Byo Mwafwainwa Kuyuka pa Kikola kya Malelya
Kipamo kya World Health Organization kyataana kuba’mba mu 2013, bantu kukila 198 milyonyi bakolelwe malelya kabiji bantu 584,000 bo bafwile. Pa bantu 5 bafwile, 4 bajinga baana babula kufikizha myaka itanu. Kino kikola kiji mu byalo nobe 100 kuzhokoloka ntanda yonse, kabiji bantu 3.2 bilyonyi baji mu kizumba.
1 KIKOLA KYA MALELYA KYO KI KA?
Kikola kya malelya kiiya na tulongolo. Kiyukanyikilwa ku kukaba mubiji, mashika, kusulwila, kukola mutwe, kukola mubiji, kulevuma ku muchima ne kulasa. Bino biyukilo byakonsha kwiya jikwabo inge papita maola 48 kufika ku 72, kwesakanatu na mutundu wa kalongolo kaji mu mubiji ne kimye kyakolelwe muntu.
2 KIKOLA KYA MALELYA KIIYA BYEPI?
-
Tulongolo twa malelya tutelwa’mba Plasmodia, tutwela mu mashi a muntu inge kya kuba muntu bamusuma ku lumwañenze mukazhi utelwa’mba Anopheles.
-
Tuno tulongolo tuya mu maselo a ku jichima ja muntu wakolwa, ko tuya na kusemununa.
-
Inge jiselo ja ku jichima jalajika, jifumya tuno tulongolo ne kuya mu maselo achila a mashi a muntu wakolwa. Amwa tutwajijila na kusemununa.
-
Inge jiselo jichila ja mashi jalajika, jilupula tuno tulongolo, kabiji tuya mu maselo achila a mashi akwabo.
-
Tuno tulongolo tutwajijila kutwela mu maselo achila a mashi ne kulajika. Muntu wakolwa umwesha biyukilo bya kikola kya malelya kimye kyonse inge kya kuba maselo achila alajika.
3 MWAKONSHA KWIVIMBILA BYEPI?
Inge mwikala mu kyalo mwavula malelya . . .
-
Ingijishainga kyandaluba. Kyafwainwa
-
kwikala kyo babikako muchi.
-
kwikala kyabula kusabika nangwa kutabuka.
-
kutwela bulongo ku mateleshi.
-
-
Sansainga mu nzubo muchi.
-
Inge kyakonsheka, bikaimo masefwa mu bibelo ne mu bipenze, kabiji ingijishainga bintu bitalazha mwela mu nzubo nangwa fani yakonsha kupanga mwañenze.
-
Vwalainga bivwalo byabula kukemesha bivweta mubiji yense.
-
Inge kyakonsheka, chinuzhukainga kuya kwavimba, kutaanwa mwañenze, ne pa mema abula kupita po isemena.
-
Inge mwakolwa, pelawizhai kukeba muchi.
Inge mubena kunengezha kuya ku kyalo kwavula malelya . . .
-
Ipuzhai byo kuji saka mukyangye kuya. Tulongolo tuleta malelya twakonsha kupusana monka mwapusena mapunzha, kabiji kino kyakonsha kwimukwasha kuyuka muchi ye mwafwainwa kwingijisha. Kabiji mwafwainwa kushikisha dokotala kuba’mba emubuule bintu byo mwafwainwa kuchinuzhuka kwesakana na biji butuntulu bwenu bwa mubiji.
-
Kimye kyo mubena kufwakasha, londelainga mikambizho iji mu kino kibaaba ya boba bekala mu kyalo mwavula kikola kya malelya.
-
Inge mwakolwa, pelawizhai kukeba muchi. Yukai’mba tuyukilo twakonsha kumweka pakachi ka mulungu umo ne milungu ina kufuma patwelejile tulongolo.
