1. Mambo ka bena Babilona o batemejilwe ngauzhi Danyela?

 NGAUZHI Danyela wajinga mwanyike kimye bena Babilona kyo bamusendele mu buzha ku Babilona kwalepele bingi na kwabo ku Yelusalema. Babilolo ba mu Babilona bamutemenwe bingi na mambo a ‘byo amwekanga.’ Wamwekanga bulongo kabiji wafumine ku kisemi kyo banemekele bingi. (1 Sam. 16:7) Onkao mambo, bamufunjishe mingilo ya ku jilapa ja bamfumu.​—Da. 1:3, 4, 6.

2. Ñanyi kintu kyalengejile Yehoba kutwajijila kutemwa Danyela? (Ezikyo 14:14)

² Yehoba watemenwe Danyela, kechi na mambo a mwekelo yanji nangwa kifulo kyo ajingapo ku jilapa ne, bino ke na mambo a byubilo byo ajinga nabyo. Kyamweka Danyela wajinga na myaka 20 kimye Yehoba kyo aambile’mba wajinga wa kishinka byonka byajinga Nowa ne Yoba. Onkao mambo, Yehoba wamwene’mba Danyela wajinga waoloka byonkatu byajinga Nowa ne Yoba baingijile Yehoba myaka yavula ne kutwajijila kwikala ba kishinka kwi Aye. (Nte. 5:32; 6:9, 10; Yoba 42:16, 17; tangai Ezikyo 14:14.) Kabiji Yehoba watwajijile kutemwa Danyela myaka yanji yonse ya bumi bwanji.​—Da. 10:11, 19.

3. Ñanyi bintu byo tusakwisambapo mu uno mutwe?

³ Mu uno mutwe tusakwisamba pa byubilo bya kwa Danyela bibiji byalengejile Yehoba kumunemeka. Patanshi, tusakwisamba pa bino byubilo byo bilumbulula ne byo amwesheshe bino byubilo. Kabiji tusakuyuka Danyela byo aikele na bino byubilo. Kyapelako, tusakwisamba pa byo twafwainwa kuba byonka byo aubile. Nangwa kya kuba uno mutwe waamba kikatakata pa banyike, atweba bonse twafwainwa kufunjilako ku byaubile Danyela.

4. Danyela wachinchikile byepi? Lumbululai.

⁴ Bantu bachinchika bapita mu bintu bibalengela kwikala na moyo. Nangwa byonkabyo, kechi baleka kuba kyawama na mambo a bino bintu byo bapitamo ne. Danyela wajinga nsongwalume wachinchikile bingi. Monai byo achinchikile bintu bibiji byo apichilemo. Kintu kitanshi kyo achinchikile kyamwekele byo papichile myaka ibiji kufuma kimye bena Babilona kyo baonawine Yelusalema. Mfumu wa Babilona aye Nebukaneza walotele kiloto kya lukipashañano mukatampe kyamulengejile bingi moyo. Wakambizhe bonse babuulañana maana ne Danyela amba bamubuule kiloto kyanji ne kumulumbulwila mo kyatajile ne kwibambila’mba inge bakankalwa usakwibepaya. (Da. 2:3-5) Danyela wafwainwe kubapo kimo bukiji. Inge kechi waubile bino ne, bantu bavula inge bafwile. “Wayile kwi mfumu na kumusashijila kuba’mba amuswishe kumulumbulwila mwatala kiloto kyanji.” (Da. 2:16) Kino kyamwesheshe’mba Danyela wachinchikile bingi kabiji wajinga na lwitabilo lwakosa. Mu ñanyi jishinda? Baibolo kechi waambapo’mba Danyela wakilumbulwilepo biloto kala ne. Waambijile bakwabo bo bapele mazhina ku bena Babilona abo ba Shadalaka, Meshaka ne Abedenego “amba balombe kwi Lesa wa mwiulu kuba’mba ebobile bibusa ne kwibasolwela kino kyafyamika.” (Da. 2:18) Yehoba wakumbwile milombelo yabo. Wakwashishe Danyela kulumbulula mwatajile kiloto kyalotele Nebukaneza. Onkao mambo, kino kyalengejile Danyela ne bakwabo kubula kwibepaya.

