Yai panembwa’mba bijipo

Yai paji ndonda ya mitwe

Inengezhai Kuleka Kupeepa Fwanka

Inengezhai Kuleka Kupeepa Fwanka

Inengezhai Kuleka Kupeepa Fwanka

Yoshimitsu mwina Japan waambile’mba: “Nafuukwilepo kuleka kupeepa fwanka mambo nayukile’mba nakonsha kuletelela mwanetu lukeke makatazho. Byo naubile, nabikile ‘kayukilo ka kuba’mba kafwako wafwainwa kupeepa fwanka’ mu nzubo mwetu ne. Byo papichiletu jiola jimo, kilaka kya fwanka kyankatezhe bingi, nakankelwe kuchinchika, naambwile kashiki ka fwanka ne kutendeka kupeepa.”

BYAPICHILEMO Yoshimitsu bimwesha kuba’mba kechi kyapeela kuleka kupeepa fwanka ne. Bakeba bya kukebakeba bataana kuba’mba bantu bavula bafuukulapotu bulongo kuleka kupeepa fwanka pano na mambo a kubula kwibikako batwajijila kupeepa fwanka. Onkao mambo, inge kya kuba muntu ukeba kuleka kupeepa fwanka wafwainwa kwibikako bingi pa kuba’mba aleke. Ñanyi bintu bimo bilengela kukankalwa?

Kilaka kya fwanka: Kilaka kibaya bingi pa moba asatu kufuma po mwapeepejile kashiki kapeleleko. Kabiji kitendeka kupwa pachepache inge papita milungu ibiji. Muntu umo wikilekele kupeepa fwanka waambile’mba pa kikye kimye “kino kilaka kyuba pamo kyabaya kabiji inge kyaiyamo kyakepako.” Nangwatu inge papita myaka, kino kilaka kikeyangatu kwa kubula ne kuketekela. Inge kilaka kya fwanka kyaiya, kange mutole fwanka ne kutendeka kupeepa ne. Ubai bino: Pembelaiko papita maminiti atanu nangwa kukilako kabiji musakukumyatu kilaka byo kisakuzhimañana.

Biyukilo bikwabo: Kimye kitanshi kikemukatazhanga kuba bintu bimo mambo mukakebangatu kulaala laala kabiji kimo kimye mwakonsha kutunkana bingi bukiji. Kabiji kampe mubiji wafwainwa kutendeka kukola, kubabana, kusulwila ne kukopola kopola nangwa kuzhingila bukiji nangwa kwakamwa akamwa. Kintu kikwabo ke mubiji kukooka kooka pa mulungu wa buna kufika ku wa butanu na umo.

Inge ano o makatazho o mubena kupitamo, kuji bintu bimo byafwainwa kwimukwasha. Nabiji:

● Laalainga kimye kyabaya.

● Tomainga mema avula nangwa bintobyantobya. Kabiji jainga kajo kawama.

● Kayaingako makayo amo, nabiji kunyema nangwa kupama mpila.

● Twezhainga mwela wavula ne kufwanyikizha mwela wawama byo abena kutwela mu mapwapwa enu.

Bintu byafwainwa kwimulengela kukeba kupeepa fwanka: Bino bintu byafwainwa kwimulengela kukankalwa kuleka kupeepa fwanka. Kampe kimye kyonse inge mubena kupeepa mwatemwa kutoma maalwa. Inge mukeba kuleka kupeepa kechi mwafwainwa kutomanga maalwa ne. Inge mwaleka kupeepa fwanka, mwakonsha kwikalapo na kimye kyawama kya kutoma maalwa.

Nangwatu inge mwaleka kupeepa, inge mubena kubapo bintu bimo, kilaka kya kukeba kupeepa fwanka kikeyanga. Ba Torben bo twaambapo peulupo baambile’mba: “Po nalekejile kupeepa fwanka papita myaka 19, ne lunotu kilaka kya kukeba kupeepa kiya bingi inge mbena kutoma kofi.” Kwambatu kishinka, mingilo imo yo mwingila ikemulengela kulubako ku fwanka.

Pano bino, maalwa apusanako na fwanka. Inge mubena kwibikako kuba’mba muleke kupeepa fwanka, mwafwainwa kuleka kutoma maalwa ne kuleka kutaanwanga ku mapunzha kutomena bantu, mambo bantu bavula batendeke kupeepa fwanka akwe saka babena kutoma maalwa. Mambo ka o kyaikela bino?

● Nangwatu inge muntu watomatu tumaalwa tucheche, kilaka kya fwanka kikeya.

