Yai panembwa’mba bijipo

Yai paji ndonda ya mitwe

A4

Jizhina ja Lesa mu Binembelo bya Kihebelu

Jizhina ja Lesa mu bisopelo bya Kihebelu kya kala byo baingijishanga saka bakyangye kuya mu buzha ku Babilona

Jizhina ja Lesa mu bisopelo bya Kihebelu byo baingijishanga byo bafumine mu buzha mu Babilona

Jizhina ja Lesa janembwa mu bisopelo bina bya Kihebelu יהוה, jitanwamo bimye nobe 7,000 mu Binembelo bya Kihebelu. Mu uno Baibolo batuntulula bino bisopelo bina bitelwa’mba Tetragrammaton kuba’mba, “Yehoba.” Jino jizhina jitanwa bimye byavula bingi mu Baibolo kukila mazhina akwabo. Nangwa kya kuba banembi batangijilwenga na mupashi baingijishenga byambo bya mushingi nabiji “Wa Bulume Bonse,” “Mwine Wakila,” ne “Nkambo,” bisopelo bya Tetragrammaton byo byonkatu bisolola jizhina ja Lesa ja kyanji kyanji.

Yehoba Lesa ye watangijile banembi ba Baibolo kwingijisha jizhina janji. Watangijile ngauzhi Yoela na mupashi kunemba’mba: “Yense wita pa jizhina ja Yehoba ukapuluka.” (Yoela 2:32) Kabiji Lesa watangijile nyimbi wa masalamo umo kunemba’mba: “Bantu bayuke’mba anweba, yenka wa jizhina ja Yehoba, yenu bunketu Mwine Wakila pano pa ntanda ponse.” (Salamo 83:18) Jizhina ja Lesa jitanwamo bimye 700 mu buku wa Masalamo bunke, ko kuba’mba, buku mwanembwa nsansawilo yo baimbanga ne kutangila bantu ba Lesa. Pano mambo ka jizhina ja Lesa o jabujila mu ma Baibolo avula? Mambo ka uno Baibolo o aingijisha jizhina ja “Yehoba”? Kabiji jizhina ja Lesa ja kuba’mba Yehoba, jilumbulula ka?

Bipimvwa bya buku wa Masalamo biji mu Muvungilo wa mu Kalunga Kafwa byajingako mu kichika kitanshi kya myaka kitota kitanshi C.E. Byambo bijimo byanembwa nobe bisopelo bya Kihebelu byo baingijishanga byo bafumine mu buzha mu Babilona, bino bisopelo bya Tetragrammaton bitanwamo javula mu byambo bya mu Kihebelu

Mambo ka jizhina ja Lesa o jabujila mu ma Baibolo avula? Bintu byalengela byavula. Bamo balanguluka’mba Lesa wa Bulume Bonse kechi wafwainwa kwikala na jizhina ja kumuyukilako ne. Bakwabo bibalengela ke kisho kya Bayudea kya kubula kwingijisha jino jizhina na mambo a kuchina kuba mwenga jizhina ja Lesa. Bakwabo nabo balanguluka’mba byo kiji kuba’mba kafwako wayuka bya kutela jizhina ja Lesa ne, kyawama kwingijishatu byambo bya mushingi nabiji bya kuba’mba “Nkambo” nangwa’mba “Lesa.” Nangwa byonkabyo, ino milanguluko kechi yayilamo ne, na mambo a bishinka byalondelapo:

  • Aba bazhinauka kuba’mba Lesa wa Bulume Bonse kechi ukebewa jizhina ne, balengulula kishinka kya kuba’mba mu Mambo anji anembelwe patanshi, kubikapo ne oa o balamine Kilishitu saka akyangye kwiya, muji jizhina ja Lesa ja kyanji kyanji. Byonka byo kyaambiwapo kala, Lesa wakambizhe’mba jizhina janji jinembwe mu Mambo anji bimye 7,000. Kwa kubula nangwa kuzhinaukatu ne, aye ukeba’mba tuyuke jizhina janji ne kwingijishanga.

