Masabi Akatampe a mu Kalunga ka Mema
Pa mwaka pa mwaka kutendeka mu ñondo wa Mankumbinkumbi, masabi akatampe akazhi atelwa’mba southern right whales (Eubalaena australis) aya ku kitulu kya Santa Catarina mu kyalo kya Brazil. Ano masabi afuma kwalepa bingi ku bulenge kwiya kwasebalala kalunga kamema na kusema. Pa bañondo bavula bingi bangikazhi ba ku kino kyalo ne beya na kufwakasha ku ino mpunzha bomvwa bingi bulongo kutamba ano masabi byo akaya na byana mu mema. *
Kilengwa Kikatampe kya mu Mema
Ano masabi akazhi alepa mamita 16 kwesakana pamo na sakya imo ikatampe yo babikako jitolokoshi, kabiji janema makilogalamu 81, 283. Mubiji wajo wafita kabiji amo ekala na matomyatomya atoka pa jivumo. Mutwe wajo kechi wabaya kukila mubiji wajo ne. Ano masabi abaya bingi kukanwa kabiji kwasongoloka. Ano masabi kechi aji na kowelo munyuma ne. Jifwenka na kipeepe kuya peulu ne panshi, kupusanako na masabi akwabo atwala kipepe mu mumbavu pa kufwenka. Pa kwaluluka, engijisha towelo. Abino ne ndeke byobyo yenda.
Nangwa kya kuba’mba abaya bingi, ano masabi oba bintu bya kukumya bingi. Mwakonsha kumona byo owa pacheche, jalupula kipepe mwiulu pa kimye kyabaya, jaimika kipepe mwiulu ne kupuma pa mema na ngovu, javubuka pa mema jabwela jimaka pa mema na bulume bukatampe kya kuba ne mema asampuka kabiji mwakonsha kwiamwenatu kwalepa.
Mwekelo ya ano masabi
Ku mitwe ya ano masabi kuji makakalwa atoka ne a kibobo. Mukulumpe wa kipamo kitala pa ano masabi ku Brazil (Brazilian Right Whale Project) walumbulula’mba, “makakalwa aji na ano masabi apusana pusanatu byonka byapusana byala bya bantu inge bafwachika pa kipepala. Luno lupusano lwialengela kuyukanyikwa bulongo onse jimo jimo. Tukopa ano makakalwa inge ano masabi aiya ku kitulu ne kulama bulongo bipikichala.”
Bashayuka ba byasayansi bafunda pa bintu byumi bamba’mba kyakatazha bingi kuyuka myaka ikala ano masabi inge afwa, mambo kechi biji na meno ne. Bafwanyikizhatu kuba’mba ekala myaka 65. *
Kajo ko Aja
Ano masabi aja bankala, bikalakoko ne bilongolotu bikwabo. Ku mubanga wa kwiulu mukachi mu kanwa ka ano masabi muji bintu bimweka nobe boya. Pa kowa, byasama mu kanwa pa kuba’mba mema beasusenga ku bino biboya ne kukwata kajo ko aja. Kuba bino kwiakwashako kuja kajo kafika ku makilogalamu 2,000 juba jimo.
Ano masabi a ku bulenge aja kajo kavula bingi mu kimye kya mayoo pakachi ka Kakubokache ne Nkubomukata kuba’mba anune. Mafuta eakwasha kubula kufwa mashika kimye kitalala bingi mema kabiji ealengela kubula kufwa nzala pa kuviluka.
Mambo ka ano masabi o beepayila bingi?
Kufuma mu myaka kitota kya bu 18, bantu beepaya bingi ano masabi ku mapunzha a ku bulenge. Ano masabi beepaya bingi mambo kechi owa lubilo ne, beepaya ne ku bantu bengijisha mato a mapulanga na makontola a kukokatu na maboko. Kupusanako na masabi akwabo akatampe, ano masabi pa mema inge jafwa atumpauka mambo anuma bingi. Onkao mambo, aba beepaya kechi kibakatazha kwiakokela ku kitulu ne.
Mafuta a ano masabi ne byapasha boya bitanwa mu kanwa byanemene bingi pa kimye kyo bebipotanga. Mafuta ao beingijishanga mu malampi o babikanga mu mikwakwa ne mu minkinyi yapusana pusana. Boya butanwa mu kanwa ka ano masabi bebwingijishanga pa kulenga bivwalo bya mukachi bya banabakazhi, ntambo ya kwingijisha ku bambili kabiji ne masumbulenyi. Boya bwa mu kanwa ka ano masabi bwajinga bingi na mutengo.
Ku ntendekelo ya myaka kitota kya bu 20, ano masabi akepele bingi na mambo a kwiepaya, kabiji kino kyalengejile’mba bashinke busulu bwa ano masabi ne kupotesha byo bafumyako. Mu Brazil, kisankanyi kya ano masabi bekishinkile mu 1973. Nangwa kya kuba’mba mitundu imo ya ano masabi akatampe babena kwiizhikijila, bino akwabo akiji mu kizumba kikatampe kya kwiavizha ku bantu.
Ano masabi amwesha kuba’mba pano pa ntanda paji bilengwa byumi byapusana pusana byavula bingi. Kabiji amwesha maana ne bulume bwakukumya buji na mulenga aye Yehoba Lesa.—Salamo 148:7.
^ par. 2 Ano masabi asemena ne kwasebala kalunga ka mema ku Argentina, ku Australia, ku South Africa, mu Uruguay, ne ku jikuji ja mu kyalo kya New Zealand (Auckland).
^ par. 8 Bashayuka ba bya sayansi bamba’mba ano masabi akatampe aji mu mitundu isatu. Kuji atelwa’mba Eubalaena australis a ku bulenge, ne atelwa’mba Eubalaena glacialis ne Eubalaena japonica a ku buyeke.