● Javula bantu bapeepa fwanka inge babena kutoma maalwa na bakwabo.

● Inge muntu ubena kutoma maalwa, kechi ufuukula bintu byawama ne. Kabiji uba bintu byo abula kuba inge kechi wapendwa ne. O ene mambo Baibolo o aambile’mba: ‘Binyu bilengela muntu kubula kuba bintu byawama.’​—Hoseya 4:11.

Balunda nenu: Salai balunda bawama. Kange mupwanañanenga na bantu bapeepa fwanka nangwa bemutundaika kutendeka kupeepa fwanka ne. Kabiji chinuzhukainga bakwenu bemuseka byo mwibikako kuleka kupeepa fwanka.

Bilengela: Kyatanwa kuba’mba bantu bavula batendeka jikwabo kupeepa fwanka ke boba baji na bijikila nangwa bazhingila. Inge kilaka kya fwanka kyaiya, ubai bintu nabiji bino, tomai mema, tolaipo bintu bimo mutendeke kunyeuna nangwa kwendakotu. Tendekai kulanguluka pa bintu byawama, lombaipo kwi Lesa nangwa tendekai kutangapo byepelo bimo bicheche bya mu Baibolo.​—Salamo 19:14.

Kwikangaizhanga pa kimulengela kupeepa fwanka ne

Nsakupeepatu kashiki kamo.

Kishinka: Kukokatu jimo bwishi ku kashiki ka fwanka kwikala mu bongo bwenu maola asatu. O ene mambo bantu bapeepakotu jimo ku kashiki ka fwanka o batendekela jikwabo kupeepa.

Kupeepa fwanka kunkwasha kukepeshako bijikila.

Kishinka: Kyatanwa kuba’mba bapeepa fwanka bekala bingi javula na bijikila. Bantu bamo bamba’mba bakasuluka bingi inge bapeepa fwanka mambo kwibakwasha kukepeshako bijikila byo bekala nabyo.

Napeepa fwanka pa myaka yavula kechi kyapeela kuleka ne.

Kishinka: Inge ke mulanguluke’mba kechi mwakonsha kuleka kupeepa fwanka ne, ko kuba’mba kikemukatazha bingi kuleka. Baibolo waamba’mba: “Inge walefulwa mu juba ja bya malwa, ngovu yobe ikakepa.” (Byambo bya Maana 24:10) Kilekai kulangulukanga’mba kuba mwaleka kupeepa fwanka ne. Muntu yense ukebesha kuleka kabiji wingijisha mashinda o baambapo mu uno Labainga!, wakonsha kwikileka kupeepa fwanka.

Kibena kumweka kunkatazha bingi amiwa kuleka kupeepa fwanka.

Kishinka: Ibyo, kechi kyapeela kufikenatu kuleka kupeepa fwanka ponkapotu ne. Pano bino, kilaka kya kukeba fwanka kikapwanga bichebiche mu kuya kwa moba. Onkao mambo, twajijilai kwibikako kuleka. Inge kilaka kya fwanka kyaiya saka papita bañondo nangwatu myaka, kipwa mu maminiti achechetu kikatakata inge mwabula kwambula kashiki ka fwanka.

Nakolwa kikola kya ku bongo.

Kishinka: Inge lukatazho lwa binyenge nangwa mwakolwa kikola kya ku bongo, yai ku kipatela mukamonañane na dokotala pa kuba’mba emukwashe kuleka kupeepa fwanka. Uno dokotala ukemukwasha bingi, kampe kwimupako muchi mukwabo wa kikola kyo mubena kukolwa.

Inge napeepa jikwabo, nkemona’mba nakankalwa kuleka.

Kishinka: Inge mwapeepa fwanka jikwabo, yukai’mba kechi bunga bwapwila pa mpuki ne. Kange mulefulwe ne, anweba twajijilaitu na kwibikako kuleka kupeepa fwanka. Nangwa inge mwabwezhapo kupeepa jikwabo, kechi kyalumbulula’mba mwakankalwa ne. Inge mwalekatu kwibikako, kyapwa mwakankalwa kushinda muteeto wa kupeepa fwanka. Kukooka ne, anweba twajijilaitu na kwibikako kabiji mukaleka kupeepa fwanka!

Umvwai byaubile Romualdo wapeepele fwanka pa myaka 26 kabiji walekele kupeepa byo papichile myaka kukila pa 30. Wanembele’mba: “Kechi mbena kuvuluka bimye byo natendekele jibiji kupeepa fwanka ne. Kimye kyonse kyankolanga bingi ku muchima ne kwimona’mba kyapwa amiwa kechi nkaleka kupeepa ne. Pano bino, byo nebikileko bingi kukosesha bulunda bwami ne Yehoba Lesa ne kutwajijila kumulomba kuba’mba ankwashe, kechi nabwezhezhepo kupeepa fwanka jibiji ne.”

