BYONKA biji bilengwa bikwabo bikala mu mema bilamata ku mabwe, ku bichi nangwa munshi ya bwato, lwembe naye byobyo oba. Bino kupusanako na bakolokofwa bakosela bingi ku kintu ko balamata, lwembe uji na tumaulu tumulengela kupeluka saka alamata ku kintu. Kuba bino kumulengela kuvwemuka ne kuja tubilongolo saka alamata ku kintu ne kwenda. Nangwa kya kuba tuno tumaulu twanekena, bino tulengela lwembe kubuula kumukumpula ku mukuku wa pa kalunga ka mema. Pano ki ka kilengela lwembe kulamata ku kintu ne kubula kumukumpula ku mukuku wa pa kalunga ka mema?

Langulukai pa kino: Tumaulu twa lwembe nangwa kya kuba twanekena tuvwemuka. Bashayuka bataana kuba’mba tuno tumaulu twa lwembe twakosa nangwa kya kuba twanekena kabiji tumulengela kulamata bingi ku kintu. Tumaulu tulamachisha monka mubena kuyila na kubaya mukuku. Mukuku mukatampe kechi wakonsha kumukumpula ne.

Shayuka aye Guy Genin waambile’mba, byuba lwembe kinetu ke “kya kukumya bingi.” Kabiji wanungilepo ne kuba’mba: “Kilengela lwembe kuba bino, ke bilamata tumaulu twanji ku bintu.” Bashayuka ba bya sayansi bamba’mba bilamata tumaulu twa lwembe byakonsha kwibakwasha pa kulamika bintu ku bishimikwa, pa kulenga mato apita panshi mu mema, pa kununga bisisa nangwa pa kubuka bilonda bya muntu inge bamutumbula. Shayuka wa bya sayansi aye Herbert Waite wa pa University of California mu Santa Barbara, mu U.S.A. waambile’mba: “Twakonsha kufunjilako bintu byavula bingi ku bilengwa na Lesa.”

Mwalangulukapo’mba ka? Nanchi lwembe waishilekotu aye mwine nyi, inyi kuji wamulengele?