1, 2. (a) Ñanyi makatazho apitamo benyi lelo jino? (Monai kipikichala kitanshi.) (b) Mutumwa Paulo wavulwilemo bena Kilishitu kubula kuba ka, kabiji ñanyi mepuzho o tusakwisambapo?

PAPITA myaka kukila 30, Osei, ^[1] wabujile kwikala Kamonyi pa kyokya kimye, wayile ku Europe kufuma ku Ghana. Waambile’mba: “Namwene kuba’mba bantu kechi bantele muchima ne. Nkiilo nayo yatamine bingi. Byo nafumine ku kibanza kya ndeke, naumvwine bingi mashika kabiji natendekele kujila.” Na mambo a kuba’mba kechi wayukile mulaka ne, Osei wakankelwe kutaana nkito bukiji. Wavulukanga bingi ku nzubo mambo kisemi kyanji kyajinga kwalepa.

² Akilangulukai byo mwakonsha kukeba bantu kwimumona inge bino bintu byamwekejile anweba. Nanchi kechi mwakonsha kutemwa bantu kwimutambwila na lusekelo pa Nzubo ya Bufumu nangwa kya kuba mwafuma ku kyalo kingi nangwa mwapusanako kikoba nyi? Baibolo utundaika bena Kilishitu amba: “Kange muvulamenga  kubila lusa benyi ne.” (Hebe. 13:2, tubyambo twa munshi.) Onkao mambo, twayai twisambe pa ano mepuzho: Yehoba umona byepi benyi? Mambo ka o twafwainwa kupimpulako byo tulanguluka pa benyi? Twakonsha kulengela byepi bantu bafuma ku kyalo kingi kukasuluka mu kipwilo kyetu?

3, 4. Kwesakana na byaamba Kulupuka 23:9, Lesa wakebanga bantu banji kumona byepi benyi, kabiji mambo ka?

³ Yehoba byo apokolwele bantu banji mu Ijipita, wibapeele mizhilo yamwesheshe’mba watele muchima bantu babujile bena Isalela benungile kwi abo. (Lupu. 12:38, 49; 22:21) Na mambo a kuba’mba benyi javula bebalengulula, Yehoba wabikileko lunengezho lwawama lwa kwibakwasha. Jishinda jimo jo ebakwashishangamo ke luusa lwa kupupula kajo kashalanga mu majimi.—Levi 19:9, 10.

⁴ Yehoba kechi wabuujiletu bena Isalela kunemeka benyi ne, bino wibambijile ne kwibobila lusa. (Tangai Kulupuka 23:9.) Bayukile “byo kyumvwanyika kwikala bwenyi.” Nangwatu saka bakyangye kwikala bazha, kyamweka Bahebelu bebalengulwile bingi ku bena Ijipita na mambo a misalululo ya mikoka ne bupopweshi. (Nte. 43:32; 46:34; Lupu. 1:11-14) Bena Isalela bebayanjishanga bingi mambo bajinga benyi, bino Yehoba wibabuujile kumona mwenyi “nobe mwina kyalo.”—Levi 19:33, 34.

5. Ki ka kiketukwasha kuta muchima bantu bafuma ku byalo bingi byonka byuba Yehoba?

⁵ Lelo jino, twayuka’mba Yehoba wanemeka bingi bantu bafuma ku byalo bingi bo tupwila nabo. (Mpitu. 10:17-19; Mala. 3:5, 6) Inge twalanguluka pa makatazho o babena kupitamo, nabiji kwiboba nshiji nangwa kubula kuyuka mulaka, tukebobilanga lusa ne kifyele.—1 Pe. 3:8.

6, 7. Ki ka kimwesha’mba bena Kilishitu ba mu myaka kitota kitanshi bafunjile kubula kwikala na misalululo?

⁶ Bena Kilishitu ba mu myaka kitota kitanshi bachinuzhukilenga byubilo byajingapo na Bayudea bya misalululo. Pa Pentekosita mu 33 C.E., bena Kilishitu baikalanga mu Yelusalema batambwijile bantu baikele ke bena Kilishitu bafumine mu byalo byapusana pusana. (Byu. 2:5, 44-47) Bena Kilishitu Bayudea byo bateele muchima bena Kilishitu bafumine mu byalo bikwabo, kimwesha’mba baumvwishishe mwatala byambo bya kuba’mba “kutambwila benyi,” ko kuba’mba “kubila lusa benyi.”

⁷ Kipwilo kitanshi kya bena Kilishitu byo kyakomene, mwajinga lukatazho lwa misalululo. Bayudea baambanga Kingiliki bejizhañenye amba banabakazhi babo bafwilwa kechi bebabijilengapo kajo ne. (Byu. 6:1) Pa kuba’mba bapwishe luno lukatazho, batumwa batongwele banabalume batanu na babiji ba kumona kuba’mba bonse batambula kajo. Bano banabalume bonse bajinga na mazhina a Kingiliki, kibena kulumbulula’mba batumwa bakebelenga kupwisha misalululo yafwainwe kwikala na bena Kilishitu batanshi.—Byu. 6:2-6.

