1, 2. (a) Ñanyi bya kukumya byaubile Ezikyo? (Monai kipikichala kitanshi.) (b) Bino bintu byaimenejilengako ka?

BINTU bya kukumya byaubile ngauzhi Ezikyo byaumvwanyikile ku bonse Bayudea bajinga mu buzha mu kyalo kya Babilona. Ezikyo wazhindaminetu nzoo mulungu yense saka aikalatu pantu pamo. Byo aimene po aikele, watwelele mu nzubo yanji ne kushinkako. Byo alupukile, watolele jitafwali ne bonse saka bamutala, ne kukolololapo kipikichala kya muzhi wa Yelusalema. Kabiji kishinshitu, watendekele kulenga nsakwa na tubichi kuzhokolosha ku jitafwali.—Ezi. 3:10, 11, 15, 24-26; 4:1, 2.

² Bantu bamutajilenga kyamweka bavujijilengakotu. Bafwainwa beshikishenga mulwabo amba: ‘Abye byo abena kuba byatala mwepi?’ Abano Bayudea baishiletu kumvwisha mwatajile byaubilenga Ezikyo byo papichile moba, kuba’mba byajinga bungauzhi bwaambilenga pa kintu kyajinga pepi kumweka. Yehoba Lesa wazhingijile bingi na mambo a bubi bwabo. Ñanyi kintu kyajinga pepi kumweka? Kabiji ki ka kyamwekejile bena Isalela? Twakonsha kufunjilako ka pa bupopweshi bwa kine mu ano moba?

3, 4. (a) Ñanyi bintu bisatu Yehoba byo akambizhe Ezikyo kuba byamwesheshenga bikonaunwa muzhi wa Yelusalema? (b) Ezikyo wamwesheshe byepi bikalukukwa muzhi wa Yelusalema?

³ Kyamweka mwajinga mu mwaka wa 613 B.C.E., Yehoba mo akambizhe Ezikyo kufwanyikizha bintu bisatu byamwesheshenga bikonaunwa muzhi wa Yelusalema. Bino bintu bisatu byajinga: kulukukwa kwa muzhi, bikamanama bantu, ne bikonaunwa muzhi ne bantu pamo. * Twayai twisambe pa bino bintu bisatu.

⁴ Kulukukwa kwa muzhi wa Yelusalema. Yehoba waambijile Ezikyo amba: “Tola jitafwali ne kwijibika kulutwe yobe. . . . Kabiji wafwainwa kulukuka muzhi.” (Tangai Ezikyo 4:1-3.) Jitafwali jaimenejilengako muzhi wa Yelusalema. Ezikyo waimenejilengako nzhita ya bena Babilona yaingijishe Yehoba. Kabiji Ezikyo bamubuujile ne kushimikako kasakwa ku jitafwali, kushimikako tumakampu twa bashilikale ne kuzhokoloshako byela bya kumonawinako muzhi. Bino byela byaimenejilengako bilwilo bikengijisha balwanyi pa kulukuka ne konauna muzhi wa Yelusalema. “Jilata japapakana” Ezikyo jo abiikile ku muzhi jaimenejilengako bulume bwa bashilikale ba balwanyi babo. Kepo bamwambijile ‘kutalanga pa muzhi.’ Bino byo bamwambijile kuba byajinga ‘kiyukilo kya ku bena Isalela’ kyamwesheshenga’mba kintu kyo babujilenga kuketekela kyajinga pepi kumweka. Yehoba waingijishe nzhita ya balwanyi babo kulukuka muzhi wa Yelusalema, muzhi wa bantu ba Lesa wanemene bingi mwajinga nzubo ya Lesa!

