MU 1953 bashayuka ba bya sayansi ba James Watson ne ba Francis Crick bataaine kintu kyanema bingi kitukwasha kumvwisha biji bumi. Bataaine ka jiselo kalengela kipasha kaji nobe ndandalashi yapikankana katelwa’mba DNA. * Kano ka kintu kaji nobe kalutambo kataanwa mukachi ka maselo mo mutaanwa bintu byavula bingi byatanchikwa bulongo bilengela maselo kwingila bulongo. Bino bya kukumya byataaine bashayuka byalengejile kuba’mba bayukilepo ne bintu bikwabo mu bya sayansi. Pano ñanyi mwingilo wingila ano maselo? Nga bino byonse byaishileko byepi?

Nanchi mwakiipuzhapo kala kilengela luchacha kwikala ke kichi nangwa kajike ka lusemo kwikala ke muntu nyi? Nangwa mwakiipuzhapo kala kimulengela kupasha bansemi benu nyi? Mikumbu yaimena pa bintu bitaanwa mu kajiselo ka kipasha katelwa’mba DNA.

Mu maselo onse mutanwa tumaselo twa DNA tuji na bintu byavula bingi byapasha ndandalashi yalepa bingi yapikankana. Mu maselo aji mu bantu, nangwa’mba DNA, bintu byapasha madandalashi biji na twakimbakana nobe tukonkobele twavula bingi nobe 3 bilyonyi. Bashayuka ba sayansi bamba’mba tuno tukonkobele tulengwa inge bintu bibiji bitaanwa mu kajiselo ka DNA byavwangakana pamo. Bino bisopelo biji bina. Kwingijisha kisopelo kitanshi kya mazhina abyo, abino bintu binembwa’mba A, C, G, ne T, kulondela ndonda ya bisopelo. * Mu mwaka wa 1957, ba Crick baambile’mba kampe ndonda ya bintu ikoma kufuma pa kipimo kimo kuya pa kikwabo yo ilenga kino kyapasha ndandalashi. Mu myaka ya mu ma 1960, batendekele kukwatakanya DNA byo ilumbulula.

Mu DNA mo mwikala bintu biji nobe bipikichala, mawi ne bintutu bikwabo. Kabiji bino bintu byakonsha kulengwa mu mashinda apusana pusana. Kompyuta ulama bino bintu kwingijisha mitanchi yalengelwa jimo. Pano bino, maselo alenga ne kulama bino bintu kupichila mu kuvwangakana pamo kwa bintu bibiji nangwa byavula bitaanwa mu maselo, kikatakata mu DNA mo mutanwa bintu byavula bingi. Kajiselo ka DNA kabanwapo ne kulenga bintu bikwabo bitukwasha kuyuka biji bumi.

Maselo engijisha byepi bino bintu? Fwanyikizhai kuba’mba kajiselo ka DNA kaji nobe mikambizho imo yanembwa bulongo ya kulondela pa kulenga bintu bimo bibena kukebewa. Kino kyo kikwasha ne kulenga kintu kibena kukebewa kwa kubula kulengamo kintu kingi. Mu maselo a muntu, abino byonse byubiwa mundonda mambo a kuba’mba byaikelako jimo. Kino kyo kilengela kuba’mba bintu bilengwe mu jishinda jawama.

 Maselo a kipasha ekala kufikatu ne kimye kyo abena kukebewa, nabiji inge babena kukeba kupingishapo maselo aonaika na maselo akatataka nangwa maselo alengela mwana kupasha bansemi banji. Nanchi mu DNA muji bintu byavula byepi? Langulukai pa tulongolo twakepa bingi nangwa’mba twishi. Shayuka wa ku German aye Bernd-Olaf Küppers wanembele’mba: “Inge kya kuba bintu biji mu maselo aji mu tuno tulongolo byajinga nobe mulaka wamba bantu, byambo byalumbulula byo byalengwa byakonsha kuyuzha buku uji na mapa 1,000.” Kabiji shayuka aye David Deamer wanembele’mba: “Bantu bakumya bingi pa kumona bintu byavula biji mu tubintu tucheche tuji na bumi.” Nga bintu bikala mu maselo a muntu twakonsha kwibyesakanya ku ka? Küppers waambile’mba: “Biji nobe mabuku avula bingi aji mu kibamba mo balamina mabuku apusana pusana.”