  • Bantuntuluzhi bafumyamo jizhina ja Lesa na mambo a kisho kya Bayudea bakankalwa kuyuka kishinka kikatampe. Nangwa kya kuba banembeshi ba Bayudea bamo bakaine kutela jino jizhina, kechi bejifumishemo mu ma Baibolo abo ne. Mu mivungilo ya kala yo bataaine mu Qumran, kwipi na Kalunga Kafwa, mutanwa jizhina ja Lesa bimye byavula. Bantuntuluzhi bamo ba Baibolo bamba’mba jizhina ja Lesa jajinga mu byambo bine bitanshi bapingakenyepo na kyambo kya mushingi kya kuba’mba “NKAMBO” mu bisopelo bikatampe. Bino twakonsha kushikisha’mba, Ñanyi kintu kyalengejile bantuntuluzhi kufumyamo jizhina ja Lesa mu Baibolo saka bayuka kuba’mba jitanwamo bimye byavula mu Baibolo? Ñanyi wibapele luusa lwa kufumyamo jino jizhina? Abo bene bo bayuka.

  • Aba bamba’mba jizhina ja Lesa kechi bafwainwa kwijingijisha ne, na mambo a kuba’mba kechi bayuka bya kwijitela ne, bengijisha jizhina ja Yesu kwa kubula lukatazho. Nangwa byonkabyo, baana ba bwanga ba kwa Yesu ba mu myaka kitota kitanshi batelanga jizhina janji mu jishinda japusana na mo bejitelela bena Kilishitu bavula mu ano moba. Bena Kilishitu Bayudea, kyamweka batelanga jizhina ja kwa Yesu amba Ye·shuʹa‛. Kabiji jizhina ja kuba’mba “Kilishitu” bejitelanga’mba Ma·shiʹach, nangwa’mba “Mesiasa.” Bena Kilishitu baambanga mulaka wa Kingiliki bamutelanga’mba I·e·sousʹ Khri·stosʹ, kabiji bena Kilishitu baambanga mulaka wa Kilatini bamutelanga’mba Ieʹsus Chriʹstus. Na lutangijilo lwa mupashi, byo batuntulwile jizhina janji mu Kingiliki, jino jizhina bejinembele mu Baibolo, kumwesha’mba bena Kilishitu batanshi baingijishanga jino jizhina byonka byo jajinga mu mulaka wabo. Kyo kimotu ne Kavoto ka Bantuntuluzhi ba Baibolo wa Ntanda Ipya bamwene’mba kyawama kwingijisha jizhina ja “Yehoba,” nangwa kya kuba byo bejitela jino jizhina ja Lesa kechi byo bejitelanga mu Kihebelu kala ne.

Mambo ka Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya o aingijisha jizhina ja “Yehoba”? Mu Kizungu baingijisha bisopelo bina bya Tetragrammaton (יהוה) kulumbulula bisopelo bya YHWH. Byonka byo kyajinga ku byambo bya mu Kihebelu bya kala, mu Tetragrammaton kechi mwajinga bisopelo bikwasha kutela byambo bulongo ne. Pa kutanga Kihebelu kya kala kyo baingijishanga kimye kyonse, ubena kutanga wafwainwe kubikamo bisopelo bikwasha kutela byambo bulongo.

Pa kupitapo myaka kiumbi kimo, kimye Binembelo bya Kihebelu kyo bapwishishe kwibinemba, bashayuka Bayudea bataaine mwa kutelela bisopelo nangwa biyukilo bikwasha kutela byambo bulongo pa kutanga Kihebelu. Nangwa byonkabyo, pa kyokya kimye, Bayudea bavula balangulukanga’mba kizhila kutela Lesa pa jizhina, onkao mambo, bamutelanga na byambo bikwabo. Byo bakopolwele Tetragrammaton banungileko byambo bikwabo ku bisopelo bina byalumbululanga jizhina ja Lesa. Mu mamanyusikilipiti mwajinga bino bisopelo kechi akwasha kuyuka byo batelanga jino jizhina mu Kihebelu ne. Bamo balanguluka’mba jino jizhina bejitelanga’mba “Yahweh,” kabiji bakwabo balangulukilanga mukwabo. Mu Muvungilo wa Kalunga Kafwa muji lubaji lumo lwa buku wa Bena Levi mu Kingiliki mo batuntulula jizhina ja Lesa amba Iao. Kununga pa kino kyambo, banembi ba Kingiliki ba kala nabo baambanga’mba jatelwanga’mba Iae, I·a·beʹ, ne I·a·ou·eʹ. Onkao mambo, kechi twafwainwa kukoselatu pa ntelelo imo ne. Kechi twayuka bakalume ba Lesa ba kala byo bejitelanga jino jizhina mu Kihebelu ne. (Ntendekelo 13:4; Kulupuka 3:15) Byo twayukakotu ke bya kuba’mba Lesa waingijishanga jizhina janji pa kwisamba na bantu banji, kabiji nabo bamutelanga pa jizhina ne kwijingijisha inge babena kwisamba na bakwabo.—Kulupuka 6:2; 1 Bamfumu 8:23; Salamo 99:9.