5. Lumbululai byaubile Ezikyo pa kumwesha bikamwekela bangikazhi ba mu Yelusalema.

⁵ Kumanama kwa bena Yelusalema. Yehoba wakambizhe Ezikyo amba: “Wafwainwa kusenda wichi ne wichitu mukwabo, mbaale, nkunde ne nkunde ichila, luku . . . ne kulenga shinkwa,” kabiji ‘ukapime kajo ko ukajanga pa juba pa juba ka mashekele 20.’ Yehoba waambile’mba, “nkakepesha kajo.” (Ezi. 4:9-16) Mu kino kifwanyikizho, Ezikyo kechi ubena kwimenako nzhita ya bena Babilona ne. Ubena kwimenako bangikazhi ba mu Yelusalema. Byaubilenga Ezikyo byamwesheshenga’mba kajo kakakepa mambo muzhi bakamutaya mu kañumbwañumbwa ku nzhita. Pa kyokya kimye, shinkwa bakamulenganga na bintu byabula kufwainwa. Kibena kulumbulula’mba bantu bakajanga bintu byapusana pusana na mambo a nzala. Nanchi kipowe kya nzala kyabayile bingi nyi? Ezikyo waambilenga nobe ubena kwambila Bayudea bajinga mu buzha pa kwamba pa bashajile mu muzhi wa Yelusalema. Waambile’mba: “Bashabo bakajanga baana babo kabiji baana nabo bakajanga bashabo.” Bantu bamanamine bingi na “kipowe kya nzala” kabiji ‘banyaine bingi.’—Ezi. 4:17; 5:10, 16.

6. (a) Ñanyi bintu bibiji Ezikyo byo aimenejilengako? (b) Mukambizho wa Lesa wa kuba’mba “wiipime pa kipimo ne kwiyabanyapo” ulumbulula ka?

⁶ Konaunwa kwa Yelusalema ne bantu pamo. Mu luno lubaji lwa kino kifwanyikizho kya bungauzhi, Ezikyo waimenejilengako bintu bibiji pa kimye kimo. Kitanshi, Ezikyo waubile bintu bikoba Yehoba. Yehoba waambijile Ezikyo amba: “Tola mpoko yatwa wiingijishe  kwitendelako.” (Tangai Ezikyo 5:1, 2.) Kuboko kwa kwa Ezikyo kwapiminenga nsuki kwaimenejilengako kuboko kwa Yehoba, ko kuba’mba bunchibamambo bwanji. Yehoba waingijishe bena Babilona pa kwibakambula. Kya bubiji, Ezikyo waubile bintu bikapitamo Bayudea. Yehoba wabuujile Ezikyo amba: “Utende nsuki ne myevu yobe.” Kutenda nsuki yonse mu mutwe wa kwa Ezikyo kwaimenejilengako Bayudea byo bakebalukuka ne kwibepaya. Kabiji byambo bya kuba’mba, “wiipime pa kipimo ne kwiyabanyapo pasatu,” byamwesheshenga kuba’mba luzhachisho lwa Yehoba lwaishilenga pa muzhi wa Yelusalema kechi lukashapo muntu nangwa umo wafwainwe kukambulwa ne.

7. Mambo ka Yehoba o abuujile Ezikyo kwabanya nsuki pasatu, imo kwiisoka, ikwabo kwiyululula ne ikwabo kwiifya?

⁷ Mambo ka Yehoba o abuujile Ezikyo kwabanya nsuki pasatu, imo kwiisoka, ikwabo kwiyululula ne ikwabo kwiifya? (Tangai Ezikyo 5:7-12.) Ezikyo wasokejile mushinshi wa nsuki mutanshi “mukachi ka muzhi” kumwesha kuba’mba bena Isalela bamo bakebepayila mukachi ka muzhi wa Yelusalema. Nsuki yajinga pa mushinshi mukwabo Ezikyo wiitetawile na mpoko “kuzhokoloka muzhi yense” kumwesha’mba bangikazhi bamo bakebepayila pangye ya muzhi. Nsuki yajinga pa mushinshi wapeleleko wiyululwile mu mwela kumwesha’mba bangikazhi bamo bakapalañena mu bisaka bya bantu. Pano bino, ukasomona “mpoko” ne ‘kwibapangisha.’ Konse kwanyemejile bano bantu, kechi baikalanga mutende ne.