5. Ñanyi kintu kyamwekele kyachinchikile Danyela?

⁵ Byo papichile kimye kufuma kimye Danyela kyo alumbulwile kiloto kya lukipashañano mukatampe, kwamwekele kintu kikwabo kyo achinchikile. Mfumu Nebukaneza walotele kiloto jikwabo kyamulengejile bingi moyo. Walotele kichi kikatampe. Danyela wachinchikile ne kulumbulwila mfumu mwatajile kino kiloto. Kabiji wamwambijile’mba ukakonya ne kuleka kulama pa kimye kicheche. (Da. 4:25) Bino byambo byafwainwe kulengela Mfumu kulanguluka’mba Danyela nsatuki kabiji inge wamwipayile. Bino Danyela wachinchikile ne kumulumbulwila mwatajile kiloto kyanji.

6. Ñanyi bintu byakwashishe Danyela kuchinchika?

⁶ Ñanyi kintu kyakwashishe Danyela kuchinchika mu bwikalo bwanji bonse? Kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, Danyela wafunjile  ku byaubanga bainanji ne bashanji saka aji mwanyike. Bakookejile mikambizho Yehoba yo apele bansemi bena Isalela kabiji bafunjishe mwanabo Mizhilo ya Lesa. (Mpitu. 6:6-9) Danyela wayukile Mikambizho Jikumi ne byo yalumbulwilenga nabiji kajo kajanga bena Isalela ne ko babulanga kuja. b (Levi 11:4-8; Da. 1:8, 11-13) Kabiji Danyela wayukile byamwekejile bantu ba Lesa bakala ne byo bapitangamo inge babula kumukookela. (Da. 9:10, 11) Byapichilemo Danyela mu bwikalo bwanji bonse byamulengejile kushiinwa’mba Yehoba ne bamalaika banji ba bulume bakamukwasha.​—Da. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Ñanyi bintu bikwabo byakwashishe Danyela kuchinchika? (Monai ne kipikichala.)

⁷ Danyela watanganga byanembele bangauzhi ba Lesa, kubikako ne bungauzhi bwa kwa Yelemiya. Na mambo a kuba bino, Danyela wayukile bulongo amba, Bayudea katatakatu bafume mu buzha mu Babilona. (Da. 9:2) Danyela wimwenejile kufika kwa bungauzhi bwa Yehoba kabiji kino kyamulengejile kuketekala mwi Yehoba. Bonse baketekela mwi Lesa bachinchika bingi. (Esakanyaiko Loma 8:31, 32, 37-39.) Kintu kikwabo Danyela kyo aubanga ke kulomba kwi Shanji wa mwiulu kimye kyonse. (Da. 6:10) Inge walubankanya, wabulanga Yehoba byonse byajinga ku muchima ne kulomba lulekelo lwa mambo. Kabiji walombanga kwi Lesa amba amukwashe. (Da. 9:4, 5, 19) Byonkatu byo tuji, Danyela kechi wasemekelwepo na kyubilo kya kuchinchika ne. Waikele na kino kyubilo na mambo a kutanga, kulomba ne kuketekela mwi Yehoba.

8. Ñanyi bintu byo twafwainwa kuba pa kuba’mba twikale na kyubilo kya kuchinchika?

⁸ Ñanyi bintu byo twafwainwa kuba pa ku­ba’mba twikale na kyubilo kya kuchinchika? Bansemi bafwainwa kwitutundaika kuchinchika, pano bino kechi bafwainwa kwitulengela kuchinchika na mambo a kuba abo bachinchika ne. Kwikala na kyubilo kya kuchinchika kuji nobe kufunda mwingilo wa katataka. Jishinda jimo jafwainwa kwimukwasha kufunda mwingilo wa katataka ke kutajisha bibena kuba ubena kwimufunjisha ne kuba byonka byo abena kuba. Kyo kimotu twafwainwa kufunda kwikala bachinchika umvwe saka tumona byuba bakwetu baji na kino kyubilo. Onkao mambo, ñanyi bintu byo tufunjilako ku byaubile Danyela? Twafwainwa kuyuka bulongo Mambo a Lesa byonka byo aubile. Twikala na bulunda bwakosa ne Yehoba inge ke twisambe ne aye kimye kyonse ne kumubuula biji ku muchima. Kabiji twafwainwa kutwajijila kuketekela mwi Yehoba ne kushiinwa’mba ukatwajijila kwitukwasha. Inge lwitabilo lwetu lwaesekwa tukachinchika.

