1, 2. (a) Aba batangijila Bakamonyi ba kwa Yehoba bapusanako byepi na bantangi ba mu bupopweshi bukwabo bwavula? (b) Tusakwisamba pa ka mu uno mutwe ne walondelapo?

BAKAMONYI BA KWA YEHOBA javula bebepuzha’mba: “Ntangi wenu ñanyi?” Bantu bepuzha bino na mambo a kuba’mba mu bupopweshi bwavula, mwanamulume umo nangwa mwanamukazhi ye wikala ntangi. Kupusanako na bupopweshi bwavula, atweba Ntangi wetu kechi muntu ne. Pakuba Ntangi wetu ke Kilishitu wasangwilwe mu bafu, kabiji naye ulondela buntangi bwa Shanji aye Yehoba.—Mat. 23:10.

² Nangwa byonkabyo, kuji jibumba ja banabalume, jitelwa’mba “kalume wa kishinka kabiji wa maana” jitangijila bantu ba Lesa lelo jino. (Mat. 24:45) Pano twayuka byepi amba Yehoba ye mwine ubena kwitutangijila, kabiji ubena kwingijisha Mwananji ye tubula kumona? Mu uno mutwe ne mu walondelapo, tusakufunda pa bishinka bisatu bimwesha’mba Yehoba wakwashishenga banabalume batangijilenga bantu banji kala, kabiji ne luno ye ubena kukwasha banabalume banena kutangijila, kumwesha’mba ye Ntangi wa bantu banji.—Isa. 58:11.

3. Ki ka kyamukwashishe Mosesa kutangijila bena Isalela?

³ Mupashi wazhila wapele bantu baimenangako Lesa bulume bwa kwingila.  Akilangulukai pe Mosesa ye bapele mwingilo wa kutangijila bena Isalela. Ki ka kyamukwashishe kwingila uno mwingilo mukatampe? Yehoba “wabikile mupashi wanji wazhila pe aye.” (Tangai Isaya 63:11-14.) Yehoba byo abikile mupashi wanji wazhila pe Mosesa, ko kuba’mba Yehoba mwine watwajijile kutangijila bantu banji.

4. Bena Isalela bayukile byepi amba Mosesa bamutangijilenga ku mupashi wa Lesa? (Monai kipikichala kitanshi.)

⁴ Na mambo a kuba’mba mupashi wazhila ke bulume bubula kumweka, bena Isalela bayukile byepi amba Mosesa bamutangijilenga ku mupashi? Mupashi wazhila walengejile Mosesa kuba bya kukumya ne kushimuna jizhina ja Lesa kwi Felo. (Lupu. 7:1-3) Kabiji mupashi wazhila wakwashishe Mosesa kwikala na byubilo byawama nabiji butemwe, kukooka muchima, ne butekanye, kabiji bino byubilo byo byamukwashishe kutangijila bulongo bena Isalela. Wapuseneko bingi na bantangi ba bisaka bikwabo bakanamine kabiji betemenwetu abo bene. (Lupu. 5:2, 6-9) Kyamwekeletu patoka’mba Yehoba wasajile Mosesa kwikala ntangi wa bantu banji.

5. Lumbululai Yehoba byo akwashishe banabalume bamo bena Isalela kutangijila bantu banji.

⁵ Mu kuya kwa kimye, mupashi wazhila wa Yehoba wakwashishe banabalume bakwabo Lesa bo atongwele kutangijila bantu banji. “Yoshua mwana wa kwa Nuni wayujile na mupashi wa maana.” (Mpitu. 34:9) “Mupashi wa Yehoba [waishile] pe Gidiona.” (Mito. 6:34) Kabiji “mupashi wa Yehoba watendekele kupa Davida bulume.” (1 Sam. 16:13) Bano banabalume bonse balombanga mupashi wa Lesa kwibakwasha, kabiji uno mupashi wibapele bulume bwa kuba bintu byo bakonsheshe kubula kuba na bulume bwabo. (Yosh. 11:16, 17; Mito. 7:7, 22; 1 Sam. 17:37, 50) Kyafuminemo ke kya kuba’mba lukumo lwayilenga kwi Yehoba na mambo a mingilo ya kukumya yaingijile bano banabalume.

