Mwaka walondejilepo, babijikile ku kisemi kya Betele amba kwakebewenga ba mingilo bakonsheshe kwipana kuya na kwingijila pa Musampi wa mu South Africa, ko banengezhezhenga kufiika munkinyi wa katataka wa kupulinchilako mabuku. Nepaine kuya kabiji naumvwine bingi bulongo byo bansajile kuba’mba nkaye. Basajile ne bakwabo basatu mu kisemi kya Betele mu Canada. Bano bo basajile mazhina abo ke ano: Ba Dennis Leech, ba Bill McLellan, ba Ken Nordin. Betubuujile’mba tukabandako ku South Africa.

Natumijile bamama foni ne kwibabuula’mba: “Mama, kuji sawakya wawama ye nkeba kwimubuula. Mbena kuya ku South Africa!” Bamama kechi balokotele ne, bino bajinga na lwitabilo lwakosa kabiji bajinga na bulunda bwawama ne Yehoba. Kechi baambile byavula ne, bino nayukile’mba bakatwajijila kuntundaika. Bonse babiji, bamama ne batata baitabizhe kyo nafuukwilepo nangwa kya kuba baakaminwe’mba mbena kuya kwalepa bingi.

Patanshi twakiyile ku Betele wa ku Brooklyn pa bañondo basatu na kwitufunjisha bya kwingijisha munkinyi wa kupulinchilako mabuku. Kepo twakanjijile bwato busenda bipe kuya mu muzhi wa Cape Town, mu South Africa. Po po nafikizhetu myaka ya kusemwa 20. Twaendele na shitima bufuku kufuma mu Cape Town kuya ku Johannesburg. Kiteshenyi kitanshi shitima po yaimene, pajinga pa muzhi mucheche wa Karoo, waikela mu mpunzha imweka nobe kiselebwa. Mwajinga lukungu, bwishi, kabiji kwatwile bingi kyuya. Atweba bonse bana twasumbijilenga pa bipenze ne kulanguluka pa byajinga ino mpunzha. Twaakaminwe pa byo tukengilanga uno mwingilo ye betutumine kuya na kwingila. Byo papichile myaka, twayanga na kufwakesha ino mpunzha kabiji twataaine kuba’mba ke muzhi wawama bingi muji bantu ba mutende.

Mwingilo mutanshi ye naingijilenga wajinga wa kwingila na munkinyi watanchikanga byambo bulongo mu magazini a Kyamba kya Usopa ne Labainga! saka bakyangye kwiapulinta. Uno ofweshi wa musampi kechi wapulintangatu mabuku mu milaka ya mu South Africa monkatu ne, bino ne mu milaka ya mu byalo byavula biji ku buyeke bwa Africa. Twasangalele bingi pa kumona kuba’mba munkinyi wa kupulinchilako ye twaishile na kwingijisha kufuma ku Canada bamwingijishenga bingi.

 Mu kuya kwa kimye, natendekele kwingijila mu kishimikwa kyo bapulinchilamo mabuku na kwingila mingilo yapusana-pusana yavwangilemo kupulinta, kutuma mabuku kwapusana-pusana ne kutuntulula mabuku. Napayankene bingi mu bwikalo bwami kabiji najinga na lusekelo.

Mu 1968, nasongwele nyenga wajinga painiya aye Laura Bowen, waikalanga kipikipi na kwaikejile Betele. Kabiji waingijilangako ne pa Betele mwingilo wa kutaipa ku Dipatimenti wa Ntuntulwilo. Mu oa moba kechi kwajinga lunengezho lwa kuba’mba bantu batwela mu masongola katataka bakonsha kwikala pa Betele ne. Onkao mambo, betutumine kuya na kwingila bupainiya bwiikajila. Kino kyandengejile kwakamwa. Nalangulukilenga’mba myaka jikumi yo naingijila pa Betele, betunengezhezha kajo ne pa kulaala, abya kakonsha kwikebela bino bintu na kajali kacheche ko bapa bapainiya beikajila nyi? Atweba bonse babiji pa muntu pa muntu betubuujile’mba beketupanga mali 25 rand (pa kyo kya kimye akonsha kwesakana pamo na madola 35, a ku U.S.) pa ñondo pa ñondo inge twafikizha maola akebewanga, bimye byakebewanga bya kubwelako, ne kipimo kya mabuku akebewanga kushila bantu pa ñondo pa ñondo. Ano o mali o twafwainwe kwingijisha kusonkela nzubo, kupotamo kajo, ku ñendelo ne kupotamo muchi ne bintu bikwabo bikebewa mu bwikalo.