9. Ñanyi bintu byawama bifumamo inge twachinchika?

⁹ Tumwenamo bintu byavula bingi inge twatwajijila kuchinchika. Akilangulukai pa kyamwekejile Ben. Wayile ku sukulu mu Germany kwajinga bakwabo baitabijile’mba bintu byaishilekotu abyo bine kabiji bayukile’mba jishimikila ja mu Baibolo jaamba’mba bintu byalengelwe ja bubela. Juba jimo, Ben bamwimikile kulutwe ya bakwabo mu kalashi amba alumbulule bintu byamulengela kwitabila’mba bintu byalengelwe. Wachinchikile ne kulumbulwila bakwabo bonse bintu byo aitabilamo. Ñanyi bintu byafuminemo? Ben waambile’mba: “Bafunjishi batelekeshe byo naambile pa bintu byo naitabilamo kabiji bakopolwele byambo byonse byandengejile kushiinwa’mba bintu byalengelwe ne kupako baana ba sukulu bonse mu kalashi.” Nga baana ba sukulu bakwabo baubilepo byepi? Ben waambile’mba: “Bakwetu bavula batelekele byonse byo naambile kabiji bannemekele bingi. Byonka byo kyajinga kwi Ben ne atweba inge twachinchika bantu bavula baketunemeka.  Kabiji tukakwasha bantu bamo kuyuka Yehoba. Tuji na bishinka byavula bingi byafwainwa kwitulengela kuchinchika.

10. Kyambo kya kuba’mba bukishinka kilumbulula ka?

¹⁰ Baibolo javula wamba pa “bukishinka,” nangwa’mba “butemwe bubula kwaluka” Lesa bo amwesha balunda nanji. Kabiji Baibolo waamba pa butemwe bubula kwaluka bantu ba Lesa bo bemwesha mulwabo. (2 Sam. 9:6, 7) Bukishinka bwetu bubailako pa kupitapo kimye. Twayai tumona Danyela byo atwajijile kwikala wa kishinka.

11. Danyela wamwesheshe byepi bukishinka kimye kyo akotele? (Monai kipikichala kya pa nkupiko.)

¹¹ Danyela wapichile mu meseko avula bingi mu bwikalo bwanji bonse. Mu ano meseko onse wafwainwe kumwesha’mba wajinga wa kishinka kwi Yehoba nangwa ne. Byo ajinga na myaka kukila 90 po po apichile mu lweseko lukatampe bingi. Pa kyokya kimye Babilona bamonawine ku bena Meda ne bena Pelisha kimye kyalaminenga Mfumu Daliusa. Ba mu kije kya mfumu bamushikilwe bingi Danyela ne kulengulula Lesa ye apopwelanga. Onkao mambo, baumvwañene kuba’mba bamwipaye. Balengejile mfumu kubikako muzhilo wafwainwe kulengela Danyela kukookela Lesa nangwa kukookela mfumu. Danyela inge wakebelenga kwikala wa kishinka ku mfumu ne kuchiina’mba basakumukambula, wafwainwe kuleka kulomba kwi Yehoba pa moba 30. Bino, Danyela wafuukwilepo kwikala wa kishinka kwi Yehoba. Na mambo a kino, bamutayile mu jiyengo ja mabokwe. Nangwa byonkabyo, Yehoba wamupesheshe na mambo a bukishinka bwanji byo amuzhikijile ku tunwa twa mabokwe. (Danyela 6:12-15, 20-22) Twafwainwa kutwajijila byepi kwikala ba kishinka kwi Yehoba byonka byajinga Danyela?

12. Ñanyi bintu byaubile Danyela pa kuba’mba atwajijile kwikala wa kishinka kwi Yehoba?

