1. Ñanyi walengele bintu byonse byumi?

NGAUZHI Yelemiya waambile’mba: “Yehoba ye Lesa wa kine; aye ye Lesa mumi.” (Yelemiya 10:10) Kabiji Yehoba Lesa ye Mulenga wa bintu byonse byumi. Bilengwa bya mwiulu byaambile kwi aye amba: “Yenu mwalengele byonse, kabiji na mambo onka a kyaswa muchima wenu o byaikajile, o byalengelwe.” (Lumwekesho 4:11) Mu lwimbo wanji wa kutota Lesa, Mfumu Davida waambile’mba: “Ko muji anweba ko ko iji ne nsulo ya bumi.” (Masalamo 36:9) Onkao mambo, bumi ke bupe kufuma kwi Lesa.

2. Lesa uba byepi pa kuba’mba alame bumi bwetu?

² Kabiji Yehoba ye ulama ne bumi bwetu. (Byubilo 17:28) Witupa kajo ko tuja, mema o tutoma, mwela ye tupema, ne mushiji po twikala. (Byubilo 14:15-17) Yehoba wauba kino mu jishinda jilengela bwikalo kuwama. Pano bino pa kuba’mba twikalenga bulongo, twafwainwa kufunda mizhilo ya Lesa ne kwiilondela.—Isaya 48:17, 18.

3. Lesa wamwene byepi kwipaiwa kwa kwa Abela?

³ Lesa ukeba atweba kunemeka bumi bwetu ne bwa bakwetu. Kya kumwenako, mu moba a ba Adama ne Evwa, mwanabo Kaina wamuzhingijile nkasanji Abela. Yehoba wamujimwine Kaina amba bukaji bwanji bwakonsha kumulengela kulenga mambo akatampe. Kaina walengulwile lolwa lujimuno.  “Wamuvundumukijile nkasanji Abela ne kumwipaya.” (Ntendekelo 4:3-8) Yehoba wamukambwile Kaina na mambo a kwipaya nkasanji.—Ntendekelo 4:9-11.

4. Mu Mizhilo ya Mosesa, Lesa waambishepo byepi pa bumi byo twafwainwa kwibumonanga?

⁴ Myaka nobe 2,400 yalondejilepo, Yehoba wapaine mizhilo ku bena Isalela ya kwibakwasha kumwingijila mu jishinda jaitabilwa. Na mambo a kuba ino mizhilo yapainwe kupichila mwi Mosesa, kimo kimye itelwa’mba Mizhilo ya Mosesa. Mizhilo imo ya Mosesa yaambile’mba: “Kwipayañana ne.” (Mpitulukilo ya mu mizhilo 5:17) Kino kyamwesheshe bena Isalela amba Lesa wanemeka bumi bwa muntu kabiji ne kuba’mba bantu bafwainwa kunemeka bumi bwa bakwabo bantu.

5. Twafwainwa kumonanga byepi kufumya jimi?

⁵ Nga ibyepi bumi bwa mwana ukyangye kusemwa? Kwesakana na Mizhilo ya Mosesa, kyatamine kwipaya mwana uji munda mwa inanji. Nangwatu bumi bwa mwana ukyangye kusemwa nabo bwanema bingi kwi Yehoba. (Kulupuka 21:22, 23; Masalamo 127:3) Kino kilumbulula’mba kufumya jimi kwatama.

6. Mambo ka o twafwainwa kubula kushikilwa bakwetu?

⁶ Kunemeka bumi kwavwangamo kumonanga bakwetu bulongo. Baibolo waamba’mba: “Awa ushikwa mulongo wanji ye mbanzhi: kabiji mwayuka’mba, kafwako mbanzhi uji na bumi bwa myaka bwaikala mwi aye ne.” (1 Yoano 3:15) Umvwe tukeba bumi bwa myaka, kechi twafwainwa kushikwa bakwetu mu michima yetu ne, mambo lupato lo lulengela bukapondo. (1 Yoano 3:11, 12) Kyanema bingi kufunda kwitemwa atwe bene na bene.

7. Ñanyi byubilo bimo bimwesha kubula kunemeka bumi?