8. (a) Bintu Ezikyo byo bamubuujile kuba byalengejile bantu kwikala na ñanyi luketekelo? (b) Bungauzhi bwaamba pa “nsuki imo icheche” bwafikile byepi?

⁸ Mu kimwesho kya bungauzhi kyamwene Ezikyo muji ne bintu byalengejile bantu kwikala na luketekelo. Pa nsuki Ezikyo yo bamwambijile’mba atende, Yehoba wamubuujile ne kuba’mba: “Nsuki imo . . . ukeikashile ku kivwalo kyobe.” (Ezi. 5:3) Uno mukambizho wamwesheshenga kuba’mba Bayudea bakapalañena mu bisaka bya bantu bakebapokolola. “Nsuki imo” yo bakashile ku kivwalo yaimenejilengako Bayudea bo batwajile mu buzha ku Babilona babwelele ku Yelusalema byo papichile myaka 70. (Ezi. 6:8, 9; 11:17) Nanchi buno bungauzhi bwafikile nyi? Ee, bwafikile. Mambo byo papichile myaka yavula saka bafuma kala mu buzha mu Babilona, ngauzhi Hagai waambile’mba Bayudea bapalañenejile mu bisaka bya bantu babwelele ku Yelusalema. Pa bano pajinga “bakulumpe ba bikota ne bakote bamwenepo nzubo ya kala” yashimikile Solomone. (Eze. 3:12; Hagai 2:1-3) Yehoba wamwene kuba’mba walamawizha bupopweshi bwa kine byonka byo alayile. Tukesamba byavula pa kubwezha bupopweshi bwa kine mu Kitango 9 kya yenka uno buku.—Ezi. 11:17-20.

9, 10. Bintu byafwanyikizhe Ezikyo bituvululamo ñanyi bintu bikamweka kulutwe?

⁹ Bintu byo babuujile Ezikyo kuba bituvululamo bintu byanema bingi byanembwa mu Mambo a Lesa bikamweka kulutwe. Ñanyi bintu byonkabyo? Byonkatu byo aonawine muzhi wa Yelusalema  wa kala, ne mu ano moba Yehoba ukengijisha nzhita ya bantu pa konauna bupopweshi bwa bubela pano pa ntanda mu jishinda ja kukumya. (Lum. 17:16-18) Kabiji byonkatu “bya malwa bikatampe” byo byafikijile muzhi wa Yelusalema, ne kulutwe kukekala “malwa akatampe” ne nkondo ya Amagedonyi, kabiji ano malwa “akyangye kumwekapo kala.”—Ezi. 5:9; 7:5; Mat. 24:21.

¹⁰ Mambo a Lesa etubuula ne kuba’mba bapopweshi ba bubela kechi bakebonauna kimye kyo bakonauna bupopweshi bwa bubela ne. Na mambo a moyo, bakapapalangatu pamotu na bantu bonse na kukeba mwa kufyama. (Zeka. 13:4-6; Lum. 6:15-17) Kino kituvululamo kyamwekejile bangikazhi ba mu Yelusalema bo babujile kwipaya bapalañenejilemo nobe ‘bebolulula’ ku mwela. Byonka byo twaumvwa mu jifuka 7, nangwa kya kuba kechi bafwile ne, bino Yehoba ‘wasomwene mpoko ne kwibapangisha.’ (Ezi. 5:2) Ne kulutwe byo byo kikekala, konse ko bakanyemena kuya na kufyama kechi bakazhikijilwa ku mpoko ya Yehoba ne. Pa nkondo ya Amagedonyi, bakebepayila pamo na bantu bapasha bambuzhi.—Ezi. 7:4; Mat. 25:33, 41, 46; Lum. 19:15, 18.

11, 12. (a) Kumvwisha buno bungauzhi kwitutundaika byepi kwingila mwingilo wa kusapwila na mukoyo? (b) Kyamweka ñanyi lupimpu lukobiwa ku mwingilo wa kusapwila ne ku byambo byo tusapwila?

