyonse. Kyo kimotu, byambo bya kuba’mba, “mwana wa mulume wabula bashanji” byatuntululwa’mba “mwana wabula bashanji” nangwa’mba “mwana wa kishale” kumwesha’mba kyakonsha kutongola kalombwana nangwa kashimbi.

    Pa kutuntulula binembelo mu Baibolo kwajinga kulombapo, ne kulangulukishapo bulongo ne kunemeka mwingilo wa Kavoto ka Bantuntuluzhi ba Baibolo wa Ntanda Ipya katanshi.

Bintu bikwabo biji mu uno Baibolo:

Mu uno Baibolo muji tubyambo twa munshi. Tubyambo twa munshi twanembwa bino:

  • “Nangwa’mba” Nembelo ikwabo ya kutuntulwilamo kinembelo kya Kihebelu, Kialamaiki, nangwa mu Kingiliki yakonsha kupana mulanguluko umotu.—Ntendekelo 1:2, tubyambo twa munshi pa kyambo kya “ngovu”; Yoshua 1:4, “muzhika.”

  • “Nangwa,” Nembelo ikwabo ya kutuntulwilamo kinembelo yakonsha kumwesha mulanguluko wanema, bino wapusana.—Ntendekelo 21:6, “bakanseka”; Zekaliya 14:21, “musulu.”

  • Kulumbulula’mba ne byambotu bikwabo Mazhina byo alumbulula (Ntendekelo 3:17, “Adama”; Kulupuka 15:23, “Mala”); binemenezhi ne bipimo (Ntendekelo 6:15, “makyubichi”); tubyambo tumwesha muntu nangwa kintu (Ntendekelo 38:5, “Aye”); byambo bikwabo biji mu Bya Kulumbulula ne mu Mutanchi.—Ntendekelo 37:35, “Kilende”; Mateo 5:22, “Ngehena.”

Kipungu kitanshi kiji na mutwe wa kuba’mba “Byambo bya Kutendekelako ku Mambo a Lesa,” kyaamba pa mutanchi wa mafunjisho a kutendekelapo aji mu Baibolo. Ku mpelo ya binembelo bya mu Baibolo kuji “Mutanchi wa Mabuku a mu Baibolo,” “Nteeta ya Byambo bya mu Baibolo,” ne “Mutanchi wa Byambo bya mu Baibolo.” Uno Mutanchi ukwasha ubena kutanga kumvwisha byambo bimo byo bebingijisha mu Baibolo. Mu bya Kulumbulula A muji bino bipungu: “Mafunde a Kulondela pa Kutuntulula Baibolo,”  “Biji mu Uno Baibolo,” “Byalengela Kuba’mba Twikale na Baibolo,” “Jizhina ja Lesa mu Binembelo bya Kihebelu,” “Jizhina ja Lesa mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu,” “Ndonda ya Bangauzhi ne Bamfumu ba mu Yuda ne mu Isalela,” ne “Bintu Bikatampe Byamwekele mu Bwikalo bwa kwa Yesu Pano pa Ntanda.” Bya Kulumbulula B muji mapu, ndonda ya bintu, ne bintu bikwabo byakwingijisha bantu bafunda Baibolo.

Mu binembelo byonse bya mu Baibolo, buku yense uji na mutanchi uji na byambo biji mu kitango, pamo na byepelo byakukwasha ubena kutanga kuyuka biji mu yeo buku yense. Pa jipa jonse paji binembelo byo bamwesha mu lubaji 1 ne lubaji 2 bibena kwimubuula byepelo bikwabo bya mu Baibolo paji byambo biji na mulanguluko wipasha.