KUJI bintu byavula bingi bilengela kupofula nangwa kubula kumona bulongo, bimo bilengela ke kwikozha pa jiso ne bikola. Abino bilengela meso, tumishipeshipe tuji mu meso nangwa bongo kubula kwingila bulongo. Bantu babula kumwesha nangwa boba bafwa meso bekala bingi na bulanda ne moyo. Pano bino, bavula bafunda mwakwikela ne kutwajijila kwikala bwikalo bwa lusekelo.

Meso kyo kintu kikatampe kitukwasha kuyuka bibena kumweka mu ntanda. Onkao mambo, inge muntu wafwa meso, uketekelatu mu bulume bwa kumvwa, kumvwa bwema, kukwata, ne kutompa.

Kwesakana na byaambile magazini wa Scientific American, bafunda pa bongo bataana kuba’mba bongo buji na bulume bwa “kupimpula kwesakana na bibena kupitamo muntu mu bwikalo.” Kino kibaba kyanungilepo’mba: “Bishiino byavula bimwesha’mba inge ku bongo ke kubule kufika bintu bimo bifuma ku kinungwa kimo kya mubiji, bwakonsha kwiwamisha bwine pa kuba’mba bukwashenga binungwa bikwabo bya mubiji kwikala na bulume bwa kwingila mwingilo wa kibese kya mubiji kibena kubula kwingila.” Akilangulukai pa bino byalondelapo.

Bulume bwa kumvwa: Mawi ne mituutu byakonsha kulengela muntu ubula kumona kuyuka muntu ubena kwiya. Mwanamulume wafwa meso wa jizhina ja Fernando waambile’mba: “Nafunda bya kuyuka bantu ku mawi abo ne ñendelo yabo.” Juan naye wafwa meso waambile’mba: “Muntu ubula kumona uyukila muntu ku jiwi janji.” Byonkatu byo kiji kwi atweba bonse, mpofu utako bingi muchima kuyuka bibena kumvwanyika jiwi ja muntu, kana wazhingila, uji na lusekelo nangwa uji na bulanda.

Kutwi kwa mpofu kumukwasha kuyuka biji mpunzha ko aji, kubena kuya myotoka, kubaya kwa kibamba kyo ajimo ne kwaikela bintu bimo.

Bulume bwa kumvwa bwema: Bulume bwa kumvwa bwema nabo bwakonsha kukwasha mpofu kuyuka bibena kumweka, kechi kumvwatu kununkila kwa kajo ne. Inge mpofu  ubena kupita mu jishinda jimo, bulume bwa kumvwa bwema bwakonsha kumukwasha kuyuka kwaikela bintu bimo, nabiji mashitolo mo bapotesha kofi, bishimikwa bya kujiilamo, bisankanyi ne bintutu bikwabo. Ne kyungwe kyumvwanyika nakyo kikwashako kuyuka bulongo kwaikela bino bintu, byonkatu bulume bwa kukwata byo bulengela kuyuka kwaikela bintu bimo.

Bulume bwa kukwata. Francisco waambile’mba: “Minwe yami o meso ami.” Ku ano “meso” mwakonsha kunungako ne mukombo. Manasés wasemekelwetu saka afwa meso wafunjile bya kwingijisha mukombo kufumatu ku bwanyike. Waambile’mba: “Ngyuka mpunzha konji na mambo a bulume bukwabo bonji nabo, nabiji bulume bwa kuvuluka bintu ne kuyuka bulongo bintu biji kwapela jishinda byo ñumvwa na mukombo wami ye ñingijisha.”

Bulume bwa kukwata bintu nabo bulengela bampofu bavula kutanga mabuku a bampofu. Mu ano moba, kuji mabuku avula bingi a bampofu akonsha kwibakwasha kulanguluka bulongo ne kukosesha bulunda bwabo na Lesa. Kununga pa mabuku a bampofu, kuji ne bintu bikwabo byakonsha kwibakwasha nabiji kuteleka ku mabuku o batangila jimo kwingijisha makompyuta. Kwingijisha bino bintu, bampofu bakonsha kutanga Baibolo ne mabuku alumbulula Baibolo apusana pusana. *

 Bino bintu bikwasha bampofu kwikala na bulunda bwakosa na Lesa bitekenesha bingi ba Paqui ne bamwatawabo bo twaambapo ku ntendekelo, ne kwibalengela kwikala na luketekelo lwa bwikalo bwawama kulutwe. Kabiji bebakwasha ne ku kisemi kikatampe kya bena Kilishitu mu kipwilo kya Bakamonyi ba kwa Yehoba ku mpunzha ko bekala. Ba Paqui baambile’mba: “Luno tubena kwikala bwikalo bwalumbuluka ne kwimwena bikebewa atweba bene.”

Kya kine, kuji makatazho avula bingi eya na mambo a kupofula. Pano bino, byo twaambapo bimwesha kuba’mba bampofu bakonsha kwikala bwikalo bwa lusekelo nangwa kya kuba bapita mu ano makatazho.