¹¹ Kumvwisha buno bungauzhi kwakonsha kwitutundaika byepi kwingila mwingilo wa kusapwila na mukoyo? Buno bungauzhi bwitulengela kuyuka’mba twafwainwa kwingilanga na mukoyo kukwasha bantu kwiya kwi Yehoba. Mambo ka? Mambo kimye kyashalako kya “kufunjisha bantu ba mu bisaka byonse bya bantu” kyakepa bingi. (Mat. 28:19, 20; Ezi. 33:14-16) Kimye kikalukuka ‘kamaama’ (nzhita ya makafulumende) bupopweshi bwa bubela, tukaleka kusapwila mambo a lupulukilo. (Ezi. 7:10) Kechi tukasapwilanga mambo awama ne. Mambo tukekala nobe muntu ‘kamaama,’ byonkatu byo kyajinga kwi Ezikyo waikele kamaama nangwa’mba walekele kusapwila pa kimye kimo. (Ezi. 3:26, 27; 33:21, 22) Kimye kyo bakonauna bupopweshi bwa bubela, bantu bakapapalangatu na kukeba “kimwesho kufuma kwi ngauzhi,” bino kechi bakomvwapo byambo bya kwibakwasha kupuluka ne. (Ezi. 7:26) Kino kechi kikekala kimye kya kufunda ne kwikala baana ba bwanga ba kwa Kilishitu ne.

¹² Bino mwingilo wa kusapwila kechi ukapwa ne. Mambo ka? Mambo mu kimye kya malwa akatampe, kyamweka tukasapwilanga mambo a luzhachisho akekalatu nobe kinkunka kya mvula wa mabwe akatampe. Bino bikekala byambo bya kushimuna kuba’mba mpelo ya ino ntanda yatama yafika.—Lum. 16:21.

13. Mambo ka Yehoba o abuujile Ezikyo kulaajila mu kabavu ku kipiko ne ku kilujo?

¹³ Ezikyo kechi waawiletu pa bikonaunwa muzhi wa Yelusalema ne, bino waambijile jimo ne kimye kyo bakamonauna. Yehoba wabuujile  Ezikyo kulaajila ku kipiko moba 390 ne ku kilujo moba 40. Juba jimo jaimenejilengako mwaka umo. (Tangai Ezikyo 4:4-6; Bala. 14:34) Mu kino kifwanyikizho, kyamweka Ezikyo kechi walajilenga kuzhikisha juba ne. Kino kifwanyikizho kyamwesheshenga mwaka mo bakonauna muzhi wa Yelusalema. Myaka 390 bena Isalela mo baubilenga bubi yafwainwa yatendekele mu 997 B.C.E., kimye bufumu bwa mikoka 12 bwa bena Isalela kyo bwaabenepo pabiji. (1 Mfu. 12:12-20) Kabiji myaka 40 yo baubilenga byatama bena Yuda kyamweka yatendekele mu 647 B.C.E. Uno ye mwaka Yelemiya mo atendekele mwingilo wa bungauzhi wa kujimunako bantu ba mu bufumu bwa bena Yuda amba lonaiko lwabo lwajinga pepi. (Yele. 1:1, 2, 17-19; 19:3, 4) Abino bimye byonse bibiji byapwile mu 607 B.C.E. Mu uno mwaka mo mo baonawine muzhi wa Yelusalema byonka byaambijile jimo Yehoba. *

14. (a) Ezikyo wamwesheshe byepi byo aketekejile mwi Yehoba kuba’mba ukooba byo alaya pa kimye kyanji? (b) Ñanyi bintu byamwekele saka bakyangye konauna Yelusalema?

