1, 2. (a) Mambo ka o twafwainwa kulondela byajinga Nowa, Danyela ne Yoba? (b) Bintu byajinga byepi kimye Ezikyo kyo anembele byambo biji pa Ezikyo 14:14?

NANCHI mubena kupita mu makatazho, nabiji kubela, kubula mali, nangwa kwimumanyika nyi? Nanchi bimye bimo kimukatazha kutwajijila kwingila mingilo ya Yehoba na lusekelo nyi? Umvwe ibyo, mwafwainwa kufunjilako ku byapichilemo Nowa, Danyela ne Yoba. Bajinga bambulwa kulumbuluka, kabiji bapichile mu makatazho avula o tupitamo ne atweba, kabiji makatazho amo abikile bumi bwabo mu kizumba. Nangwa byonkabyo, batwajijile kwikala ba kishinka, kabiji twakonsha kufunjilako bya kwikala na lwitabilo ne lukookelo kwi Lesa.—Tangai Ezikyo 14:12-14.

² Ezikyo wanembele byambo biji mu kinembelo paimena uno mutwe mu 612 B.C.E. * saka aji mu Babilonya. (Ezi. 1:1; 8:1) Wanembele  bino byambo saka kwashalatu pacheche muzhi wa Yelusalema konaunwa mu 607 B.C.E. Mu uno muzhi mwajingatu bantu bacheche bajinga na lwitabilo ne lukookelo byonka byajinga Nowa, Danyela ne Yoba kabiji bo bapulukile. (Ezi. 9:1-5) Pa bano bantu pajinga Yelemiya, Baluka, Ebeda-meleka, ne bena Lekaba.

3. Ñanyi bintu byo tusakwisambapo mu uno mutwe?

³ Ne lelo jino, bantu baji na byubilo byajingapo ne Nowa, Danyela ne Yoba bo bonkatu Yehoba bo akabika tuyukilo twa lupulukilo ku mpelo ya buno bwikalo. (Lum. 7:9, 14) Twayai twisambe pa ene mambo Yehoba o aingijishe bano banabalume kuba’mba tufunjileko bya kwikala ba bololoke. Byo tusakwisambanga pa bano banabalume, tusakufunda pa (1) makatazho o bapichilemo, ne (2) byo twakonsha kwikala na lwitabilo ne lukookelo byonka byo bajinga.

4, 5. Ñanyi makatazho apichilemo Nowa, kabiji mambo ka kuchinchika kwanji o kwapusenako na kwetu?

⁴ Makatazho apichilemo Nowa. Mu kimye kyajingako mushakulu wa kwa Nowa aye Enoka, bantu bajinga na byubilo byatama bingi. Kabiji baambilanga Yehoba bintu “bya bumvu.” (Yuda 14, 15) Bukapondo nabo bwavujijilengakotu. Mu moba a kwa Nowa, “pano pa ntanda . . .payujiletu bukapondo.” Bamalaika basatukile baishile pano pa ntanda ne kwialula bene kwikala na mibiji ya bantu kabiji basongwele banabakazhi ne kusemenamo baana bajinga babiyangala. (Nte. 6:2-4, 11, 12) Bino Nowa watwajijile kwikala wa kishinka. “Nowa bamutemenwe kwi Yehoba. . . . Wajinga walumbuluka mukachi ka bantu bajingako mu moba anji. Nowa waendelenga ne Lesa wa kine.”—Nte. 6:8, 9.

⁵ Abino byambo bitufunjishapo ka pa uno mwanamulume wa bololoke? Kitanshi, Muyulo saka akyangye kwiya, Nowa waendelenga na Lesa. Kechi waendele ne Lesa pa myaka ichechetu, nabiji 70 nangwa 80 ikala bantu bavula lelo jino ne. Pakuba watwajijile kwenda na Lesa pa myaka 600, nangwa kya kuba wazhokolokelwe na banguba bibi. (Nte. 7:11) Kupusanako ne atweba, kechi kwajingapo kipwilo mwajinga balongo ne banyenga bakonsheshe kumutundaika ne kumukosesha ne. Kabiji balongo banji nabo kechi bamutundaikilenga ne. *

6. Nowa wamwesheshe byepi kuchinchika?

⁶ Nowa kechi wapelejiletu pa kwikala muntu walumbuluka ne. “Wasapwilanga bololoke” na kuchinchika, kumwesha lwitabilo lwanji mwi Yehoba. (2 Pe. 2:5) Mutumwa Paulo wanembele’mba: “Na mambo a luno lwitabilo wazhachishe ba pano pa ntanda.” (Hebe. 11:7) Kino kimwesha’mba Nowa bamwendelekelenga ne kumumanyika, kampepo ne kukeba kumwipaya. Pano bino kechi wajinga na moyo wa “kuchina bantu” ne. (Maana 29:25) Mambo wayukile’mba Yehoba ukwasha bakalume banji ba kishinka.

7. Ñanyi lukatazho lwapichilemo Nowa kimye kyo afiikilenga bwato?