Pano mambo ka uno Baibolo kyo aingijisha jizhina ja “Yehoba”? Mambo jino jizhina ja Lesa batendekele kala kwijingijisha mu Kikaonde.

Jizhina ja Lesa jiji pa Ntendekelo 15:2 mu mabuku atanshi atanu (Pentatuke) atuntulwile William Tyndale mu 1530

Jizhina ja Lesa jatuntulwilwe patanshi mu Baibolo wa mu Kizungu mu mabuku atanshi atanu (Pentatuke) atuntulwile William Tyndale’s mu 1530. Waingijishe kyambo kya kuba’mba “Iehouah.” Mu kuya kwa kimye, mulaka wa Kizungu wapimpwilwe kabiji ntelelo ya jizhina ja Lesa nayo yapimpwilwe. Mu 1612, Henry Ainsworth waingijishe kyambo kya kuba’mba “Iehovah” mu buku yense wa Masalamo ye atuntulwile. Mu 1639, byo bapitulukilengamo ne kupulintila pamo na Pentatuke, baingijishe jizhina ja “Yehoba.” Mu 1901, batuntulwile Baibolo wa American Standard Version baingijishe “Yehoba” ponka pajinga jizhina ja Lesa mu binembelo bya Kihebelu.

Pa kulumbulula ene mambo o aingijishe “Yehoba” mu kifulo kya kwingijisha “Yahweh” mu mwaka wa 1911 mu buku wanji wa kuba’mba, Studies in the Psalms, shayuka wa Baibolo Joseph Bryant Rotherham waambile’mba wakebelenga kwingijisha “jizhina (jo banemeka) jo bayuka bantu batanga Baibolo.” Mu 1930, shayuka A. F. Kirkpatrick naye waambile bintu bimo pa bya kwingijisha jizhina ja “Yehoba.” Waambile’mba: “Batala pa mulakazhilo baamba’mba jino jizhina jafwainwa kutangwa’mba Yahveh nangwa’mba Yahaveh; bino YEHOBA kyamweka wayukanyikwa bingi mu mulaka wa Kizungu, bino kyanema kechi ntelelo ya kino kyambo ne, ke kuyuka kuba’mba jo Jizhina Jafwainwa, kechi kyambo kya mushingi nabiji amba ‘Nkambo’ ne.”

Tetragrammaton YHWH: “Wikela Monse mo Akebela”

Kyambo kya HWH: “wikela monse”

Jizhina ja kuba’mba Yehoba jilumbulula ka? Mu Kihebelu jizhina ja kuba’mba Yehoba jafuma ku byambo bilumbulula’mba “wikela monse,” kabiji bashayuka bavula balanguluka’mba kino kyambo kipasha na kyambo kya mu Kihebelu. Onkao mambo, Kavoto ka Bantuntuluzhi ba Baibolo wa Ntanda Ipya kaamba kuba’mba jizhina ja Lesa jilumbulula’mba “Wikela Monse mo Akebela.” Bashayuka balanguluka byapusana pusana, nanchi kechi twakonsha kukoselatu kumo pa bilumbulula jino jizhina ne. Nangwa byonkabyo, byalumbulula jino jizhina byayilamo mambo Yehoba ye Mulenga wa bintu byonse kabiji aye Ufikizha milaye yanji. Kechi walengeletu bya mwiulu ne ntanda ne bilengwa bya maana ne, pano bino bintu byo byatwajijile kwikalako, watwajijila kufikizha kyaswa muchima wanji ne bintu byo akeba kuba.

Onkao mambo, bilumbulula jizhina ja Yehoba kechi byapelelatu mu byambo bitanwa pa Kulupuka 3:14, bya kuba’mba: “Nkekala Monka mo Nkafuukwila Kwikala” nangwa’mba “Nkekala Byonka byo Nkakeba Kwikala” ne. Kwambatu kine, bino byambo kechi byalumbulwishatu bulongo biji jizhina ja Lesa ne. Pano bino, bisolola Lesa byo aji, kino kimwesha’mba uba bintu monka mo akebela kwesakana na kintu kibena kumweka pa kuba’mba afikizhe kyaswa muchima wanji. Nangwa kya kuba jizhina ja Yehoba jakonsha kuvwangamo uno mulanguluko, kechi ubatu bintu byonka byo akeba ne. Bino javwangamo ne bintu byo akeba kuba kwesakana na bikeba bilengwa byanji pa kuba’mba afikizhe kyaswa muchima wanji.