Banyike bafuma pa mazubo a bansemi babo kuya na kwiikela javula babwela jikwabo ku nzubo ya bansemi babo na mambo a makatazho a mali. Nanchi kino kya kimumwekelapo kala nyi?

Nangwa mwatemwa bashenu nangwa bainenu kubwela jikwabo na kwikala nabo kwakonsha kwimukatazha bingi. Nsongwakazhi wa jizhina ja Sarah * waambile’mba: “Kwiikela ne kwimwena amiwa mwine kwandengejile kumona kuba’mba kechi nakonsha kuketekela muntu amba ankwashe ne. Pano kubwela na kwikala na bansemi kwandengejile kumona nobe nkiji mwanyike.” Nsongwalume wa jizhina ja Richard naye waambile’mba: “Kechi nakebelenga kubwela nakwikala na bansemi ne. Na mambo a kukankalwa kwimwena, namwene nobe kafwako kyo nakonsha kuba ne.”

Inge mubena kupita mu lukatazho lwa uno mutundu, kino kibaba kyakonsha kwimukwasha kwiikela jikwabo.

Lukatazho lwa mali. Banyike bavula bakumya bingi pa kutana kuba’mba kwiikela kwakatazha bingi. Richard ye twaambapo ku ntendekelo ya kino kibaba waambile’mba: “Mali onse o najinga nao apwile.” Abino byo byapichilemo ne Shaina nsongwakazhi wa myaka 24 wabwelele ku bansemi panyuma ya kupitapo mwaka umo ne bañondo batanu na umo. Waambile’mba: “Nafwainwe kwingijisha mali ami bulongo. Nafumine ku bansemi saka nabula mali kabiji nabwelele ku bansemi na nkongole.” *

Lukatazho lwa nkito. Shaina wataaine kuba’mba nkito inge yapwa yakonsha kulengela muntu kubula kulanguluka bulongo. Waambile’mba: “Kimye kyo napwishishe kufunda bya mu kipatela, natendekele kwingila ku kipamo kimo kyankwashishe kutwela nkito. Pano bino, ino nkito byo yapwile, kafwako bikwabo byo naubilenga ne. Naikele ku mpunzha ya ku muzhi kwabujile kwa kutwela nkito yo nayukile.”

Kuketekela bintu bibula kumweka. Bakitwala bavula batwela nkito kwa kubula kuyuka mwa kwikela. Mingilo yo bengila javula ikatazha kukila byo baketekejilenga. Bakumya bingi kutaana kuba’mba kwiikela kechi kwibaletela lusekelo byonka byo baketekejilenga ne. Kechi bamwenenga’mba kwiikela kwakatazha ne.

Buulai bansemi benu kuba’mba mubena kukeba kubwela ku nzubo. Isambai pa bino bintu: Mukekala nabo kimye kyabaya byepi? Ñanyi bintu byo mukobanga pa kuba’mba mukebakwashengako bikebewa pa nzubo? Ñanyi mingilo ya pa nzubo yo mukengilanga? Ñanyi mashinda o mukengijisha pa kuba’mba mukekale na mali a kwikwashishamo pa kuba’mba mukaye na kwiikela jikwabo? Nangwa muji na myaka yavula nangwa icheche, mwafwainwa kuyuka’mba mwabwela na kwikala na bansemi kabiji mwafwainwa kukookela mizhilo yabo.—Jifunde ja mu Baibolo: Kulupuka 20:12.

Yukai bya kwingijisha mali bulongo. Buku wa kuba’mba The Complete Guide to Personal Finance: For Teenagers and College Students waamba’mba: “Jishinda jo mwingijishishamo mali jo jimwesha kana mwakonsha kulama bulongo mali nangwa ne. . . . Kyakonsha kwimukwasha ke kuyuka’mba kechi mwafwainwa kutaya mali ku bintu byabula kunema ne.”—Jifunde ja mu Baibolo: Luka 14:28.

Swainga byo bemufundako. Bansemi nangwa bantu bakwabo bakoma bakonsha kwimukwasha kuyuka bya kulama bulongo mali, bya kulenga mwaba wa mali ne bya kupana misonko. Nsongwakazhi wa jizhina ja Marie waambile’mba: “Natendekele jikwabo kufunda bya kulenga mutanchi wa bya kupotapota. Mulunda nami wakwashishe kunemba bintu byanema ne byabula kunema. Panyuma ya kupituluka mu byo nanembele nataaine kuba’mba byavula byo nanembele kechi byanemene ne. Nafunjile ne bya kwikala na kyubilo kyanema bingi kikebewa pa kwikala bunke. Kino kyubilo ke kwikanya.”—Jifunde ja mu Baibolo: Byambo bya Maana 13:10.

Ingijishainga mashinda apusana pusana pa kukeba nkito. Ingijishainga kimye kyo muji nakyo kukebelamo nkito ikwabo. Kya kwimujimunako: Bantu bamo bakonsha kwimubuula’mba mwafwainwa kusala nkito yo mwatemwa. Bino kukebatu nkito yo mwatemwa kwakonsha kwimulengela kubula kutaana bukiji nkito ne kulengulula nkito ikwabo yo mwakonsha kutaana. Kange mutayenga kimye na kukeba nkito yo mwatemwa ne, bino, inengezhainga kutwela nkito yapusana pusana. Mwafwainwa kuvulukanga kuba’mba kyanema kukila mwingilo ye mwingila ke kuyuka bulongo bya kumwingila. Kabiji kyataanwa kuba’mba inge mwapijilwa nkito yo mwingila ne kuyuka bulongo bya kwiingila, mukeitemwa. Kechi mwafwainwa kwingila nkito imutokela ku muchima pa kuba’mba mwiitemwe ne.