 ¹⁴ Kyamweka Ezikyo kechi wayukile mwaka ukonaunwa Yelusalema kimye kyo bamubuujile bungauzhi bwaamba pa moba 390 ne moba 40 ne. Nangwa byonkabyo, mu myaka yalondejilepo lonaiko lwa muzhi wa Yelusalema saka lukyangye kufika, Ezikyo watwajijile kujimunako Bayudea kuba’mba lukabisho lwa Yehoba lwafwenya pepi. Wibabuulanga’mba: “Mpelo imufikila.” (Tangai Ezikyo 7:3, 5-10.) Ezikyo washiinwe kuba’mba Yehoba ukooba kino pa kimye kyanji mwine. (Isa. 46:10) Ngauzhi Ezikyo waambijile jimo ne bintu bikamweka saka bakyangye konauna muzhi wa Yelusalema. Waambile’mba: “Bya malwa bikemufikilanga kabiji mukebyumvwanga pa kimye pa kimye.” Bino bintu byamwekelenga byalengejile bwikalo, bupopweshi ne buntangi kutama bingi.—Ezi. 7:11-13, 25-27.

15. Ñanyi bungauzhi bwa kwa Ezikyo bwatendekele kufika mu 609 B.C.E.?

¹⁵ Byaawile Ezikyo pa bikonaunwa Yelusalema byatendekele kufika byo papichile myaka icheche. Mu 609 B.C.E., waumvwine kuba’mba bena Babilona balukuka muzhi wa Yelusalema. Byo bebalukukile, bavuminye ntolompita ya kwita bangikazhi kuba’mba baye na kuzhikijila muzhi. Bino byonka byaambile Ezikyo, “kafwako” wayile na ‘kulwa ne.’ (Ezi. 7:14) Bangikazhi ba mu Yelusalema bakaine kuya na kuzhikijila muzhi wabo ku bena Babilona. Bayudea bamo bafwainwa balangulukilenga’mba Yehoba usakwibapokolola. Mambo kimye bena Asilya kyo bakebelenga kulukuka bena Yelusalema, malaika wa Yehoba waipayile nzhita ya bena Asilya. (2 Mfu. 19:32) Bino kafwako malaika waishile na kwibazhikijila ne. Mu kimyetu kicheche, muzhi bamulukukile kabiji mwalukuchiletu nobe mu ‘mwipika ye bashikika pa mujilo,’ kabiji bangikazhi bajingatu nobe “bipimvwa bya nyama” byo bateeka mu mwipika. (Ezi. 24:1-10) Muzhi bamonawine byo papichile bañondo 18 saka bamutaya mu kañumbwañumbwa.

16. Lelo jino, twakonsha kumwesha byepi kuba’mba twaketekela’mba Yehoba ukooba byo alaya pa kimye kyanji?

¹⁶ Twakonsha kufunjilako ka ku buno bungauzhi bwa kwa Ezikyo? Nanchi buno bungauzhi bwakwatankana na mwingilo wa kusapwila ne byuba bantu bo tusapwilako nyi? Yehoba wafuukwila jimo juba ja konauna bupopweshi bwa bubela. Kabiji ukooba bino mu kimye kyanji mwine. (2 Pe. 3:9, 10; Lum. 7:1-3) Kechi twayuka jine juba ne. Byonka byaubile Ezikyo, ne atweba Yehoba witukambizha kutwajijila kujimunako bantu amba: “Mpelo imufikila.” Mambo ka o twafwainwa kutwajijila kusapwila kwa kubula kuleka? Kyonka kyalengelanga Ezikyo kuba bino, kyo kitulengela ne atweba kubula kuleka. * Bantu bavula bo abuulanga bungauzhi bwa Yehoba bwaambilenga pa konaunwa kwa Yelusalema balengululanga. (Ezi. 12:27, 28) Bino pa kupitapo moba, Bayudea bamo bo batwajile mu buzha mu Babilona baumvwijile, kabiji babwelele ne kwabo  ku Yelusalema. (Isa. 49:8) Ne mu ano moba kyo kimotu, bantu bavula bakana’mba mpelo ya ino ntanda kechi ikeya ne. (2 Pe. 3:3, 4) Onkao mambo, twafwainwa kukwasha bantu babena kukeba kufunda bukine pa kuba’mba bataane jishinda jaya ku bumi, kimye kya kusapwila mambo a Lesa saka kikyangye kupwa.—Mat. 7:13, 14; 2 Ko. 6:2.

