Mifolo Bishimikwa Bya Kukumya Byalengele Bena Loma
BISHIMIKWA bya bena Loma ke bishimikwa byawama bingi byajingako kala. Kiloolo watangijilanga bya mema mu Loma aye Sextus Julius Frontinus (35—c. 103 C.E.) wanembele’mba: “Kechi mwakonsha kwesakanya bishimikwa bya mu Ijipita nangwa bishimikwa byaya nkuwa bya Bangiliki ku bino bishimikwa mupichila mema akwasha bantu bavula ne.” *
Mambo ka o Bebilengejile?
Kala bantu bashimikanga mizhi ku mpunzha kwajinga mema avula bingi, kabiji muzhi wa Loma naye koko bamushimikijile. Ano mema o baingijishanga afumanga mu mukola wa Taiba, kubikapotu ne tukola tukwabo ne mu mishima. Bino kutendekatu mu kitota kya myaka kya buna B.C.E., muzhi wa Loma watendekele kubaya kabiji ne mema avula akebewenga.
Na mambo a kuba’mba bantu bavula kechi baikalanga na mema mu mazubo abo kimye kyonse ne, bena Loma bashimikile bishimikwa byavula mwakowela bena kengi. Mufolo wa Aqua Virgo ye waletanga mema mu kishimikwa kitanshi mwaowelanga bena kengi, kabiji bapwishishe kumushimika mu 19 B.C.E. Washimikile uno mufolo wajinga Marcus Agilipa, mulunda wa kwa Kesala Augusatusa. Waingijishe mali anji avula bingi pa kuba’mba awamishe mifolo ya mema mu muzhi wa Loma ne kushimikilapo ikwabo.
Bino bishimikwa mwakowela byaikele ke mapunzha kwayanga bantu bavula na kukaya ne kwisamba, kabiji ku amo mapunzha bashimikileko matala a mabuku ne kujimako mashamba. Ano mema inge afuma mu bino bishimikwa mo baowelanga, ayanga mu byolonyi ne kusenda ndochi ne kwiitwala mu bizhiba bya malabishi.
Byo Bebishimikanga ne Kwibiwamisha
Bavula inge baumvwa byambo bya kuba’mba “bishimikwa mwapitanga mema byalengele bena Loma,” kitanshi kyo balangulukapo ke bishimikwa byalengelwe nobe byabu bya matafwali byalepele bingi. Bino, kishinka ke kya kuba’mba bichechetu byo bashimikile nobe byabu, byavula bebilengejile panshi. Kwibilenga mu jino jishinda jawama kwalengelanga kuba’mba bibulenga kukunduka kabiji kechi kyaletanga ne bufinda ku bantu ne. Mufolo ye batelanga’mba Marcia ye bashimikile mu mwaka wa 140 B.C.E, walepele makilomita 92, wajingatu na kyo bashimikile nobe kyabu kyalepele makilomita 11.
Saka bakyangye kutendeka kushimika ino mifolo, basendwe patanshi bapesa pesanga nsulo ya mema ne kumona inge mema atokatu bulongo, akafumanga avula, ne kutompapo kumvwa inge awama. Kabiji bapesa pesanga ne biji bantu bengijisha oo mema. Inge byonse bino byaikalatu bulongo, basendwe bamonanga mwakupishisha uno mufolo ne byo afwainwa kubaya ne kulepa. Baingijishanga bazha kushimika ino mifolo. Papitanga myaka yavula pa kuba’mba bapwishe kwiishimika, kabiji patayiwanga mali avula bingi, kikatakata inge kukekala ne kushimika byabu.
Ino mifolo beiwamishanga ne kwiizhikijila. Kimye kimo, uno muzhi wa Loma watwezhezhe bantu nobe 700 bakuzhikijila ne kuwamisha ino mifolo. Pa kushimika ino mifolo, banengezhezhanga jimo mashinda mwa kwiiwamishisha. Bapoyele bimbo mwatwelelanga ba mingilo bayanga na kuwamisha ne kufwasulula mifolo ya mema yapichile panshi. Inge pamo paonaika, basendwe basendulanga mema pa kuba’mba bawamishe paonaika.
Mifolo yo Bashimikile Mukachi ka Taunyi mu Loma
Byo kyafikilenga ku ntendekelo ya myaka kitota kya busatu C.E., mifolo 11 yo yaletanga mema mu muzhi wa Loma. Mufolo mutanshi watelwanga’mba Appia bamushimikile mu mwaka wa 312 B.C.E., kabiji walepele makilomita 16, wapichijile panshi. Mukwabo washalakotu lubaji lumo watelwanga’mba Claudia, walepele makilomita 69 kabiji bamulengele na bishimikwa biji nobe kyabu byalepele makilomita 10, kabiji mu kimino byalepele mamita 27.
Ino mifolo yaletanga mema avula bingi mu muzhi wa Loma. Mufolo wa Aqua Marcia watongolwa peulupo wapishanga mema avula nobe malita 190 milyonyi kutwala mu muzhi wa Loma pa juba pa juba. Inge mema afika mu muzhi, akunkulukilanga mu matanki a mema akatampe apa bino atendeka kuya mu matanki acheche nangwa ku mapunzha kubena kukebewa mema. Bamo bamba’mba mifolo yaletanga mema avula bingi mu Loma kya kuba pa juba pa juba ngikazhi yense watambulanga mema kukila pa malita 1,000.
Bufumu bwa bena Loma bwayilenga na kubaya. Buku wa kizungu wa Roman Aqueducts & Water Supply waamba’mba “bena Loma bashimikilenga ino mifolo konse ko batungilenga mizhi yabo.” Bakañenda baya ku Asha Maina, France, Spain ne ku North Africa bakumya bingi pa kumona bino bishimikwa bya kala.
^ par. 2 Bena Loma kechi bo bajinga batanshi kulenga ino mifolo ne. Batendekejilepo ke bena Asilya, bena Ijipita, bena India ne bena Pelisha.
