N DEKE inge ibena kupita mwiulu, ilengela mwela kuzhokoloka kwapela byapi nobe kanzhimbiji na mambo a kwenda lubilo. Uno mwela ulengela ndeke kubula kwenda bukiji ne kwingijisha manyi avula bingi. Kabiji ulengela ne madeke akwabo kubula kwenda bukiji inge abena kulondela munyuma. Onkao mambo, ndeke itanshi inge yatumbuka, ya bubiji yafwainwa kupembelela mwela wafuma ku ndeke itanshi wapwa, apa bino nayo yatumbuka.

Balenga madeke bataana jishinda ja kukepesheshamo luno lukatazho. Ñanyi jishinda? Babena kulenga byapi bya madeke byapasha mayona atala mwiulu aji ku mpelo ya byapi bya bañonyi nabiji bampungu, tubemba ne bwendabwala.

Langulukai pa kino: Bañonyi bakatampe inge batumbuka, mayona aji ku mpelo ya byapi byabo atendeka kwimana kufikatu ne kimye kyo atala mwiulu. Mu jino jishinda, bañonyi bakonsha kulelemba mwiulu nangwa kya kuba kechi bavungulula byapi kufika po bipela ne. Kabiji kibakwashako ne kutumbuka bulongo. Bashayuka ba madeke nabo balenga byapi bya madeke byapasha byapi bya bañonyi. Pa kweseka madeke, bataaine kuba’mba inge byapi bya ndeke bebilenga byatala mwiulu ko byapelela ne kwibimika kwesakana na bibena kwenda mwela, bikwashako ndeke kutumbuka bulongo. Mambo ka? Buku wa Encyclopedia of Flight waamba’mba byapi byo batazha mwiulu ku mpelo bikwashako ndeke kupita bulongo mu mwela upuupa nobe kanzhimbiji, kabiji byuba nobe bibena “kushinjika ndeke kuya kulutwe.”

Byapi bya ndeke byo batazha mwiulu ko byapelela bipipa kabiji kechi bija mpunzha yabaya ne. Bikwashako madeke kutumbuka bulongo, kusenda bipe byavula, ne kubula kwingijisha manyi avula. Sawakya kufuma ku kipamo kitelwa’mba NASA washimwine’mba mu 2010, “pa manyi afwainwe kwingijisha madeke onse mu ntanda yonse, pashajile manyi afika ku malita 7,600 milyonyi o babujile kwingijisha,” kabiji kino kyakepesheko ne mwela watama ufuma ku madeke inge abena kutumbuka.

Mwalangulukapo’mba ka? Nanchi mayona aji ku mpelo ya byapi bya bañonyi balelemba mwiulu aishilekotu ene nyi, inyi alengelwe?