Mu mutwe wapelako, tusakwisamba pa mashinda amo akwasha bingi afwainwa kwimukwasha kuleka kupeepa fwanka ne kwikala na lusekelo mu bwikalo bwenu.

[Kitenguluzha/Kipikichila]

KUPEEPA FWANKA KONSE PO KWAPELA MUFUMA BINTU BYATAMA BINGI

Fwanka bamwingijisha ku bintu bikwabo byavula bingi. Bimo bifuma ku fwanka bebipotesha ne mu mashitolo a kajo ne mu mashitolo akwabo mo bapotesha michi ya kimuntu. Nangwa bantu boba bino, kipamo kitala pa bumi ne butuntulu bwa mubiji kya World Health Organization kyaambile’mba: “Kupeepa fwanka mufuma bintu byatama bingi.” Kupeepa fwanka kwaipayisha bantu bavula bingi ku bikola nabiji kansa ne kikola kya muchima. Bainetu bapeepa fwanka saka baimita bonauna bumi bwa mwana ukiji munda. Mu ñanyi mashinda mo bengijishisha bintu byo bafumya ku fwanka?

Tushiki to bavungila pa mabuula: Atuno ke tushiki twa fwanka to bavungavunga, betwingijisha bingi mu byalo bya ku Asia. Bantu bapeepa tuno tushiki batwezha munda mwela watama wavula kukila bapeepa tushiki twa kizungu.

Tushiki: Auno fwanka bamupombela mu mabuula nangwa pa pepala ye bavungilamo fwanka. Jishinda jo balengelamo tuno tushiki twa fwanka tulengela muntu kukabula bwema bwa fwanka nangwa kya kuba kano kashiki ka fwanka kechi bekambula ne.

Tushiki twa fwanka to batongola’mba Kreteks nangwa fwanka ye bavwangakanya na bintu bikwabo: Auno fwanka bamulenga na bintu byapusana pusana. Mufuma bwema bwakatazha bingi kukila fwanka yenkawe upeepa bavula.

Tupoji: Kwingijisha tupoji pa kupeepa fwanka kechi kwawama nangwa pachechetu ne. Mambo mufuma bikola nabiji kansa ne bikolatu bikwabo.

Fwanka wa kubula kusangila kashiki: Uno fwanka baja wa kuja, bapeepa sunko kabiji fwanka wa gutkha bamwingijisha bingi mu Southeast Asia. Kabiji bwando buya mu mashi. Kwingijisha uno fwanka kujitu pamo na fwanka mukwabo wa kupeepa kya kupeepa kabiji mufuma byatama bingi.

Kwingijisha tumipaipi twa mema: Kwingijisha bino bintu, bwishi bwa fwanka bupita mu mema muntu saka akyangye kwibupeema. Pano bino, jino jishinda kechi jilengela muntu kubula kutwezha bwishi mu mapwapwa pa kuba’mba abule kwikala na kikola kya kansa ne.

[Kitenguluzha/Kipikichila]

KUKWASHA BANTU KULEKA KUPEEPA FWANKA

Kwibazhachishanga ne. Kyawama kwambanga byawama pe abo kukila kwibazhachisha. Byambo bya kuba’mba: “Nayuka wakonsha kwikileka” biji bingi na bulume kukila kwibambila’mba “obewa kyapwa kechi ukekileka ne!”

Balekelaingako mambo. Ikalai na muchima wa kutekanya inge muntu ye mubena kukwasha kuleka kupeepa fwanka wimuzhingijila. Ingijishainga byambo nabiji bino bya kuba’mba: “Nayuka kechi kyapeela ne, bino naketekela musakwikileka kupeepa fwanka.” Kange mwibambilenga’mba: “Nakutemenwe bingi byo wapeepanga fwanka ne!”

Ikalai mulunda wa kine. Baibolo waamba’mba: “Mulunda wa kine umwesha butemwe kimye kyonse, kabiji ye mulongo ye wakonsha kuketekela mu kimye kya bya malwa.” (Byambo bya Maana 17:17) Onkao mambo, “kimye kyonse” tekenyainga ne kutemwa muntu ubena kwibikako kuleka kupeepa fwanka kyonse kimye nangwa amweke byepi ne byepi pa jojo juba.