6. Mambo ka Lesa o akebejilenga bantu banji kunemeka bantangi ba mu Isalela?

⁶ Bena Isalela bafwainwe kuba byepi byo bamwene kuba’mba bano banabalume bebatangijilenga ku mupashi wazhila? Bantu byo banyinyichilenga buntangi bwa kwa Mosesa, Yehoba waipwizhe’mba: “Nanchi myaka inga bano bantu yo bakabula kunnemeka?” (Bala. 14:2, 11) Kya kine, Yehoba wasajile Mosesa, Yoshua, Gidiona, ne Davida kumwimenako ne kutangijila bantu banji. Kukookela bano banabalume, kwamwesheshenga’mba babena kukookela Ntangi wabo Yehoba.

7. Bamalaika bakwashishe byepi Mosesa?

⁷ Bamalaika bakwashishenga bantu baimenangako Lesa. (Tangai Bahebelu 1:7, 14.) Yehoba watumine bamalaika banji kuya na kubuula Mosesa mwingilo ye amupele, kumukwasha ne kumutangijila. Lesa watumine Mosesa kwikala “kalama kabiji mupokolweshi kupichila mwi malaika wamwekele kwi aye mu kipupu kya miba.” (Byu. 7:35) Yehoba wapele Mosesa “mizhilo kupichila mu bamalaika” kuba’mba afunjishe bena Isalela. (Nga. 3:19) Kabiji Yehoba wabuujile Mosesa amba: “Ukatangijile bantu ne kwibatwala ku mpunzha yo nakubuujile. Umvwa! Malaika wami ukatangilako kulutwe yobe.” (Lupu. 32:34) Baibolo kechi waambapo’mba bena Isalela bamwene malaika na kwingila ino mingilo ne. Pano bino, jishinda Mosesa jo ebatangijilengamo ne kwibafunjisha jamwesheshe patoka’mba bamukwashishenga ku bamalaika.

8. Bamalaika bakwashishe byepi Yoshua ne Hezekiya?

⁸ Mosesa byo afwile, nswanyi wanji aye Yoshua bamukoseshe ku ‘mukulumpe wa nzhita ya Yehoba’ pa kuba’mba atangijile bantu ba Lesa kuya na kulwa na bena Kenana, kabiji bena Isalela bashinjile. (Yosh. 5:13-15; 6:2, 21) Mu kuya kwa kimye, Mfumu Hezekiya bamutujile bulemo ku nzhita ya bena Asilya yakebelenga  konauna Yelusalema. Bino juba jimo bufuku, “malaika wa Yehoba wayile mu kampu wa bena Asilya ne kwipaya banabalume 185, 000.”—2 Mfu. 19:35.

9. Nanchi bena Isalela bafwainwe kuleka kukookela banabalume batongwele Lesa na mambotu a kuba’mba bajinga bambulwa kulumbuluka nyi? Lumbululai.

⁹ Nangwa kya kuba’mba bamalaika baoloka, bano banabalume bo bakwashishenga bajinga bambulwa kulumbuluka. Pa kimye kimo, Mosesa wakankelwe kuzhijika Yehoba. (Bala. 20:12) Yoshua walayañene na bena Gibeona kwa kubula kwipuzha Lesa. (Yosh. 9:14, 15) Kabiji pa kimye kimo, “muchima [wa kwa Hezekiya] wilundumikile.” (2 Moba 32:25, 26) Nangwa kya kuba bano banabalume bajinga bambulwa kulumbuluka, bena Isalela bafwainwe kulondela buntangi bwabo. Yehoba waingijishenga bamalaika banji kukwasha bano banabalume. Kine, Yehoba ye watangijilenga bantu banji.

10. Mosesa bamutangijilenga byepi ku Mizhilo ya Lesa?

¹⁰ Mambo a Lesa atangijilenga banabalume bamwimenangako. Baibolo utela Mizhilo yo bapele bena Isalela amba “Mizhilo ya Mosesa.” (1 Mfu. 2:3) Nangwa byonkabyo, Binembelo bisolola’mba Yehoba ye wapaine ino Mizhilo, kabiji Mosesa naye wakookelanga ino Mizhilo. (2 Moba 34:14) Yehoba byo amukambizhe kufiika tente wa lusambakeno, “Mosesa waubile bintu byonse byamukambizhe Yehoba. Waubiletu byonkabyo.”—Lupu. 40:1-16.

