NANCHI kujipo ukeba kukolwa nyi? Kikola nangwa kikepe byepi, kiikazha muntu bufinda kabiji patayiwa mali pa kwikibuka. Inge mwabela, mwakonsha ne kukankalwa kuya ku sukulu, ku nkito, nangwa kulama kisemi kyenu. Mwakonsha ne kukeba muntu wa kwimulama, kabiji ne kutaya mali avula ku michi ne mu bipatela.

Bantu bamba’mba, “Kyawamapo kwivimbila kukila kubukwa panyuma ya kukolwa.” Bikola bimo kechi twakonsha kwibichinuzhuka ne. Pano bino, kuji byo mwakonsha kuba pa kukepeshako nangwa kwivimbila ku bino bikola. Akimonai bintu bitanu byo mwakonsha kuba pa kuba’mba mwikale na butuntulu bwa mubiji bwawama.

BA PA kipatela kitelwa’mba Mayo Clinic baambile’mba kowa ku maboko ke “jishinda jimo jawama bingi ja kwivimbilamo ku bikola ne kubula kusambwisha bakwenu.” Kyapeela bingi kusambula kifine nangwa kikopolo inge twakwata mu myona nangwa mu jiso na maboko a biko. Onkao mambo, kowa ku maboko kimye kyonse kwakonsha kwimukwasha kwizhikijila ku bino byonse. Butooto bwakonsha ne kwituvimbila ku bikola nabiji pneumonia (kikola kivimbisha mikotakota ya mu mapwapwa ne kuleta kalaso) ne bikola bilengela kupolomya. Pa mwaka pa mwaka, baana kukila pa 2 milyonyi baji na myaka 5 ne kubwela panshi bafwa na mambo a bino bikola. Kowa ku maboko kwakonsha ne kukepeshako kikola kya Ebola kipayañana bingi.

Kimo kimye kyanema kowa ku maboko pa kuba’mba mwivimbile anwe bene ne bakwenu ku bikola. Mwafwainwa kowa ku maboko:

• Inge mwafuma ku kyolonyi.

• Panyuma ya kukingya mwana matebela, nangwa kumutwala ku kyolonyi.

• Pa kovwa pa kilonda ne kubikapo muchi ne pa kupwisha.

• Saka mukyangye kuya na kupempula muntu wakolwa ne pa kufumako.

• Saka mukyangye kuteeka, kunengezha nangwa kuja kajo.

• Panyuma ya kuchamuna, kukopola, nangwa kufyona.

• Panyuma ya kukwata banyama nangwa busobe bwa banyama.

• Panyuma ya kutaya ndochi.

Kange mupelawizhenga pa kowa ku maboko ne. Kyataanwa kuba’mba bantu bavula bafuma ku byolonyi bya mvula bantu kechi bowa ku maboko nangwa kowako bulongo kya kuba kwatoka ne. Mwafwainwa kowa byepi ku maboko?

• Mwafwainwa kuzobesha maboko enu na mema atooka abena kwituluka ne kushingako mulola.

• Ishingai bulongo mulola ku maboko pa kuba’mba kwikale kapofu, ne kufumya ndochi mu ngala, ku byala, peulu ya maboko ne pakachi ka minwe.

• Pafwainwa kupita masekondi 20 saka mushingakanyatu kapofu.

• Owaiko na mema abena kwituluka.

• Ishimunaiko na kisapi kyatoka nangwa pepala wa kwishimwinako.

Bino bibena kumweka kubula kunema, pano bino, byakonsha kwimuvimbila ku bikola ne kupulusha bantu.

MU BYALO bimo, bantu bekala na mwingilo wa kutapula mema awama a kwingijisha kisemi. Nangwa byonkabyo, bantu kuzhokoloka ntanda yonse bakamwa umvwe kya kuba bataana’mba ko batapula mema awama kuji ndochi na mambo a muyulo, kinkunkwila, mupaipi wasabika nangwa kwamwekatu bintu bikwabo. Inge kya kuba kufuma mema kechi kwawama ne, nangwa kechi bealama bulongo ne, kyakonsha kuleta tubilongolo tuleta bikola, kikola kya kolela, kupolomya, kapokota, kuvimba machima ne bikwabotu. Kutoma mema a ndochi ko kulengela bantu pepi 1.7 bilyonyi kukolwa kikola kya kupolomya pa mwaka pa mwaka.

Javula kilengela bantu kukolwa kikola kya kolela ke kutoma mema nangwa kuja kajo ko batamisha na malabishi a muntu wakolwa. Mwakonsha kuba byepi pa kuba’mba mwivimbile ku lukatazho lwa mema a ndochi ne ku bikwabotu?