¹² Twafwainwa kwikala ba kishinka kwi Yehoba inge twamutemwa na muchima wetu yense. Danyela watwajijile kwikala wa kishinka kwi Shanji wa mwiulu aye Yehoba mambo wamutemenwe bingi. Kwa kubula nangwa kuzhinaukatu ne, Danyela watemenwe bingi Yehoba mambo walanguluka langulukanga pa byubilo  bya Yehoba ne byo amwesha bino byubilo byanji. (Da. 9:4) Kabiji Danyela walanguluka langulukanga pa bintu byawama byamubijile Yehoba ne byo aubijile bantu banji.​—Da. 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) Bukishinka bwa banyike bwesekwa byepi? Lumbululai. (Monai ne kipikichala.) (b) Kwesakana na vidyo ye mwatambile, mwafwainwa kukumbula byepi bantu bamba’mba kijitu bulongo wamulume kwifwalama na mwanamulume mukwabo nangwa wamukazhi na mwanamukazhi mukwabo?

¹³ Byonkatu byo kyajinga kwi Danyela, banyike bavula lelo jino bekala na bantu babula kunemeka Yehoba ne mizhilo yanji. Bantu balanguluka bino bashikwa muntu yense watemwa Lesa. Bamo bendeleka bano banyike pa kuba’mba baleke kwikala ba kishinka kwi Yehoba. Akimonai byamwekejile nsongwalume Graeme wikala ku Australia. Wapichile mu lukatazho lukatampe bingi kimye kyo ayile ku sekondale. Mufunjishi washikishe bonse bo afundanga nabo mu kalashi pa byo bafwainwa kuba inge mukwabo mwanamulume wifwalama na mwanamulume mukwabo nangwa mwanamukazhi wifwalama na mwanamukazhi mukwabo. Mufunjishi wibambijile bonse’mba babena kuswisha baye ku lulwe lubaji ne babena kukaana nabo baye ku lubaji lukwabo. Graeme waambile’mba: “Amiwa ne Kamonyi mukwetu yetu bonka twaambile’mba kuba bino kwatama.” Kabiji bintu byatamijileko. Graeme watwajijile kwikala wa kishinka kwi Yehoba. Waambile’mba: “Maola onse o twajinga mu kalashi bakwetu bo tufunda nabo ne bafunjishi betu betwambijile bingi mwenga. Natwajijile kwikala wa kishinka, watekanya ne kwamba nabo bulongo. Nangwa byonkabyo, kechi batelekele byonse byo naambile ne.” Graeme waumvwine byepi ku muchima? Waambile’mba: “Kyankolele bingi ku muchima bakwetu byo bañambijile mwenga. Nangwa byonkabyo, natemenwe bingi mambo naambile byo naitabijilemo ne kutwajijila kwikala wa kishinka kwi Yehoba.” c

14. Ñanyi bintu byafwainwa kwitukwasha kutwajijila kwikala ba kishinka kwi Yehoba?

¹⁴ Inge twatwajijila kutemwa Yehoba byonka Danyela byo amutemenwe, twikala ba kishinka kwi Aye. Tumutemwa bingi Yehoba inge ke tufunde byubilo byanji, nabiji kufunda pa bintu byo alenga. (Loma 1:20) Umvwe mukeba kutemwa ne kunemeka Yehoba mwafwainwa kutanga bibaaba biji pa kipungu kya kuba’mba “Nanchi kyalengelwe Nyi?” nangwa kutamba ma vidyo. Kabiji mwafwainwa kutanga mabuloshuwa a kuba’mba Was Life Created? ne The Origin of Life​—Five Questions Worth Asking. Umvwai byaambilepo nyenga Esther wa ku Denmark byo atangile ano mabuloshuwa. Waambile’mba: “Banemba bingi bulongo bishinka bijimo. Ano mabuloshuwa kechi aamba pa muntu byo afwainwa kwitabila ne, pakuba aamba pa bishinka byafwainwa kulengela muntu mwine kufuukulapo bya kuba.” Ben ye twaambapo kala naye waambile’mba: “Bino byambo bikosesha bingi lwitabilo. Byandengejile kushiinwa’mba Yehoba ye walengele bintu byonse.” Umvwe mwatanga bino byambo musakuswisha byambo byo tutanga mu Baibolo bya kuba’mba: “Anweba Yehoba Lesa wetu, mwafwainwa kutambula lukumo ne buneme ne bulume, mambo yenu mwalengele bintu byonse.”​—Lum. 4:11. d

15. Ñanyi kintu kikwabo kiketukwasha kukosesha bulunda bwetu ne Yehoba?

