Yai panembwa’mba bijipo

Yai paji ndonda ya mitwe

BIPIKICHALA BYA BANTU BA KALA | GALILEO

Galileo

Galileo

Pakachi ka myaka kitota kya bu 14 ne 16, byayukile basayansi ne bantemwamaana ba ku Europe pa bintu biji mwiulu, byapusenejilemo na mafunjisho a mu Chechi wa Katolika. Muntu watendekele kufunda pa bya mwiulu ke Galileo Galilei.

GALILEO saka akyangye kusemwa, bantu bavula baitabijile’mba juba, mapulaneti ne tubangabanga byazhokolokanga ntanda. Luno lwajinga lufunjisho lwa Chechi wa Katolika.

Nangwa byonkabyo, Galileo byo aingijishe telesikopo wamwene bishiino byapusenejilemo na byafunjishenga basayansi. Kya kumwenako, byo amwene bintu bifiita byapichilenga peulu ya juba wayukile’mba juba jizhokolokatu ponka po jiji. Kuyuka bino kwalengejile bantu bavula kuyuka biji mwiulu, nangwa byonkabyo byalengejile Chechi wa Katolika kutendeka kukatazha Galileo.

SAYANSI NE BUPOPWESHI

Myaka itanshi, mfunji wa bya mulwelele wa ku Poland aye Nicolaus Copernicus watendekele kufunjisha’mba ntanda izhokoloka juba. Galileo watendekele kufunda byanembele Copernicus pa byenda bintu bya mwiulu ne kutaana bishinka byaumvwañenenga na luno lufunjisho. Patanshi, Galileo wazhinaukilenga kunemba bintu byo ataaine mambo wachiinenga’mba bakatendeka kumuseka ne kumwendeleka. Na mambo a lusekelo lo ajinga nalo pa bintu byo amwene mu telesikopo wanji, watendekele kusampanya ku bantu bintu byo ataaine. Basayansi bamo bazhingijile na bintu byo aambilenga, kabiji byo papichile kimye kicheche bantangi ba bupopweshi batendekele kulengulula Galileo inge babena kufunjisha pa mutuntamo.

Mu 1616, Cardinal Bellarmine “wajinga mukulumpe wa bantu bafunda bya bupopweshi,” wabuujile Galileo mukambizho wafuukwile Bakatolika pa mambo a mafunjisho a kwa Copernicus. Wabuujile Galileo kyakosa amba alondele mukambizho ye bafuukwile, kabiji kufuma kyokya kimye Galileo kechi waambilepo pa mvula bantu amba ntanda izhokoloka juba ne.

Mu 1623, Papa Urban VIII, mulunda nanji Galileo, watendekele kulama. Onkao mambo, mu 1624, Galileo waambijile papa kufumyapo mukambizho ye bafuukwile mu 1616. Pano bino, Urban waambijile Galileo kulumbulula mafunjisho apusenejilemo a kwa Copernicus ne Aristotle kwa kubula kunemenenapo kumo.

Kepo Galileo anembele buku wa kuba’mba Dialogue on the Great World Systems. Nangwa kya kuba papa waambijile Galileo kubula kunemenenapo kumo, buku wamunembele nobe ubena kutundaika byaambilenga Copernicus. Kechi pabanjile ne, balwanyi ba kwa Galileo batendekele kwamba’mba buku wanji ubena kulengulula papa. Galileo bamupelemo mambo a kufunjisha bya bubela ne kumuzakamisha’mba basa kumumanyika, kabiji bamukanjikizhe kukaana mafunjisho a kwa Copernicus. Mu 1633, Kije kya Loma kyachibile kumukashila mu nzubo kikupu ne kukanya mabuku anji. Galileo wafwijile mu nzubo mu muzhi wa Arcetri, kwipi na Florence, pa 8 January 1642.

Papa John Paul II waswile’mba Chechi wa Katolika walubankenye pa kulengulula Galileo

Pa myaka yavula, mabuku anembele Galileo kechi baswishishe Bakatolika kwiatanga ne. Nangwa byonkabyo, mu 1979, Chechi yalangulukilepo jikwabo pa byafuukwile Kije kya Loma myaka 300 yapitapo. Kepo mu 1992, Papa John Paul II aswile’mba Chechi wa Katolika walubankenye pa kulengulula Galileo.