Betutumine kuya na kwingila bupainiya ku kajibumba kacheche ka basapwishi bajinga mu muzhi wa Durban, ku kitulu kya Kalunga ka Mema ka Indian. Kwajinga bantu bavula bingi bafumine ku India, bavula bajinga baana ba bena India baishile na kutwela nkito ku kampanyi kalenga shuka nobe mu mwaka wa 1875. Pa kikye kimye, baingijilenga mingilo ikwabo, bino batwajijile kulama bisho ne jishinda jo banengezhezhamo kajo kwabo. Kabiji baambanga Kizungu, onkao mambo, kechi kitukatezhe kwibasapwila ne.

Bapainiya beikajila bafwainwe kwingila maola 150 pa ñondo pa ñondo mu mwingilo wa kusapwila. Onkao mambo, amiwa ne ba Laura twafuukwilepo kwingila maola atanu na jimo pa juba jitanshi. Mute wazongele kabiji kwatwile bingi kyuya. Kechi twajingapo na bantu ba kubwelako nangwa ba kufunjisha Baibolo ne, twafwainwe kwingila maola atanu na jimo kusapwila ku nzubo ku nzubo. Byo papichile kimye, natajile pa nkoloko, kutaana’mba twaingilakotu maminiti 40. Onkao mambo, neipwizhe’mba, kine tukakonsha kwingila uno mwingilo?

Kechi pabanjile ne, twanengezhezhe mutanchi wawama. Pa juba pa juba, twanengezhanga kajo ne makabe twalonga ne mu mabotolo abula kulengela bintu kupola. Umvwe twaumvwa nzala, twaimikanga kamotoka ketu kakacheche mu kimfutele kya kichi, bimye bimo saka betuzhokoloka ku baana babacheche bena India bo twafunjishanga Baibolo. Byo papichiletu moba acheche, twatendekele kumona kuba’mba kimye kyaendelenga bingi lubilo.

Twajinga bingi na lusekelo pa kutwala bukine bwa mu Baibolo ku ino nyaunda kuji bantu batambwila benyi na lusekelo. Twataaine kuba’mba bena India ke bantu baji bingi na mushingi, lusa, kabiji bakamwa Lesa. Ba Hindu bavula nabo batambwijilenga byambo byo twasapwijilenga. Baumvwanga bingi bulongo kufunda pe Yehoba, Yesu, Baibolo, ntanda ipya ya mutende iji kulutwe, ne luketekelo lwa bantu bafwa. Byo twapwishisheko mwaka umo, twaikele na bantu 20 bo twafunjishenga Baibolo. Pa juba pa juba, twajanga kajo ka mute na kisemi kimo kyo twafunjishanga Baibolo. Twajinga bingi na lusekelo.

Palutwe kacheche, bampele mwingilo wa bukalama bwa mwanzo, kufwakesha bipwilo byajinga ku kitulu kya Kalunga ka Mema ka Indian. Pa mulungu pa mulungu, twafikilanga mu mazubo a balongo pa kufwakesha basapwishi mu kipwilo ne kwibatundaika. Betulamangatu nobe twi kisemi kimo, kabiji twiyowanga kwikala nabo pamo ne baana babo ne kukaya na bilelwa. Twaingijile uno mwingilo pa myaka ibiji. Kepo twatambwijile foni kufuma ku ofweshi wa musampi. Betubuujile’mba, “Tubena kukeba’mba mubwele pa Betele.” Nakumbwile’mba, “Tubena kwiyowa bingi mwingilo kuno.” Bino kishinka ke kya kuba’mba twipaine kwingila mwingilo yense ye bakonsheshe kwitupa.

