BYAMBA BANTU BAMO. Bumi bwafumine ku bintu byabula bumi.

ENE MAMBO BANTU BAMO O BABUJILA KUSWA UNO MUKUMBU. Lelo jino, bashayuka ba bya sayansi bafunda byavula pa bilengwa biji na bumi byo bipema kukila byo bayukile kala, bino kechi bakonsha kulumbulula bulongo bumi byo buji ne. Paji lupusano lwabaya bingi pa bilengwa biji na bumi ne bintu bibula kupeema.

Bashayuka ba bya sayansi bamba byapusana pusana pa kweseka kulumbulula byajinga bintu pano pa ntanda myaka ya kala kene. Baji na milanguluko yapusana pusana pa bumi ko bwafumine. Bamo bamba’mba bwatendekejile mu mitumba yatubikile, bakwabo amba bwatendekejile panshi ya kalunga ka mema. Kabiji bakwabo balanguluka’mba bumi bwatendekejile mu lwelele kabiji bwaishile pano pa ntanda na mabwe amweka nobe tubangabanga tubena kutema mujilo. Pano bino, abino byonse kechi bilumbulula byatendekele bumi ne.

Bashayuka ba sayansi balanguluka’mba kwafwainwa kwajingapo tubintu tumo tucheche bingi twalengejile’mba kwikale maselo a mu mubiji alengela bintu kwikala na bumi ne kukoma. Bamba’mba tuno tubintu twilengeletu twine kufuma ku bintu bikwabo byabujile bumi kabiji twatendekele kusemununa bunke bwato. Pano bino, bashayuka ba sayansi kechi bataanapo bishiino bimwesha’mba kine kwajingapo tuno tumaselo ne, kabiji bakankalwa kulengapotu nangwa kajiselo kamo ka uno mutundu mu minkinyi yabo.

Bilengwa biji na bumi byo byonkatu bifunda ne kulanguluka. Mukachi ka maselo muji tumishipeshipe tucheche, kabiji maselo engila kwesakana na jishinda jatanchikilwamo tuno tumishipeshipe. Bashayuka ba sayansi bamba’mba byonkatu bingila kompyuta byo bingila ne tumishipeshipe tuji mu maselo. Pano bino, bantu bamba’mba bintu bilengeletu bine bakankalwa kulumbulula kwafumine ino mitanchi ilondela maselo pa kwingila.

Mu maselo muji kajo ka mema mema kakwasha maselo kwingila bulongo. Mu kano kajo muji bintu byavula bingi byakwatankana bulongo bilengela maselo kwingila bulongo. Kabiji kano kajo ka mema mema pa kuba’mba kengile bulongo, ketanchika mu ndonda ne kwipombakanya. Onkao mambo, bashayuka ba sayansi bamo bamba’mba kechi kyakonsheka kano kajo kwilengatu kene ne. Shayuka wa sayansi aye Paul Davies wanembele’mba: “Maselo akebewa kajo kapusana pusana kavula bingi pa kuba’mba engilenga bulongo, onkao mambo, kechi twakonsha kulanguluka’mba kano kajo kelengeletu kene ne.”

KISHINKA KYO TWATAANA. Panyuma ya kupesa pesa monse mwayila bya sayansi, kishinka kimo kyo twataanapo ke kya kuba’mba bumi bufumatu ku kilengwa kiji na bumi.

 BYAMBA BANTU BAMO. Bilengwa byonse, kubikapotu ne bantu, byafumine ku kilengwa kyumi kitanshi kilengeletu kine. Byafumine ku kino kilengwa kupichila mu kupimpulwa bunke bwabyo ne kwaluka ke bilengwa bikwabo byapusana pusana kwesakana na mapunzha o byaikelengako.

ENE MAMBO BANTU BAMO O BABUJILA KUSWA UNO MUKUMBU. Maselo amo aji na bintu byavula bingi kukila akwabo. Buku umo waamba’mba bantu bamba’mba bilengwa bilengeletu bine bakankalwa kulumbulula maselo abula bintu byo akonsha kwaluka ke maselo aji na bintu byavula, byonkatu byo bakankalwa kulumbulula byatendekele bumi.

Bashayuka ba bya sayansi bataana kuba’mba mu maselo muji mitundu yavula ya kajo ka mema mema kengila mingilo yapusana pusana. Mingilo imo ingila kano kajo ke kumona kuba’mba maselo abena kutambula kajo kavula ne kwikala na bulume, kuwamisha maselo ne kukwasha maselo kwingila bulongo. Umvwe maselo elengeletu ene kabiji aluka aluka kwesakana na mpunzha ko aji, nanchi kine inge akonsha kukwatankena pamo ne kwingila ino mingilo yapusana pusana nyi? Bavula bakana’mba kino kechi kyakonsheka ne.

Bantu ne banyama pa kusemwa bafuma ku jike ja lusemo. Jino jike jitendeka kukoma ne kwikala kaana munda, kabiji maselo a kano kaana atendeka kuvula ne kwingila mingilo yapusana pusana ilengela kano kaana kwikala na binungwa bya mubiji byapusana pusana. Bantu bafunjisha’mba bintu bilengeletu bine bakankalwa kulumbulula kajiselo byo “kayuka” mwingilo wako ne kuyuka ko kafwainwa kuya na kwingijila mukachi ka mubiji.

Bashayuka ba bya sayansi luno bataana’mba mutundu umo wa banyama pa kuba’mba apimpulwe ne kwikala mutundu mukwabo, lupimpu lwafwainwa kutendekela monka mu kajiselo. Bino, bakankalwa kumweshapotu nangwa kajiselo kamo byo kakonsha kwaluka kufuma mu mutundu umo kuya mu mutundu mukwabo. Nanchi twakonsha kuswa’mba mitundu yonse ya bilengwa pano pa ntanda byafumine ku kilengwa kimo ne kutendeka kwialula ke bilengwa byapusana pusana nyi? Shayuka wa bya sayansi aye Michael Behe waambile’mba, nangwa kya kuba “twayilako palutwe mu kufunda pa banyama ne kuyuka byo balengwa, kafwako bishiino byo twataanapo bimwesha’mba bano banyama bapusana pusana bakonsha kwiyakotu bene kwa kubula wibalengele ne.”

Bantu beyuka abo bene ne byo balengwa, kabiji baji na bulume bwa kulanguluka ne kukwatakanya bintu. Baji ne na byubilo biji nobe bupanyi, kulangulukilako bakwabo ne kuyuka kyawama ne kyatama. Aba bafunjisha’mba bilengwa bilengeletu bine bakankalwa kulumbulula kwafumine bino byubilo biji na bantu.

KISHINKA KYO TWATAANA. Nangwa kya kuba bavula baimenatu pa kwamba’mba bumi bwitendekejiletu bwine, bino bamo kechi batondwa na mikumbu yamba bantu pa byatendekele bumi ne.