11, 12. (a) Yoshua ne bamfumu balaminenga bantu ba Lesa bafwainwe kubanga byepi? (b) Mambo a Lesa alengejile batangijilanga bantu ba Lesa kuba byepi?

¹¹ Kufumatu ku ntendekelo ya buntangi bwanji, Yoshua wajinga na buku mwanembelwe Mambo a Lesa. Bamubuujile’mba: “Ukamutangenga ne kulanguluka langulukapo mute ne bufuku pa kuba’mba ukalondelenga bulongo byonse byanembwamo.” (Yosh. 1:8) Mu kuya kwa kimye, bamfumu balaminenga bantu ba Lesa nabo bafwainwe kulondela byaubilenga Yoshua. Bafwainwe kutanganga Mizhilo pa juba pa juba, kwikopolwela ino mizhilo, ne “kulama byambo byonse bya mu ino Mizhilo ne kulondela ano malamuna.”—Tangai Mpitulukilo ya mu Mizhilo 17:18-20.

¹² Mambo a Lesa akwashanga byepi banabalume batangijilenga bantu ba Lesa? Akilangulukai pa byaubile Mfumu Yosiya. Byo bataaine buku wa Mizhilo ya Mosesa, munembeshi wa kwa Yosiya watendekele kumutangila. * Mfumu Yosiya waubile byepi byo aumvwine byambo bya mu uno buku? “Mfumu byo aumvwinetu byambo bya mu uno buku wa Mizhilo, watabwile bivwalo byanji.” Pano bino, kechi wapelejiletu ponkapo ne. Mambo a Lesa alengejile Yosiya kwingila mukwekele wa konauna bankishi bonse ne kulekesha bupopweshi bwa bubela, kabiji wanengezhezhe kijiilo kya Lupitailo kikatampe. (2 Mfu. 22:11; 23:1-23) Na mambo a kuba Yosiya ne bantangi bakwabo ba kishinka batangijilwanga na Mambo a Lesa, bapimpulanga bintu kwesakana na mwayila lutangijilo lwa Lesa ne kulumbulwila bantu. Luno lupimpu lwalengejile bantu ba Lesa ba kala kulondela bikeba Lesa.

13. Bamfumu batangijilanga bantu ba Lesa bapusene byepi na bantangi ba mu bisaka bikwabo?

¹³ Bano bamfumu ba kishinka bapusene bingi na bantangi ba mu bisaka bikwabo, balondelangatu maana a bantu ne kuba bintu kwa kubula kulanguluka pa bikamweka kulutwe. Bantangi ba bena Kenana balengejile bantu babo kuba bintu bya bunya, nabiji muntu kwilaala na mulongo wanji, kwilaala kwa banabalume bonka bonka nangwa banabakazhi bonka bonka, muntu kulaala na nyama, kutapisha baana, ne kupopwela bankishi. (Levi 18:6, 21-25) Kabiji bantangi ba bena Babilona ne bena Ijipita kechi balondelanga mikambizho ya butooto Lesa yo  apele bena Isalela ne. (Bala. 19:13) Bino bantu ba Lesa bajingako kala bemwenejile bantangi babo ba kishinka byo bebatundaikanga kutemwa Lesa, kwikala na byubilo byazhila ne kwikala ba butooto. Kyamwekeletu patoka’mba Yehoba watangijilanga bano bantangi ba kishinka.

14. Mambo ka Yehoba o akambwilanga bamfumu bamo batangijilanga bantu banji?

¹⁴ Pano bino, bamfumu bamo batangijilanga bantu ba Lesa kechi balondelanga mikambizho ya Lesa ne. Bamfumu babulanga kukookela Yehoba bakaine bukwasho bwa mupashi wazhila wa Lesa, ne bwa bamalaika banji, ne Mambo anji. Bimye bimo, Yehoba wakambulanga bano bantangi nangwa kupingizhapo bakwabo. (1 Sam. 13:13, 14) Mu kuya kwa kimye, Yehoba watongwele ntangi wakijile bamfumu bonse bo asajile kala.