Küppers waambile’mba bintu biji mu DNA twakonsha kwibilumbulula’mba “mulaka wa mu maselo.” Byonka biji mulaka wamba bantu, “mulaka wa mu maselo naye uji na mizhilo ilondelwa.” Mu jishinda jikwabo, maselo a DNA aji na “mulakazhilo” nangwa’mba mizhilo ilondelwa pa kulenga mikambizho ne bya kwiilondela.

Bintu bitanwa mu DNA byo bilenga bujo bukomesha mubiji. Kabiji uno mutanchi ye ukwasha ne bintu bikwabo bilenga maselo akwabo apusana pusana mu mubiji. Bino byonka byo bitangijila kulengwa kwa maselo a bikupa, misunyi, mishipeshipe ne kikoba. Shayuka wa sayansi aye Richard Dawkins wanembele’mba: “Kino kyapasha muzhinge kitanwa mu DNA mo mwikala bintu byonse biji nobe byambo byanembwa, kisopelo kimo kimenako kintu kimo. Kabiji tukumya bingi pa kumona kuba’mba ino mizhilo yanembwa mu jishinda japeela kumvwa.”

Nembi wa Baibolo Davida walombele kwi Lesa amba: “Meso enu ammwene saka nji munda; binungwa bya mubiji wami byonse byanembelwe mu buku wenu.” (Salamo 139:16) Kya kine, Davida waingijishenga ñambilo ya nsansawilo. Pa no bino, byo anembele byajinga bya kine, byonkatu byo kiji ku banembi ba Baibolo bonse. Kafwako walondejile mashimikila a bubela a kishakulu nangwa milanguluko ya bantu ba kala ne.—2 Samwela 23:1, 2; 2 Timoti 3:16.

Bashayuka ba sayansi inge balumbululapo kintu kimo kyabujile kuyukanyikwa kala, kibalengela kukeba kuyukilapo ne bikwabo. Abino  byobyo kyajinga ne kimye kyo bataaine DNA. Byo bayukile kuba’mba mu kajiselo ka kipasha katelwa’mba DNA muji bintu byavula bingi, bantu bavula beipwizhenga’mba, ‘Pano abino bintu byaishileko byepi?’ Kishinka ke kya kuba’mba, kafwako muntu wamweneko byalengelwenga kajiselo ka DNA katanshi ne. Onkao mambo, kiji kwi atweba bene kushiinwa bino nangwa ne. Nangwa byonkabyo, byo tufuukulapo kechi byafwainwa kwikala bya kufwanyikizhatu ne. Langulukai pa ngesakenyo ya bino bintu.

• Mu mwaka wa 1999, mu kyalo kya Pakistan bataainemo bipe bya buchimba byalalaika panembelwe biyukilo byabula kuyukanyikwa. Ne lelo jino kafwako wakonsha kwibitanga nangwa kwibilumbulula ne. Nangwa byonkabyo, bantu balanguluka’mba kuji muntu wibilengele.

• Byo papichile myaka icheche panyuma ya kuba ba Watson ne ba Crick bataana bintu biji mu DNA, bashayuka bamo nabo batendekele kukeba bulume bwa mu mwela bulengela waileshi kukwata mawi. Kufumatu kyokya kimye, batendekele kukeba kuyuka bilengwa bibula kumweka biji ku mapulaneti akwabo.