17. Ñanyi bintu bikamweka mu kimye kya malwa akatampe?

¹⁷ Bungauzhi bwanembele Ezikyo, bwitulengela kuyuka’mba kimye kyo bakalukuka bupopweshi bwa bubela, bantu babo kechi ‘bakaya na kulwa’ kuba’mba bazhikijile bupopweshi bwabo ne. Baketanga’mba: ‘Nkambo, Nkambo.’ Kabiji byo bakamona’mba kafwako ubena kwibakumbula ne, “maboko abo akakookatu zubulu,” kabiji “bakazakamanga na moyo.” (Ezi. 7:3, 14, 17, 18; Mat. 7:21-23) Ñanyi bintu bikwabo byo bakooba? (Tangai Ezikyo 7:19-21.) Yehoba waamba’mba: “Bakataya siliva mu mikwakwa.” Bino byambo byaamba pa byaubile bena Yelusalema bibena kumwesha  ne bikamweka mu kimye kya malwa akatampe. Pa kyokya kimye, bantu po po bakayuka’mba mali kechi akonsha kwibapulusha mu malwa akebafikila ne.

18. Tufunjilako ka ku bungauzhi bwa kwa Ezikyo pa bintu byo twafwainwa kunemeka mu bwikalo bwetu?

¹⁸ Ñanyi bintu byo twakonsha kufunjilako ku buno bungauzhi bwa kwa Ezikyo? Twafwainwa kulangulukapo bulongo pa bintu byo twanemeka mu bwikalo bwetu. Akilangulukai pa kino: Bangikazhi ba mu Yelusalema byo bayukile’mba basakwibonauna ne muzhi wabo pamo, ne kuba’mba mali ne bya bunonshi byabo kechi bisakwibapulusha ne, popo bakebele’mba bapimpule byubilo byabo. Onkao mambo, batayile bya bunonshi byo bajinga nabyo ne kukeba “kimwesho kufuma kwi ngauzhi.” Baubilenga bino kimye saka kyapwa kala. (Ezi. 7:26) Ne atweba, twayuka kuba’mba mpelo ya ino ntanda yatama yafwenya kala pepi. Onkao mambo, lwitabilo lwetu mu milaye ya Yehoba lwitulengela kuyuka kintu kyanema kyo twafwainwa kubanga mu bwikalo bwetu. Kuyuka kino, kwitulengela kunemeka kwingijila Lesa mambo mukafuma mapesho a myaka ne myaka. Kabiji ano mapesho kechi tukeataya “mu mikwakwa” ne.—Tangai Mateo 6:19-21, 24.

19. Tufunjilako ka ku bungauzhi bwa kwa Ezikyo mu ano moba?

¹⁹ Pano ñanyi bintu byo tufunjilako lelo jino ku bungauzhi bwaawile Ezikyo pa konaunwa kwa Yelusalema? Tufunjilako kuba’mba kimye kyashalako kya kukwasha bantu kwikala bapopweshi ba Lesa kyakepa. Onkao mambo, twafwainwa kwingilanga na mukoyo mwingilo wa kukwasha bantu kwikala baana ba bwanga. Kituletela bingi lusekelo bantu inge batendeka kupopwela Shetu, aye Yehoba. Kabiji byonka byaubanga Ezikyo, ne atweba tutwajijila kujimunako bantu babula kutako muchima amba: “Mpelo imufikila.” (Ezi. 3:19, 21; 7:3) Kabiji tusakutwajijila kuketekela mwi Yehoba ne kunemeka bupopweshi bwa kine kukila bintu byonse mu bwikalo bwetu.—Sala. 52:7, 8; Maana 11:28; Mat. 6:33.