Pa Betele, bampele mwingilo wa kwingijila ku Dipatimenti Utala pa Bibena Kwenda Mwingilo, ko naingijilenga pamo na balongo bajinga bingi na maana. Mu oa moba, kipwilo kyonse bekituminanga nkalata yaamba pa sawakya wanembele kalama wa mwanzo kimye kyo afwakashijile kyokyo kipwilo. Ano makalata ajinga a kutundaika  balongo ne kwibabuula byo bafwainwa kuba. Uno mwingilo wabayile bingi ku banembeshi betu batuntululanga ano makalata kufumya mu milaka ya Xhosa, Zulu, ne milaka ikwabo kutwala mu Kizungu, ne kufuma mu Kizungu kutwala mu milaka ikwabo ya mu Africa. Nasanchilanga bingi bano bantuntuluzhi baingilanga na ngovu kabiji bankwashishe ne kuyuka makatazho apitangamo balongo ne banyenga bena Africa bafita.

Pa kyokya kimye, bena South Africa bebalaminenga ku kafulumende wa bazungu wajinga bingi misalululo ya bikoba. Banengezhezhe mapunzha kwa kwikalatu bantu bafita ne kwa kwikalatu bazungu. Onkao mambo, bantu bafita kechi bapwanañananga na bazungu ne. Balongo ba mu Africa bafita baambangatu milaka yabo, kusapwilatu mu milaka yabo ne kupwilatu mu bipwilo bingijisha milaka yabo.

Kechi nayukile balongo bafita bavula ne, mambo nyaunda ya kipwilo kyetu yajinga ya bazungu. Pano bino, nafunjileko bino pa bantu bafita ne bisho byabo. Nafunjile pa makatazho apichilengamo balongo betu na mambo a bisho byubiwa mu mapunzha mo bekala ne mafunjisho a bya bupopweshi. Bachinchikile bingi pa kuba’mba bashe bisho byapusana na binembelo ne kwibemena ku ntundwa ku bisemi byabo ne bantu mu mizhi mo baikalanga inge bakana kubako bintu bimo bya kupopwela mipashi. Mu mapunzha a mu mizhi, bantu bavula bayanjile bingi. Bavula kechi bafunjile ne, bino banemekele bingi Baibolo.

Naingijileko mwingilo wa kulwilako luusa lwa balongo lwa kukasuluka kupopwela Lesa ne kubula kwivwanga mu bya bumulwila ntanda. Lwitabilo lwami lwakosejileko bingi pa kumona banyike Bakamonyi byo bachinchikile ne kutwajijila kwikala ba kishinka kimye kyo bebapangilenga ku sukulu na mambo a kukana kwivwangamo mu milombelo ne kwimbako nyimbo ya ku chechi.

Balongo bakwabo bapichile mu lukatazho lukwabo mu kakyalo kacheche katelwanga kala amba Swaziland. Mfumu Sobhuza wabubiji byo afwile, bangikazhi bonse mu kino kyalo bebakambizhe kubako bisho byubiwa inge muntu wafwa. Banabalume bafwainwe kutenda nsuki, kabiji banabakazhi nabo bafwainwe kwipipisha nsuki yabo. Balongo ne banyenga bavula bebamanyikile bingi pa kukana kwivwanga mu bino bisho bya kupopwela bashakulu. Twasangalele bingi pa kumona balongo byo batwajijile kwikala ba kishinka kwi Yehoba. Twafunjile byavula pa bukishinka ne butekanye bwa balongo ba mu Africa, kabiji kino kyakoseshe bingi lwitabilo lwetu.

Mu 1981, bampele mwingilo wa kunengezha mashinda a kupulinchilamo mabuku kwingijisha makompyuta. Onkao mambo, nabwelele na kwingijila mu kishimikwa kya kupulinchilamo mabuku. Kyajinga kimye kya lusekelo. Mashinda a kupulinchilamo mabuku apimpwilwe bingi. Muntu ye bapele mwingilo wa kupotesha bintu pa kampanyi umo, wapele musampi munkinyi kuba’mba tumweseke kyatutu. Akino kyalengejile kuba’mba tufumyemo minkinyi ya kala itanu na ina yo twaingijishanga pa kunengezha byambo ne bipikichala ne kupingizhamo itanu ya katataka. Kabiji twafiikile ne munkinyi wa katataka wa kupulinchilako mabuku. Twatendekele kupulinta bintu byavula bingi kukila kala.