Mambo ka a kubila bino? Bantu balanguluka’mba byambo byanembwa pa bipe bya buchimba nangwatu biyukilo bya mulwelele kuji wibilengele uji bingi na maana. Kechi bakeba kumona ubena kunemba byobyo byambo pa kuba’mba bashiinwe kuba’mba byanembelwe ne. Pano bino, kimye kyo batulukile kajiselo ka bumi katelwa’mba DNA, bavula kechi baswile kuba’mba kuji wa maana wikalengele ne, baambilenga’mba kaishilekotu kene. Nanchi kulanguluka bino kwawama nyi? Nanchi uno mulanguluko uswañana na bishinka bikwabo nyi? Abya kyafuma ku bashayuka ba sayansi nyi? Bashayuka basayansi bavula babanda mu uno mwingilo kechi baswa ne. Pa bakana paji ne ba dokotala ba Gene Hwang ne ba Shayuka ba Yan-Der Hsuuw. * Monai byo baambapo.

Dokotala Gene Hwang wafunda pa kilengela mwana kupasha bansemi banji, kimye kimo waitabijile’mba bintu bilengeletu bine, bino, bintu byo ataaine byapimpwile ndangulukilo yanji. Wabuujile banembi ba Labainga! amba, “kufunda pa kilengela mwana kupasha bansemi banji kundengela kulanguluka bingi pa bumi byo bwalengwa. Kino kindengela kukumya bingi pa maana aji na Mulenga.”

Shayuka Yan-Der Hsuuw ke mukulumpe wa pa Sukulu Mukatampe wa Taiwan’s National Pingtung University of Science and Technology utala pa kulengwa kwa mwana. Pa kimye kimo naye waitabijile’mba bintu bilengeletu bine. Pano bishinka byo ataaine byamulengejile kupimpula ndangulukilo yanji. Pa kwamba pa byabanya maselo ne kwingila mingilo yapusana pusana, waambile’mba: “Maselo abena kukebewa afwainwa kulengwa pa kimye kyafwainwa ne kwikala pa mpuzha pafwainwa. Kitendekelapo ke kwibungizha pamo ne kwikala bibese byalengwa na maselo, kabiji bino bibese byo bilenga binungwa bya mubiji ne mbavu. Muntu ulenga bya kulengalenga kechi wafwainwa ne kulanguluka kuba bino  ne. Pano bino, mikambizho ilondelwa pa kulengwa kwa mwana munda yanembwa bingi bulongo mu kajiselo ka DNA. Inge nalanguluka pa ndengelo ya bino bintu, nshiinwa kuba’mba kine Lesa ye walenga bumi.”

Ee kwanema. Inge Lesa ye walenga bumi, ko kuba’mba ye wafwainwa kutambula lukumo kechi bantu bamba’mba bumi bwaishilekotu bwine ne. (Lumwekesho 4:11) Kabiji inge kya kuba kuji Mulenga wa maana witulengele, ko kuba’mba kuji ene mambo o twaikelako. Inge bumi bwaishilekotu bwine, kechi kyafwainwa kwikala byobyo ne. *

Bantu bavula bakebesha bingi kutaana mikumbu ya ano mepuzho. Shayuka wa bikola bya mu mishipe ne bya ku bongo aye Viktor Frankl waambile’mba: “Kintu kitundaika muntu kutwajijila kwikala na bumi ke kukeba kuyuka ene mambo o aikelako.” Mu jishinda jikwabo, muntu ukeba bingi kuyuka Lesa, kino kyo kimwesha kuba’mba kya kine Lesa ye walengele muntu. Pano inge Lesa ye witulengele, nanchi witupa kintu kyakonsha kwitukwasha kufunda pe aye nyi?

Yesu Kilishitu wakumbwile buno bwipuzho byo aambile’mba: “Muntu kechi ukamwena bumi mu kajo konkatu ne, poso ne mu byambo bifuma mu kanwa ka Yehoba [nangwa’mba ka Lesa].” (Mateo 4:4) Byambo bya Yehoba bitanwa mu Baibolo byakwasha bantu bavula bingi. Bibalengela kwikala bulongo ne kwikala na luketekelo lwa kulutwe. (1 Tesalonika 2:13) Baibolo wakonsha kwimukwasha ne anweba. Kya kine, mwafwainwa kwikalapo na kimye kya kufunda uno buku.