• Monai kuba’mba mema o mutoma ne o mwingijisha pa kusukusa mu kanwa, pa kulenga mema achiimba, a kovwela kajo ne masanyi nangwa a kuteekela abena kufuma ku nsulo yawama, nabiji o babikamo muchi nangwa o babika mu mitumwa afuma ku makampanyi aketekelwa.

• Inge kya kuba mwayuka’mba mu mipaipi mupita mema muji ndochi, teekainga mema nangwa kubikamo muchi saka mukyangye kwiengijisha.

• Inge mubena kwingijisha muchi nabiji kololini nangwa muchi mukwabo wa kutokesha mema, londelai mikambizho ya balengele yewo muchi.

• Ingijishai bya kusefwelako mema byawama inge muji nabyo.

• Inge kafwako muchi wa kutokeshako mema, ingijishai jiki, mindondo ibiji mu lita umo, sukunshai bulongo ne kwialeka aikala maminiti 30 saka mukyangye kwiengijisha.

• Zhikai bulongo pa mema o mwabikamo muchi pa kuba’mba abule kwikala na ndochi jikwabo.

• Monai kuba’mba kyonse kyo mubena kutapwilako mema o mwalama kyatoka.

• Mwafwainwa kowa ku maboko pa kutapula mema, kabiji kechi mwafwainwa kutumpamo minwe mu mema a kutoma ne.

KECHI mwafwainwa kwikala na butuntulu bwa mubiji bwawama kwa kubula kuja kajo kawama ne, kabiji kajo kawama kafwainwa kwikala na byonse bikebewa mu mubiji. Kechi mwafwainwa kuja mukele, mafuta nangwa shuka wavula ne. Jainga bipangwa ne bishu ne kupusanya pusanya byo muja. Kutanga pa kipepala mo balonga kajo kwakonsha kwimukwasha kuyuka kajo kaji na nseke pa kupota shinkwa, kajo ko balenga na nseke yapusana pusana, pasta nangwa mupunga. Bino biji na kajo kakebewa mu mubiji kukila kajo ko bakaya. Inge kajo kakomesha mubiji, jainga kaesakana ne kukepeshako kuja nyama ne banzolo kabiji mwafwainwa kujanga masabi jibiji mu mulungu inge mwakonsha. Mu byalo bimo, kajo kakomesha mubiji kakonsha ne kutaanwa mu bishu.

Inge ke muje byatobala byavula ne bya mafuta, mwakonsha kubaya bingi. Pa kuba’mba mubule kubaisha, tomainga mema kechi byatobala ne. Jainga bipangwa byavula kechi kajo katobala ka kongezhapo ne. Kepeshaiko kuja mafuta aji ku soseji, nyama, bbata, keke, chizi ne bisiketi. Kabiji pa kuteeka mwafwainwa kwingijisha manyi a mema mema kukila achiimba.

Kuja mukele wavula nangwa soda, kwakonsha kulengela BP kukanjila bingi. Inge muji na luno lukatazho, londelai byo banemba pa kipepala muji koko kajo pa kukepeshako kuja biji na soda. Mu kifulo kya kwingijisha mukele, mwakonsha kwingijisha bijimwa nangwa bintu bilengela kajo kuwama.

Kuvula kwa kajo ko muja kwanematu byonka biji mutundu wa kajo ko muja. Inge mubena kuja, kange mujengatu nangwa mwaikuta ne.

Lukatazho lumo lwalamata ku kajo ke bintu bifwana byakonsha kwikala ku kajo. Kajo konse kakonsha kwipayañana inge kechi bekanengezha nangwa kwikalama bulongo ne. Pa mwaka pa mwaka, muntu umo pa bantu 6 ba ku America ukolwa na mambo a kajo kaji na bintu bilengela muntu kukolwa. Bamo bakosa, bino bakwabo bafwa. Mwakonsha kuba byepi pa kuchinuzhuka luno lukatazho?

• Ku bishu bimo babikako mbolezha, onkao mambo, mwafwainwa kwibyovwa bulongo saka mukyangye kuteeka.

• Owai ku maboko, ovwai po mubena kuchibila, bipe, masanyi ne pa kutula kajo na mema a kyuya ne mulola saka mukyangye kwibingijisha.

• Pa kuba’mba kajo kabule kwikala na ndochi yafuma ku kajo kakwabo, kechi mwafwainwa kubika kajo pa kintu nangwa pa nsanyi po mwakubika make abishi, nzolo, nyama nangwa masabi, saka mukyangye kovwapo ne.