15. (a) Bangauzhi baambile byepi amba kukeya ntangi wapusanako na bantangi bonse bajingako kala? (b) Ñanyi ntangi ye baawijile jimo amba ukeya?

¹⁵ Kala kene, Yehoba waambijile jimo amba ukasala ntangi walumbuluka ukatangijilanga bantu banji. Mosesa wabuujile bena Isalela amba: “Yehoba Lesa wenu ukemutongwela ngauzhi uji nobe amiwa kufuma mu balongo benu. Mwafwainwa kumumvwina.” (Mpitu. 18:15) Ngauzhi Isaya waambile’mba uno ukekala “ntangi” wa kwibatangijila. (Isa. 55:4) Kabiji mupashi wa Lesa watangijile Danyela kunemba’mba kukeya “Mesiasa Ntangi.” (Da. 9:25) Ne kine, Yesu Kilishitu wisolwele patoka amba ye “Ntangi” wa bantu ba Lesa. (Tangai Mateo 23:10.) Yesu bamukookelanga na muchima yense ku baana banji ba bwanga, kabiji bashiinwe’mba Yehoba ye wamutongwele. (Yoa. 6:68, 69) Ki ka kibalengejile kushiinwa’mba Yesu Kilishitu ye ye batongwele kwi Yehoba kutangijila bantu banji?

16. Ñanyi bishiino bimwesha kuba’mba mupashi wazhila wapele Yesu bulume bwa kwingila?

¹⁶ Mupashi wazhila wapele Yesu bulume bwa kwingila. Yoano Mubatizhi byo abatizhenga Yesu, wamwene “jiulu saka jishinkuka kabiji wamwene ne mupashi saka ekila pe aye nobe nkunda.” Kabiji ponkapo “mupashi wamutwajile [Yesu] mungye.” (Mako 1:10-12) Yesu byo aingijilenga mwingilo wanji pano pa ntanda, mupashi wazhila wamukwashishe kuba bya kukumya ne kufunjisha na luusa mambo Lesa wajinga nanji. (Byu. 10:38) Kunungapo, mupashi wazhila walengejile Yesu kwikala na bipangwa bya mupashi, nabiji butemwe, lusekelo, ne lwitabilo lwakosa bingi. (Yoa. 15:9; Hebe. 12:2) Kafwako ntangi mukwabo wakonsheshe kwikala bino ne. Yesu kine bamutongwele kwi Yehoba.

17. Bamalaika bakwashanga byepi Yesu?

¹⁷ Yesu bamukwashanga ku bamalaika. Palutwe kacheche kufuma juba Yesu jo abatizhiwe, “bamalaika baishile na kumukwasha.” (Mat. 4:11) Kabiji byo kwashajiletu maola acheche kuba’mba Yesu bamwipaye, “kwaishile malaika kufuma mwiulu ne kumukosesha.” (Luka 22:43) Yesu wayukile’mba Yehoba wakonsha kumutumina bamalaika ba kumukwasha  pa kuba’mba engile mwingilo wamupele Lesa.—Mat. 26:53.

18, 19. Yesu walondelanga byepi Mambo a Lesa mu byo aubanga ne byo afunjishanga?

¹⁸ Mambo a Lesa atangijilenga Yesu. Kufumatu byo atendekele mwingilo wanji, Yesu walondelanga Binembelo mu byonse byo aubanga. (Mat. 4:4) Wakookejile Mambo a Lesa kufikatu ne byo afwile pa kichi kya lumanamo. Ne mu byambo byanji bya kupelako saka akyangye kufwa, Yesu watongwele byambo bya bungauzhi byaamba pe Mesiasa. (Mat. 27:46; Luka 23:46) Kupusanako ne Yesu, bantangi ba bupopweshi bajingako mu oa moba balengululanga Mambo a Lesa inge kya kuba apusenamo na bisho byabo. Onkao mambo, Yesu wavulukile byambo byaambile Yehoba kupichila mwi ngauzhi Isaya, ne kwamba pa bano bantangi amba: “Bano bantu bannemekatu na byatunwa byabo, pano bino, michima yabo iji kwalepa ne amiwa. Bampopwela kyatu, mambo bafunjisha mafunjisho a bantu.” (Mat. 15:7-9) Nanchi Yehoba wakonsheshe kusala bano bantangi ba bupopweshi kutangijila bantu banji nyi?