8, 9. (a) Ñanyi bintu byakonsha kumwesha’mba tuji na misalululo nangwa kwitota na mambo kikoba kyetu? (b) Ñanyi bintu byo twafwainwa kufumya mu michima yetu? (1 Pe. 1:22)

⁸ Nangwa twayuka nangwa ne, bisho byetu byo bitulengela kwikala na misalululo. (Loma 12:2) Kabiji javula tumvwa bantu bo twikala nabo kipi kipi, bo twingila nabo nangwa bo tufunda nabo sukulu na kwamba byatama pa bantu bafuma mu bisho, mu mikoka nangwa baji na bikoba byapusana. Bino bintu bitulengela kumvwa byepi? Kabiji tuba byepi inge muntu ke endeleke kyalo ko twafuma nangwa kampe keambe byatama pa kisho kyetu?

 ⁹ Pa kimye kimo mutumwa Petelo kechi watemenwe bantu babujile Bayudea ne, pano bino pa kupitapo kimye, wafumishe ino milanguluko yatama mu muchima wanji. (Byu. 10:28, 34, 35; Nga. 2:11-14) Ne atweba, inge twamona’mba tuji na misalululo nangwa kwitota na mambo a kikoba kyetu, twafwainwa kwibikako kwibifumya mu muchima wetu. (Tangai 1 Petelo 1:22.) Twafwainwa kuvulukanga’mba kafwako ye basajila jimo amba ye ukapuluka ne, atweba bonse twibambulwa kulumbuluka nangwa kya kuba twafuma mu byalo byapusana pusana. (Loma 3:9, 10, 21-24) Onkao mambo, kechi twafwainwa kulangulukanga’mba twakila bakwetu ne. (1 Ko. 4:7) Twafwainwa kumonanga bantu byonka bibamonanga mutumwa Paulo watundaikile bena Kilishitu bashingwa bakwabo amba kechi ‘bakiji bangi nangwa benyi ne, bino ba mu nzubo ya Lesa.’ (Efi. 2:19) Inge twibikako kubula kwikala na misalululo ku bantu bafuma ku byalo bingi kiketukwasha kuvwala bumuntu bupya.—Kolo. 3:10, 11.

10, 11. Boaza wamwenenga byepi benyi byonka Yehoba byo ebamona mu byo aubile na Luta mwina Moabu?

¹⁰ Byaubile Boaza na Luta mwina Moabu bimwesha Yehoba byo amona benyi. Byo aishile na kumona majimi anji kimye kya kunowa, Boaza wamwene mwanamukazhi wafumine ku kyalo kingi waingijilenga na ngovu na kupupula kajo kashilengamo banowenenga. Byo bamubuujile’mba waji kulomba kumuswisha kupupula nangwa kya kuba wajinga na luusa lwa kuba bino, Boaza wamuswishishe kutolaula ne kajo ko banowene.—Tangai Luta 2:5-7, 15, 16.

¹¹ Boaza byo atendekele kwisamba ne Luta wamwesheshe’mba wamutele bingi muchima ne lukatazho lo ajinga nalo na mambo a kwikala mwenyi. Kitanshi, Boaza wamwichile kwikala kwipi na bansongwakazhi banji ba mingilo kuchina’mba bansongwalume baingijilenga mu bujimi bakamuvulañanya. Kabiji wamubuujile’mba inge wafwa kilaka ne nzala wafwainwa kuja ne kutoma mema byonka byaubilenga ba mingilo bakwabo. Kabiji Boaza kechi waambilepo byatama ku uno mwanamukazhi mwenyi ne, bino wamutekeneshe.—Luta 2:8-10, 13, 14.

12. Kubila bantu lusa bafuma mu byalo bingi kumwesha ka?

¹² Boaza kechi waubijile Luta byawama na mambo a kutemwa bako banji ba Naomi konka ne, bino ne na mambo a kwikala mupopweshi wa Yehoba. Kifyele kya kwa Boaza kyamwesheshenga butemwe bwa Yehoba bubula kwaluka bo atemenwe uno mwanamukazhi waishile ‘na kufyama mu byapi bya Lesa wa Isalela.’ (Luta 2:12, 20; Maana 19:17) Ne atweba lelo jino, inge twakwasha “bantu bonse” kuyuka bukine, tumwesha’mba Yehoba wibatemwa.—1 Timo. 2:3, 4.

13, 14. (a) Mambo ka o twafwainwa kwibikilako kwimuna benyi pa Nzubo ya Bufumu? (b) Mwakonsha kuba byepi pa kuba’mba mukasulukenga kwisamba na bantu ba bisho bikwabo?

¹³ Twakonsha kumwesha lusa ku benyi kupichila mu kwibemuna na lusekelo pa Nzubo ya Bufumu. Twakonsha kumona’mba bantu bafuma mu byalo bingi bekala na bumvu kabiji bakebatu kupwanañana mulwabo. Na mambo a nkomeno ne biji bwikalo bwabo, bakonsha kumona’mba kechi baesakana pamo na bantu ba mu mikoka ikwabo ne ba mu kyalo kikwabo ne. Onkao mambo, twafwainwa kwibatambwila na lusekelo ne kwibata muchima. Inge JW Language app muji naye, wakonsha kwimukwasha kufunda bya kwimuna bantu bafuma mu byalo bingi mu milaka yabo.—Tangai Filipai 2:3, 4.

