BIPIKICHALA BYA BANTU BA KALA
Desiderius Erasmus
SHAYUKA aye Desiderius Erasmus (wajingako mu 1469-1536) patanshitu bamunemekele bingi mu byalo bya ku Europe. Bino mu kuya kwa moba, bamulengulwile’mba kitabilambijinga mu bya bupopweshi kimye kyo kwajinga milukuchi mu bya bupopweshi mambo aye wasolwele patoka bintu byatama byo baubanga ne byo bayanjishanga bantu mu Katolika. Lelo jino, bantu ba mu Europe bamunemeka mambo ye waalwile bintu mu bupopweshi. Waubile byepi bino?
MAFUNJISHO NE BYO AITABIJILEMO
Erasmus wayukile bingi Kingiliki ne Kilatini. Kuyuka ino milaka ibiji kwamulengejile kwesakanya byo batuntulwile ma Baibolo, nabiji Baibolo wa Kilatini wa Vulgate, na byajinga mu Manyusikiliputi a Binembelo bya Kingiliki, bitelwa luno amba Lulayañano Lupya. Kuba bino kwamulengejile kushiinwa kuba’mba byambo biji mu Baibolo byanema bingi kabiji bantu bafwainwa kwibiyuka. Wafuukwilepo kuba’mba wafwainwa kutuntulula Binembelo Byazhila mu mulaka waambanga bantu bavula kimye kyo ajingako.
Erasmus watundaikanga kupimpula bintu mu Chechi wa Katolika mambo wamwene’mba bantu bafwainwa kwikalanga bwikalo bwa bwina Kilishitu kechi bwa kwambatu pa kanwa ne. Kino kyalengejile bantu kukeba kwalula bintu mu Chechi wa bena Loma. Onkao mambo, bamu Chechi wa Bakatolika batendekele kumumona’mba ye walengela bantu kwibalukamo.
Erasmus wasolwele byatama byaubanga Bakatolika ne byo bayanjishanga bantu
Mu byo anembele, Erasmus wasolwele byatama byaubanga bantangi ne bwikalo bwabo bwa bwitote ne kuba’mba ba papa bo batundaikanga makondo. Aye wapuseneko na bantangi ba mu chechi bamwenanga kajiilo mu chechi. Balipilishanga bantu pa kusolola mambo abo, pa kupopwela bo bamonanga’mba bazhila, pa kuzhikilwa na nzala, ne pa kupopwela mu bishimikwa byo bamona’mba byazhila. Erasmus aye wakaine kwivwanga ne mu bintu bikwabo byo baubanga mu chechi, nabiji kulekatu balenga mambo ne kakanya bantu kusongola.
BINEMBELO BYA KINGILIKI BYA MU LULAYAÑANO LUPYA
Mu mwaka wa 1516, Erasmus momo alupwile Baibolo mutanshi wa Lulayañano Lupya mu Kingiliki ye baswishishe kupulinta. Uno ye wajinga Baibolo mutanshi wa Binembelo bya Kingiliki. Mu uno Baibolo wa Binembelo bya Bwina Kilishitu bya Kingiliki watuntulwile Erasmus mwajinga bipikichala ne byambo byo balumbulula ne lubaji lwa byambo bya mu Kilatini byapuseneko na byajinga mu Baibolo wa Vulgate. Kabiji watwajijile kumuwamisha. Uno Baibolo wawamine bingi kukila Baibolo wa Vulgate wa mu Kilatini.
Lupusano lumo lwajinga pa 1 Yoano 5:7. Mu Baibolo wa Vulgate babikilepo kapemeno kayukanyikwa’mba comma Johanneum mambo batundaikanga lufunjisho lwa balesa basatu. Kino kyepelo bekituntulwile bino amba: “Mwiulu muji, Tata, Mambo, ne Mupashi, bano basatu ke mubiji umo.” Bino Erasmus aye wibifuminyemo bino byambo mu ma Baibolo abiji a Lulayañano Lupya o atuntulwile mambo mu manyusikilipiti a Kingiliki kechi byajingamo ne. Mu kuya kwa moba, ba mu chechi bamukanjikizhe kwibibwezhamo mu Baibolo wa busatu ye atuntulwile.
Ma Baibolo atanshi atuntulwile Erasmus awamine o aingijishe bantuntuluzhi ba milaka ya ku Europe. Bano bajinga Martin Luther, William Tyndale, Antonio Brucioli, ne Francisco de Enzinas baingijishe ano ma Baibolo pa kutuntulula Baibolo kutwala mu Kijelemani, Kizungu ne Kiitalyani ne mu mulaka wa Kisipanishi.
Erasmus wajingako kimye kyajingako bantu baubilenga bintu byapusana bingi na biji mu Baibolo. Onkao mambo, Baibolo wa Lulayañano Lupya wa Kingiliki ye atuntulwile bamunemekele bingi ku bafumine mu Katolika. Erasmus bamumonanga’mba naye watundaikanga bantu bafuminenga mu Katolika. Pano bino, bano bantu byo bafuminemo ne kulenga chechi, popo bayukile’mba kechi byobyo aubanga ne. Kabiji wakaine kwipachika na bantu pa bya bupopweshi ne kwivwanga mu milukuchi yajingako pa kyokya kimye. Byo papichile myaka kukila pa 100, shayuka aye David Schaff wanembele’mba Erasmus “kechi wajingapo mu bupopweshi buji bonse ne, kufikatu ne kimye kyo afwile. Bakatolika ne ba Polotesitanti bakaine’mba kechi bapopwelanga nanji ne.”