¹⁹ Yesu walondelanga Mambo a Lesa mu byo aubanga ne byo afunjishanga. Bantangi ba bupopweshi inge bamwipuzha mepuzho, kechi wakumbulanga na maana anji nangwa na bintu byo apichilemo mu bwikalo bwanji ne. Pakuba aye waingijishanga Binembelo pa kukumbula. (Mat. 22:33-40) Kabiji kechi wasangajikanga banteleki banji na mashimikila a biji bwikalo bwa mwiulu nangwa byo kyajinga pa kulenga ntanda ne bilengwa byonse ne, pakuba aye ‘wibashinkwile bongo kuba’mba bakwatakanye mwatala Binembelo.’ (Luka 24:32, 45) Yesu watemenwe Mambo a Lesa kabiji wakebanga bingi kwiafunjisha ku bantu bonse.

20. (a) Yesu watumbijikanga byepi Lesa? (b) Lupusano luji pe Yesu ne Heloda Agilipa Mutanshi lwitufunjishapo ka pa bantu Yehoba bo atongola kutangijila bantu banji?

²⁰ Nangwa kya kuba bantu batelekelenga kwi Yesu bakuminye pa kumvwa “byambo byawama” byo aambilenga, bino aye wapele munema ku Mufunjishi wanji, aye Yehoba. (Luka 4:22) Kimye nonshi umo kyo atakaikile Yesu ne kumutela’mba “Mufunjishi Wawama,” Yesu wamukumbwile’mba: “Mambo ka o wantelela’mba wawama? Mambo kafwako muntu wawama ne, kanatu Lesa kwapwa.” (Mako 10:17, 18) Yesu wapusene bingi na Mfumu Heloda Agilipa Mutanshi, waikele mfumu wa Bayudea byo papichiletu myaka itanu na isatu kufuma pafwijile Yesu. Juba jimo pa kwisamba na bantu, Heloda wavwajile “bivwalo bya bufumu.” Kabiji bantu bakonkene na kumuteleka batendekele kubijika’mba: “Jino ke jiwi ja lesa, kechi ja muntu ne!” Heloda witumbijikile pa kumvwa byamutakaikilenga bantu. Ki ka kyamumwekejile? “Ponkapotu malaika wa Yehoba walengejile Heloda kukolwa, mambo kechi wapele Lesa lukumo ne; kabiji bamujile ku mapila ne kufwa wafwile.” (Byu. 12:21-23) Kyamwekeletu patoka’mba Yehoba kechi ye watongwele Heloda kwikala ntangi ne. Pakuba Yesu wamwesheshe patoka’mba bamutongwele kwi Lesa, mambo kimye kyonse watumbijikanga Yehoba amba ye Ntangi Mwine wa bantu banji.

21. Tukesamba pa ka mu mutwe walondelapo?

²¹ Yesu kechi bamutongwele amba akekaletu ntangi pa myaka ichechetu ne. Byo bamusangwile, waambile’mba: “Lesa wampa luusa lonse pa bintu bya mwiulu ne bya pano pa ntanda.” Wanungilepo’mba: “Kabiji yukai’mba nji nenu moba onse kukafikatu ne ku mpelo ya buno bwikalo.” (Mat. 28:18-20) Bino Yesu byo aji kilengwa kya mupashi mwiulu, wakonsha kutangijila byepi bantu ba Lesa pano pa ntanda? Bañanyi Yehoba bo atongwele kuba’mba bakemenangako Yesu pano pa ntanda ne kutangijila bantu ba Lesa? Kabiji bena Kilishitu bakonsha kuyuka byepi bano bantu bo atongola kumwimenako? Ano mepuzho akakumbulwa mu mutwe walondelapo.