• Teekeshainga kajo kuba’mba kapye bulongo, ne kubika kajo kashalapo mu filiji kuchina’mba kakonaika.

• Tayai kajo kakushalapo kakonsha konaika inge kaikala maola abiji nangwa jimo inge mo kaji mwakaba kukila pa 32°C.

INGE mwi bakulumpe nangwa mwi banyike, mwafwainwa kukoseshanga mubiji pa kuba’mba mwikale bakosa. Bantu bavula ano moba kechi bakosesha mubiji ne. Mambo ka kukosesha mubiji o kwanemena? Kuba bino kwakonsha kwimukwasha:

• Kulaala bulongo.

• Kwikala na bulume bwa kwenda.

• Kwikala na bikupa byakosa ne kukosakana mubiji.

• Kubula kubaisha.

• Kubula kukolwa kikola kya kupopomenwa.

• Kubula kufwa bukiji.

Inge kya kuba kechi mukosesha mubiji ne, mwakonsha:

• Kukolwa kikola kya muchima.

• Kukolwa kikola kya shuka (type 2 diabetes).

• Kukolwa BP.

• Kwikala na mafuta avula mu mubiji.

• Kukolwa kikola kya kinkaanku.

Kukosesha mubiji kwawama, kwaimena pa jifumbi ne butuntulu bwenu bwa mubiji, onkao mambo, kyakonsha kuwama kwipuzha dokotala saka mukyangye kutendeka kuba bino. Kwesakana na byo bataana, baana ne banyike bafwainwa kukosesha mubiji pa maminiti 60 pa juba pa juba. Bakulumpe bafwainwa kukosesha mubiji kyaesakana pa maminiti 150 nangwa kyakosa pa maminiti 75 mu mulungu.

Salai bya kuba byo mwatemwa. Mwakonsha kukayako basketball, tenesi, mpila ya ku maulu, kwenda na kupimpauka, kukyofwa nkinga, kujima, kutema, kufwenka, kuvuwa bwato, kunyemako nangwa makayo akwabo alengela kusulwila. Mwakonsha kuyuka byepi inge byo mubena kuba byaesakana nangwa byakosa? Byaesakana ke byobya byakonsha kwimulengela kusulwila, bino byakosa ke byobya byakonsha kwimulengela kukankalwa kwamba kimye kyo mubena kwibyuba.

MAOLA a kulaala apusana pusana monka mwapusena bantu. Baana bavula basemwa katataka balaala maola 16 kufika ku 18 pa juba pa juba, baana bakikalaba balaala maola 14 kabiji aba bakyangye kufikizha myaka ya kuya ku sukulu maola 11 nangwa 12. Aba batendeka kuya ku sukulu bafwainwa kulaala maola 10, banyike bafwainwa kulaala maola 9 nangwa 10 kabiji bakulumpe maola 7 kufika ku 8.

Kyanema bingi kwikala na kimye kyafwainwa kya kukokoloka. Kwesakana na bashayuka, kulaala maola afwainwa kwanema bingi pa kuba’mba muntu:

• Akome bulongo kufuma ku bulukeke.

• Afunde ne kulama byo abena kufunda.

• Ekale na maselo afwainwa a kukaaya kajo mu mubiji ne kubaya.

• Kubula bikola bya ku muchima.

• Kwivimbila ku bikola.

Kubula kulaala maola afwainwa kulengela kubaisha, kupopomenwa, kikola kya muchima, kikola kya shuka ne mapuso. Kuyuka bino kwafwainwa kwitulengela kulaalanga maola afwainwa.

Pano mwakonsha kuba byepi inge kechi mulaala maola afwainwa ne?

• Laalainga ne kubuuka pa kimye kimotu pa juba pa juba.

• Mo mwalaala kechi mwafwainwa kwikala kyongo ne, laalai mwafiita, mwawama kabiji kechi mwafwainwa kukabisha nangwa kutalesha ne.

• Kange mutambenga TV nangwa kukaisha bintu bikwabo saka muji pa mwanya ne.

• Laalainga pawama bulongo.

• Chinuzhukai kwikuchisha, kutoma kofi, tii nangwa kutoma malwa saka mukyangye kulaala.

• Inge mwalondela ano mashinda onse kabiji mwamona’mba mukiji na kilabila nangwa makatazho akwabo a kulaala, nabiji kumvwa tulo mute nangwa kukankalwa kupema bulongo inge mwalaala, mwakonsha kuya na kumona badokotala.