Pa juba pa juba, mubiji mwine wizhikijila ku bikola byakonsha kwitwipaya. Twishi twapusana pusana twakonsha kubika bumi bwetu mu kizumba. * Kechi tuyuka byubiwa mu mubiji wetu ne. Kikola kyakonsha kushindwa kwa kubula kumonapo ne biyukilo ne. Nangwa byonkabyo, twishi tumo twakonsha kwimulengela kukolwa. Bino inge mwatoma muchi, mwakonsha kukosa.

Kala, bantu kechi bayukile’mba kuji twishi tuleta bikola ne. Kala mu myaka ya ma 1800, bashayuka ba bya sayansi popo bayukile kuba’mba kuji twishi tuleta bikola. Kabiji bantu popo bayukile bya kwizhikijila ku tuno twishi. Bashayuka balenga michi yapwisha bikola bimo nabiji smallpox ne kikola kya kalepu. Kabiji katataka papo bikola biya na mwañenze, nabiji yellow fever ne kikola kya dengue byabwela. Mambo ka? Monai bino bishinka byalondelapo:

• Pa mwaka pa mwaka, bantu baya na kufwakasha mwaya ntanda baleta bikola kufuma mu byalo mo baya. Sawakya wajinga mu magazini wa Clinical Infectious Diseases waambile’mba: “Bantu bafuma mu byalo baleta bikola bisambukilañana.”

• Twishi tumo kechi betwipaya ku muchi ne. Buku umo wa kipamo kitala pa bumi bwa bantu waamba’mba,“kulutwe na lwendo ne bikolatu bibukwa luno bikepayanga bantu, mambo twishi tukashindanga muchi (World Health Organization).

• Malwañano ne buyanji bibena kulengela makafulumende kukankalwa kutaana mashinda a kukepesheshamo bikola bisambukilañana.

• Bantu bavula kechi bayuka bya kwizhikijila ku bikola ne.

Nangwa kya kuba kuji bino bintu bibena kuleta moyo, bino kuji byo mwakonsha kuba pa kuba’mba muzhikijile kisemi kyenu. Bibaaba byalondelapo byamwesha’mba nangwatu mwikala mu byalo biyanji mwakonsha kwizhikijila ku bikola kwingijisha mashinda apela.