¹⁵ Kintu kikwabo kitukwasha kutemwa Yehoba ke kufunda pa bwikalo bwa Mwananji aye Yesu. Nyenga Samera wikala mu Germany byo byo aubile. Waambile’mba: “Namuyukile bingi bulongo Yehoba na mambo a kufunda pe Yesu.” Samera byo ajinga mwanyike kyamukatezhe bingi kukwatakanya biji Yehoba. Bino wakwatakenye byumvwa Yesu ku muchima. Wanungilepo’mba: “Namutemenwe bingi Yesu mambo wakasulukijile baana ne kwibatemwa.” Kutwajijila kufunda pe Yesu kwamulengejile kuyuka bulongo Yehoba ne kumutemwa. Mambo ka? Waambile’mba:  “Natendekele kukwatakanya’mba Yesu waubilengatu byonka byuba Shanji. Uji na byubilo byonka bijipo ne Shanji. Nayukile’mba kino kyo kyalengejile Yehoba kutuma Yesu pano pa ntanda ne kwitulengela kuyuka bulongo Yehoba.” (Yoa. 14:9) Umvwe mukeba kukosesha bulunda bwenu ne Yehoba, ikalaingako na kimye kyabaya kya kufunda byavula pe Yesu. Inge mwauba bino mukatwajijila kutemwa Yehoba ne kwikala ba kishinka kwi aye.

16. Mambo ka o twafwainwa kwikela ba kishinka kwi Lesa? (Salamo 18:25; Mika 6:8)

¹⁶ Inge twaikala ba kishinka ku balunda netu nabo bakekala ba kishinka kwi atweba. (Luta 1:14-17) Kabiji inge twaikala ba kishinka kwi Yehoba twikala mu mutende ne kusekela mu byonka byo tuji nabyo. Mambo ka? Mambo Yehoba witulaya’mba ukekala wa kishinka ku bonse ba kishinka kwi aye. (Tangai Salamo 18:25; Mika 6:8.) Akilangulukai pa kino. Nangwa kya kuba tumweka kukepa bingi kwi Mulenga wetu wa bulume bonse, witulaya’mba ukatwajijila kwitutemwa. Kabiji inge twaikala na bulunda bwakosa ne Yehoba, lweseko, kwitukanya nangwatu lufu kechi biketwabanya ne aye ne. (Da. 12:13; Luka 20:37, 38; Loma 8:38, 39) Kyanema bingi kuba byonka byaubile Danyela ne kutwajijila kwikala ba kishinka kwi Yehoba.

17-18. Ñanyi bintu bikwabo byo twafwainwa kufunjilako kwi Danyela?

¹⁷ Mu uno mutwe twisamba pa byubilo bibiji byajinga ne Danyela. Nangwa byonkabyo twafwainwa kufunjilako byavula kwi aye. Yehoba walengejile Danyela kumona bimwesho byavula ne kumulengela kulota biloto kabiji wamupele bulume bwa kulumbulula mwatajile byambo bya bungauzhi. Bungauzhi bwavula bwafika kala. Bukwabo bwaamba pa bikamwekela bantu pano pa ntanda ku kulutwe.

¹⁸ Mu mutwe walondelapo tukesamba pa bungauzhi bubiji bwanembele Danyela. Kukwatakanya buno bungauzhi luno kuketukwasha atweba bonse banyike ne bakulumpe kufuukulanga bintu bulongo. Kabiji buno bungauzhi buketukwasha kwinengezha ku bintu bisakumweka katataka mambo tukachinchika ne kutwajijila kwikala ba kishinka kwi Yehoba.