¹⁴ Kampe kechi mukasuluka kusolomoka bantu ba mu bisho bikwabo ne. Pa kuba’mba  mushinde ino milanguluko, mwakonsha kwibabuula jizhina jenu. Inge mwauba bino, mukamona’mba kuji bintu byavula bingi byo mwipasha nabo kukila bintu byo mwapusenamo. Mwafwainwa kuyuka’mba kisho kyonse kiji na mo kyatamina ne mo kyawamina.

15. Ki ka kiketukwasha kulangulukilako bafuma mu byalo bingi?

¹⁵ Pa kuba’mba mukwashe bakwenu kukasuluka mu kipwilo, mwafwainwa kwiipuzha amba: ‘Inge najinga mu kyalo kingi, nafwainwa kukeba’mba bantu bammonenga byepi?’ (Mat. 7:12) Tekenyainga bantu babena kupimpula bwikalo bwabo pa kuba’mba bekalenga byonka bikala bantu bo bataana mu kyalo mo baiya. Patanshi, kechi twakonsha kuyuka byo babena kulanguluka nangwa byo bekala ne. Kechi twafwainwa kuketekela’mba bakalondelanga kisho kyetu ne, twafwainwa kwikalanga nabo kwesakana na byonka byo baji.—Tangai Loma 15:7, tubyambo twa munshi.

16, 17. (a) Twakonsha kuba byepi pa kuba’mba tulengele bantu bafuma mu byalo bingi kukasuluka? (b) Mu ñanyi mashinda mo twakonsha kukwashisha bantu bafuma mu byalo bingi baji mu kipwilo kyetu?

¹⁶ Inge twayuka kyalo ko bafuma ne kisho kyabo, kiketukwasha kupwanañana nabo. Pa kupopwela kwa kisemi, twakonsha kukebakeba bishinka pa bisho bya bantu bafuma mu byalo bingi baji mu kipwilo kyetu ne mu nyaunda. Kintu kikwabo kyakonsha kwitukwasha kupwanañana na bantu bafuma mu byalo bingi ke kwibetako ku kajo ku nzubo yetu. Byo kiji kuba’mba Yehoba “washinkwila bisaka bya bantu kibelo kya lwitabilo,” ne atweba twafwainwa kushinkwila bibelo “bakwetu ba mu lwitabilo.”—Byu. 14:27; Nga. 6:10; Yoba 31:32.

¹⁷ Kupwanañana na kisemi kyafuma ku kyalo kingi, kuketukwasha kuyuka byo babena kwibikako kulondela kisho kyetu. Twakonsha kumona’mba babena kukebewa kwibakwasha pa kuba’mba bafunde mulaka wetu. Kabiji twafwainwa kwibatwala ku bantu bakonsha  kwibakwasha kutaana nzubo yawama nangwa nkito. Inge ke mube bino, mwakonsha kukwasha mukwenu wa mu lwitabilo.—Maana 3:27.

18. Bantu bafuma mu byalo bingi lelo jino, ñanyi ye bafwainwa kulondela pa kumwesha mushingi ne kusanta?

¹⁸ Ibyo kuba’mba bantu bafuma mu byalo bingi bebikako kulondela bisho bya mu kyalo kyo bajimo. Abino byo byaubile ne Luta. Kitanshi, wanemekele kisho kya bantu ba mu kyalo mo avilukijile kupichila mu kulomba luusa lwa kupupula kajo. (Luta 2:7) Kechi waingijishe luusa lo bamupeele mu jishinda jatama ne. Kya bubiji, wasanchile pa lusa lo bamubijile. (Luta 2:13) Inge bantu bafuma mu kyalo kingi bamwesha bino byubilo byawama, bantu ba mu kyalo mo bavilukila ne bakwabo ba mu lwitabilo bakebanemeka.

19. Ñanyi bintu byafwainwa kwitulengela kutambwilanga benyi?

¹⁹ Tumvwa bingi bulongo kuba’mba na mambo a lusa lukatampe lwa Yehoba, waswisha bantu bapusana pusana kumvwa mambo awama. Mu byalo byabo kampe kechi bakonsheshe kufunda Baibolo nangwa kupwanañana na bantu ba Yehoba ne. Na mambo a kuba’mba baiya mu kyalo kyetu kabiji tubena kupwanañana nabo, nanchi kechi twakonsha kwibakwasha kwikala bakasuluka nenyi? Inge twibata muchima nangwa kwibakwasha mu bintutu bicheche, lusa lo twibobila lumwesha’mba Yehoba wibatemwa. Byo tubena ‘kulondela Lesa,’ twayai twibikeko kutambwilanga benyi.—Efi. 5:1, 2.