⁷ Ibyepi pa mambo a kunemeka bumi bwetu? Bantu kechi bakeba kufwa ne, pano bino, bamo batanta nshima ku mukele na mambotu a bya kisangajimbwe. Kya kumwenako, bavula bapepa fwanka, jamba, nangwa kwingijisha bizhima na mambo a kukayatu. Bino bintu byonauna mubiji kabiji javula bipaya boba bebingijisha. Muntu wingijisha bino bintu kechi umona’mba bumi bwanema ne. Abino byubilo ke bya bunya ku meso a Lesa.  (Loma 6:19; 12:1; 2 Kolinda 7:1) Pa kuba’mba twingijile Lesa mu jishinda jaitabilwa, twafwainwa kuleka bino byubilo. Nangwa kya kuba kwibileka kwakonsha kushupa, Yehoba wakonsha kwitukwasha. Kabiji unemeka bingi byo twibikako kulama bumi bwetu kwikala bupe bwanema kufuma kwi aye.

8. Mambo ka o twafwainwa kwikela ba kwivimbila ku mapuso?

⁸ Umvwe tuji na munema wa kunemeka bumi, tukavulukanga buneme bwa kwivimbila ku mapuso. Kechi tukekalanga na mulele ne, kabiji kechi tukabikanga bumi bwetu mu kizumba na mambotu a bya kukaya nangwa bya kisangajimbwe ne. Kechi tukendeshanga motoka kutama nangwa kukaya bisela byatama ne. (Masalamo 11:5) Mizhilo ya Lesa ku bena Isalela yaambile’mba: “Byo mukatunga nzubo ya katataka [iji na musemi wapapakana] mukazhokoloshepo kalupango [nangwa’mba, ka lubumbulu kepi] pa musemi peulu, kuchina’mba muntu wakapona panshi, ne kuleta luzhachisho lwa mashi pa nzubo yenu.” (Mpitulukilo ya mu mizhilo 22:8) Kwesakana na jifunde janembwa mu yoya mizhilo, mwafwainwa kuwamisha bulongo bintu nabiji mushime wa ku nzubo yenu kuchina’mba muntu waketuntula wapona ne kwikozha. Umvwe muji na motoka, monai’mba uji bulongo pa kwendesha. Kange muleke nzubo yenu nangwa motoka wenu kwikala bizumba kwi anwe bene nangwa ku bakwenu ne.

9. Umvwe tunemeka bumi, tukalama byepi banyama?

⁹ Nga ibyepi bumi bwa nyama? Nabo bwazhila kwi Mulenga. Lesa waswisha kwipaya banyama kwikala ke manyi ne kulengako bya kuvwala nangwa kwibepaya kuchina bakepaya bantu. (Ntendekelo 3:21; 9:3; Kulupuka 21:28) Nangwa byonkabyo, kyatama kwikala washinta ku banyama nangwa kwibepayilamotu kya nshiji. Kino kechi kimweshapotu nangwa pacheche kunemeka bumi ne.—Byambo bya Mana 12:10.

10. Lesa wamwesha byepi amba paji lukwatankano pakachi ka bumi ne mashi?

¹⁰ Kaina byo aipayile nkasanji Abela, Yehoba wamwambijile’mba: “Jiwi ja mashi a nkasobe jibenakunjijila amiwa kufuma panshi.”  (Ntendekelo 4:10) Lesa byo aambile pa mashi a kwa Abela, waambilenga pa bumi bwa kwa Abela. Kaina waipayile Abela, ne onkao mambo wafwainwe kukambulwa. Kyajingatu nobe mashi a kwa Abela, nangwa’mba bumi bwanji bwajijilenga kwi Yehoba kuba’mba achibe bulongo mambo. Lukwatankano pakachi ka bumi ne mashi lwamweshiwe jikwabo panyuma ya Muyulo wa mu moba a Nowa. Muyulo saka akyangye kwiya, bantu bajangatu bipangwa, bishu, kajo ka bumapeke, ne ka bunyimu. Panyuma ya Muyulo, Yehoba waambijile Nowa ne baana banji amba: “Byonse byenda biji na bumi bikekala ke kajo kenu; kabiji byonka byo nemupele bintu bimenesha mushiji, pano nemupa ne bino byonse.” Nangwa byonkabyo, Lesa wabikilepo uno muzhilo wa kuba’mba: “Pakuba nyama ikiji na mashi ayo [nangwa’mba, bumi], kechi mukeije ne.” (Ntendekelo 1:29; 9:3, 4) Kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, bumi ne mashi a bilengwa bijitu pamo kwi Yehoba.

11. Ñanyi ñiñijishilo ya mashi Lesa yo akanya kufumatu mu moba a Nowa?