Mashinda a kwingijisha makompyuta pa kupulinta, alengejile kunengezha mashinda a katataka a kunengezhezhamo bulongo byambo pa mapa kwingijisha MEPS (Multilanguage Electronic Publishing System). Mashinda a kwingijisha pa kupulinta mabuku apimpwilwe bingi kufuma kimye atweba bana kyo twaishile ku South Africa kufuma ku Canada. (Isa. 60:17) Pa kikye kimye, atweba bonse saka twasongola bapainiya batemenwe bingi Yehoba. Amiwa ne Bill twatwajijile kwingijila pa Betele. Ken ne Dennis baikele na baana kabiji baikelengatu kipikipi na Betele.

Mingilo pa musampi yavujijilengakotu. Mabuku alumbulula Baibolo atuntulwilwenga mu milaka yavula bingi ne kwiatuma ku misampi ikwabo. Onkao mambo, kwakebewenga bishimikwa bya katataka bya Betele. Balongo bashimikile kishimikwa kimo ku muzhika wa muzhi wa Johannesburg, kabiji kyapainwe mu 1987. Ke kya lusekelo bingi kwingilako mwingilo wa kubayisha musampi ne kwikala wa mu Kavoto ka Musampi mu South Africa pa myaka yavula.

Twakuminye bingi mu 2001 byo betwichile kuya na kwikala mu Kavoto ka Musampi ye balengele katataka wa ku United States. Nangwa kya kuba twajinga na bulanda pa kusha mwingilo wetu ne balunda mu South Africa, bino twasangalele bingi kutendeka bwikalo bwa katataka mu kisemi kya Betele mu United States.

Pano bino, twaakaminwe pa kusha kwalepa bainabo ba Laura saka bakoma. Na mambo a kuba’mba twajinga kwalepa ku New York, kechi twakonshanga kwibakwasha mu bintu byavula ne, bino bankasabo ba Laura babakazhi basatu bepaine kwibakwasha mu bintu bikebewa mu bwikalo ne kwibapa mali a kwikwashishamo. Baambile’mba, “Atweba kechi tuji mu mwingilo wa kimye kyonse ne, bino umvwe ke tulame bamama ko kuba’mba tubena kwimukwasha kutwajijila kwingila mwingilo wenu.” Twibasanchila bingi.

Kabiji bakolojami babalume ne benakwabo baikalanga mu muzhi wa Toronto ku Canada, nabo bepaine kulama bamama kimye kyafwile batata. Pa kikye kimye, bamama saka baikala na bano bakalojami pa myaka kukila pa 20. Twibasanchila bingi pa byo bamwesheshe bamama butemwe ne kwibalama bulongo kufikatu ne kimye kyo bafwile byo papichiletu kimye kicheche kufuma po twabwelele ku New York. Ke mapesho bingi kwikala na balongo bepana kwingila mwingilo wa kulama bansemi bakoma, mambo uno mwingilo kechi wapela ne.

Pa myaka yavula, mwingilo wami pa Betele mu United States wajinga wa kunengezha mabuku, kabiji luno uno mwingilo bamupeezhako na mambo kwingijisha biñambañamba bya katataka. Kulutwe kuno, naji kwingijilanga ku Dipatimenti Upota Bintu. Nji bingi na lusekelo pa myaka 20 yapitapo yo naingijila pa musampi mukatampe paji ba mu kisemi kya Betele bakila pa 5,000 kubikapo ne balongo ne banyenga 2,000 bakelela kufuma ku mazubo abo.

Myaka 60 yapitapo, kechi nalangulukangapo’mba kuno koko nkataanwa pa kino kimye ne. Ba Laura bantundaika bingi pa ino myaka yonse. Naikala bwikalo bwa lusekelo. Twanemeka bingi mingilo yapusana-pusana yo twaingila ne bantu bo twaingila nabo, kubikapotu ne boba baji mu misampi yavula yo twafwakesha mu byalo byavula mu mwingilo wetu wa kufwakesha misampi. Luno nji na myaka ya kusemwa 80, kabiji bankepesheshako mingilo yo ñingila, mambo kuji balongo bavula bakipeela bakonsha kwingila ino mingilo.

Nyimbi wa masalamo wanembele’mba: “Kyo kya lusekelo akya kisaka kya bantu kiji na Lesa wakyo Yehoba.” (Sala. 33:12) Kino kishinka bingi. Nsanta bingi pa kwingijila Yehoba pamo na bantu banji ba lusekelo.