¹¹ Tumwesha kunemeka mashi umvwe ke tubule kwi aja. Mu Mizhilo Yehoba yo apele bena Isalela, wakambizhe’mba: “Kabiji bantu bonse . . . umvwe baya na kwenda ne kukwata banyama nangwa bañonyi bo baja, pa kwibepaya bakasumishe mashi abo panshi, ne kwiazhika na maloba. . . . Naambijile bena Isalela namba: Kechi mukaje mashi nangwa a kimotu kiji na bumi ne.” (Bena Levi 17:13, 14) Mukambizho wa Lesa wa kubula kuja mashi wapainwe patanshi kwi Nowa myaka nobe 800 kunyuma, wakingijilenga. Mukambizho wa Yehoba waumvwanyikile: Bakalume banji bafwainwe kuja nyama kechi mashi ne. Bafwainwe kwichila mashi pa mushiji—kwikitazha mu kuba’mba babena kubwezha bumi bwa kyokyo kilengwa kwi Lesa.

12. Ñanyi mukambizho wa pa mambo a mashi wapainwe na mupashi wazhila mu myaka kitota kitanshi ukingila ne lelo jino?

¹² Mukambizho muntutu umo ukiji ne ku bena Kilishitu. Batumwa ne banabalume bakwabo batangijilanga mu baana ba bwanga ba kwa Yesu mu myaka kitota kitanshi bapwijile pamo na kufuukula mikambizho yo bafwainwe kulondela bonse bajinga mu kipwilo kya bwina Kilishitu. Bafikile pa uno  mulanguluko wa kuba’mba: “Mo mo kyawamina kwi Mupashi Wazhila, ne atweba pamo, amba, kechi twimutwike ne bikwabo ne, poso bino byafwainwa: namba muzhile byo batapishisha bankishi, ne mashi, ne nyama yo baipaya ya kubula kwichila mashi [kulekela mashi mu nyama], ne bulalelale.” (Byubilo 15:28, 29; 21:25) Onkao mambo, twafwainwa ‘kuzhila mashi.’ Ku meso a Lesa, kuzhila kino kwanema byonka byo kyanema kubula kupopwela bankishi ne kubula kuba bulalelale.

13. Ambai kya kumwenako kya ene mambo mukambizho wa kuzhila mashi kyo avwangilamo ne kubula kubikwa mashi.

¹³ Nanchi mukambizho wa kuzhila mashi wavwangamo ne kubikwa mashi nyi? Ee. Kya kumwenako: Ibyepi umvwe kya kuba dokotala wimwambila’mba kutomanga maalwa ne. Nanchi kino kyakonsha kulumbulula’mba kechi mwafwainwa kutomanga maalwa ne, bino mwakonsha kwiatoma kupichila mu kwiasa nguya mu mikotakota nyi? Ine! Mu jishinda jintutu jimo, kuzhila mashi kulumbulula kubula kwiatwezha mu mubiji wetu mu jishinda jiji jonse. Onkao mambo, mukambizho wa kuzhila mashi ulumbulula’mba kechi twafwainwa kuswisha muntu uji yense kwitubika mashi kupichila mu mikotakota ne.

14, 15. Umvwe badokotala baamba’mba mwina Kilishitu wafwainwa kubikwa mashi, wafwainwa kuba byepi, kabiji mambo ka?

¹⁴ Ibyepi umvwe mwina Kilishitu wikozha kyatama nangwa babena kukeba kumuba opaleshonyi ikatampe? Ibyepi umvwe badokotala baamba’mba wafwainwa kubikwa mashi inge ne usa kufwa. Ee kya kine kuba’mba mwina Kilishitu kechi ukeba kufwa ne. Mu kweseka na ngovu kusunga bupe bwa Lesa bwanema bwa bumi, uswako kumubuka mu mashinda akwabo a kubula kwingijisha mashi. Onkao mambo, ukebako muchi ungi inge po aji kabiji wakonsha kuswako mashinda angi a kubukilwamo a kubula kwingijisha mashi.

¹⁵ Nanchi mwina Kilishitu wafwainwa kulala muzhilo wa Lesa na mambotu a kukeba kwikala na bumi pa ka kimyetu kacheche mu buno bwikalo nyi? Yesu waambile’mba: “Aye wasaka kupulusha mweo wanji [nangwa’mba bumi] ukamutaya: pakuba awa ukantayila amiwa mweo wanji, ukamumona.” (Mateo 16:25) Kechi tukeba kufwa ne. Bino umvwe twalala muzhilo wa Lesa  na mambotu a kukeba kupulusha mweo wetu pa kino kimye, tukekala mu kizumba kya kwela bumi bwa myaka. Onkao mambo tuba bulongo pa kuketekela mu mizhilo ya Lesa yaoloka, saka twaketekela’mba umvwe twafwa na mambo a kiji kyonse, Mpanyi wa Bumi bwetu uketuvuluka mu lusanguko ne kwitupa bupe bwanema bwa bumi.—Yoano 5:28, 29; Bahebelu 11:6.

16. Bakalume ba Lesa bafuukula kubapo ka pa mambo a mashi?

¹⁶ Lelo jino, bakalume bakishinka ba Lesa bafuukulapo kulondela lutangijilo lwanji pa mambo a mashi. Kechi be aja mu jishinda jiji jonse ne. Kabiji kechi baswa kubikwa mashi kuba’mba babukwe ne. * Bayukishatu kuba’mba Mulenga wa mashi wayuka kibawamina. Nanchi mwaketekela’mba wayuka nyi?

17. Mu bena Isalela ba kala, ñanyi jishinda jimotu jo baingijishilangamo mashi jaitabilwe kwi Yehoba Lesa?

¹⁷ Mizhilo ya Mosesa yaambile pa jishindatu jimo ja kwingijishilamo mashi. Pa mambo a mpopwelo yakebewenga ku bena Isalela ba kala, Yehoba wakambizhe’mba: ‘Bumi [nangwa’mba, mweo] bwa mubiji buji mu mashi; ne amiwa neapana kwi anweba pa kyakusokelapo bitapisho, namba ekale ke a kwimufuchila mambo; mambo mashi o emufuchila mambo, na mambo a bumi bujimo.’ (Bena  Levi 17:11) Umvwe bena Isalela balenga mambo, balombanga lulekelo lwa mambo kupichila mu kulambula nyama ne kubika mashi amo a yewo nyama pa kya kusokelapo bitapisho ku tente wa lusambakeno waishile kwikala ke nzubo ya Lesa pa kupitapo kimye. Bitapisho bya uno mutundu jo jajinga jishindatu jawamine kwingijishilamo mashi.

18. Ñanyi mfweto ne mapesho o twakonsha kwikala nao mu mashi a kwa Yesu aichikile?

¹⁸ Bena Kilishitu bakine kechi baji mu Mizhilo ya Mosesa ne, ne onkao mambo kechi bapana bitapisho bya banyama ne kubika mashi a banyama pa kya kusokelapo bitapisho ne. (Bahebelu 10:1) Nangwa byonkabyo, ñiñijishilo ya mashi pa kya kusokelapo bitapisho mu moba a bena Isalela ba kala yaimenangako kitapisho kyanema kya Mwana Lesa, aye Yesu Kilishitu. Byonka byo twafunjile mu Kitango 5 kya uno buku, Yesu witufwijile kupichila mu kuleka mashi anji kwichika ne kwikala ke kitapisho. Panyuma ya bino wakanjijile mwiulu na kukapana kwi Lesa  buneme bwa mashi anji aichikile jimo jonka kikupu. (Bahebelu 9:11, 12) Kino kyaajile kitendekesho kya lulekelo lwa mambo etu ne kwitushinkwila jishinda ja kumwenamo bumi bwa myaka. (Mateo 20:28; Yoano 3:16) Kwingijisha mashi mu jino jishinda jonkatu kwaikala kwanema bingi! (1 Petelo 1:18, 19) Twakonshatu kumona lupulukilo kupichila mu kwikala na lwitabilo mu mashi a kwa Yesu aichikile.

19. Ki ka kyo twafwainwa kuba pa kuba’mba ‘tubinge ku mashi a bonse’?

¹⁹ Twakonsha kumusanchila bingi Yehoba Lesa pa bupe bwa bumi! Nanchi kino kechi kyakonsha kwitutundaika kubulako bakwetu pa mambo a jishuko ja kutambula bumi bwa myaka kupichila mu kwikala na lwitabilo mu kitapisho kya kwa Yesu ne nyi? Kuta muchima ku bumi bwa bakwetu bantu byonka byuba Lesa kuketutundaika kwikala na mukoyo ne kizaku kya kubulako bantu pa mambo a kino. (Ezikyo 3:17-21) Umvwe twaingila na ngovu uno mwingilo, tukamba byonka byaambile mutumwa Paulo amba: “Amiwa nabinga ku mashi enu anweba bonse. Mambo kechi nachiine kwimubula monse mwasakila Lesa ne.” (Byubilo 20:26, 27) Kubulako bantu pe Lesa ne nkebelo yanji jo jishinda jawamisha ja kumweshelamo amba twanemeka bingi bumi ne mashi.