⁷ Nowa byo aendele na Lesa pa myaka kukila pa 500, Yehoba wamubuujile kufiika bwato mwa kupulukila bantu ne banyama. (Nte. 5:32; 6:14) Uno mwingilo wa kufiika bwato wakatezhe bingi. Nowa wayukile’mba kwingila uno mwingilo kukalengela bantu kukilamo kumwendeleka ne kumumanyika. Bino aye wamwesheshe lwitabilo ne kukookela byo bamukambizhe kuba. “Waubiletu byonse.”—Nte. 6:22.

8. Nowa wamwesheshe byepi amba waketekejile kuba’mba Yehoba ukamupa bikebewa mu bwikalo?

⁸ Lukatazho lukwabo lwapichilemo Nowa lwajinga lwa kukebela mukazhanji ne baana banji bya mu bwikalo. Muyulo saka akyangye kwiya, bantu baingilanga na ngovu pa kwikala na bya kuja, Nowa naye byo byo aubanga. (Nte. 5: 28, 29) Nangwa byonkabyo, aye watele bingi muchima pa kwingijila Lesa, kechi bya ku mubiji ne. Nangwatu byo aingijilenga mwingilo wa kufiika bwato, kampe pa myaka 40 nangwa 50, Nowa watwajijile kwingijila Lesa. Kabiji watwajijile kwingijila Lesa pa myaka ikwabo 350 yalondejilepo kufuma kimye kya Muyulo. (Nte. 9:28) Ne atweba twafwainwa kufunjilako bya kwikala na lwitabilo ne lukookelo.

9, 10. (a) Twakonsha kwikala byepi na lwitabilo ne lukookelo byonka byajinga Nowa? (b) Lesa umona byepi bantu bakookele mafunde anji?

⁹ Byo twakonsha kwikala na lwitabilo ne lukookelo byonka byajinga Nowa. Twakonsha kuba bino kupichila mu kulondela mizhilo ya Lesa yaoloka, kubula kwikala ba pano pa ntanda ya kwa Satana, ne kutangizhako Bufumu patanshi. (Mat. 6:33; Yoa. 15:19) Bamo betushikwa na mambo a kuba’mba kechi twivwanga mu bintu bya mu ino ntanda ne. Kabiji na mambo a kukookela mizhilo ya Lesa yaamba pa masongola ne pa bulalelale, bantu mu byalo bimo bamba byatama pe atweba. (Tangai Malakai 3:17, 18.) Pano bino, byonkatu byajinga Nowa, atweba twakamwa Yehoba, kechi bantu ne. Twayuka’mba Lesa ye upana bumi bwa myaka ne myaka.—Luka 12:4, 5.

¹⁰ Nga anweba pa bunke bwenu kiji byepi? Nanchi mukatwajijila ‘kwenda na Lesa’ inge bantu kebemwendeleke nangwa kwimunena nangwa inge makatazho a mu bwikalo aeseka lwitabilo lwenu mwi Lesa nyi? Inge mwaikala na lwitabilo ne lukookelo lwajingapo ne Nowa, mwakonsha kushiinwa’mba Yehoba ukemukwasha.—Fili. 4:6, 7.

11. Ñanyi makatazho apichilemo Danyela ne balunda nanji basatu kimye kyo bajinga mu Babilona? (Monai kipikichala kitanshi.)

¹¹ Makatazho apichilemo Danyela. Danyela waikelenga mu buzha mu Babilona, muzhi mwayujile bankishi kabiji mo bapopwelanga mipashi. Kabiji bena Babilona balengululanga Bayudea ne kwamba byatama pe abo ne pe Lesa wabo aye Yehoba. (Sala. 137:1, 3) Bino byubilo byafwainwa byafichishe Danyela ku muchima ne bakwabo Bayudea ba kishinka. Kabiji kwajinga bantu basopelenga Danyela ne balunda nanji basatu, Hananiya, Mishela, ne Azaliya, mambo baingijilanga ku kipango kya mfumu. Bebanengezhezhanga ne kajo. Kano kajo kaletele lukatazho mambo Danyela wakaine amba “kechi ukezhilulula na kajo kawamisha kajapo mfumu” ne.—Da. 1:5-8, 14-17.

12. (a) Ñanyi byubilo byawama byamwesheshe Danyela? (b) Yehoba wamumonanga byepi Danyela?

¹² Danyela wajinga bingi na maana, onkao mambo bamupele mingilo ikatampe. Luno lwajinga lweseko lukatampe lo afwainwe kujimuka nalo. (Da. 1:19, 20) Kino kechi kyamulengejile Danyela kwitota ne, bino wipelwile kabiji kimye kyonse wapanga munema kwi Yehoba. (Da. 2:30) Danyela wakijinga mwanyike kimye Yehoba kyo amutelele’mba ke muntu waoloka byonka byajinga Nowa ne Yoba. Nanchi kyajingatu bulongo Lesa kuketekela Danyela nyi? Ee. Danyela watwajijile kwikala wa kishinka ne lukookelo kufikatu ne byo afwile. Kyamweka Danyela wajinga na myaka 100 kimye malaika wa Lesa kyo amwambijile amba: “Obewa Danyela, muntu wanemekwa bingi.”—Da. 10:11.

13. Bayudea bamwenejilemo byepi Danyela byo aikele pa kifulo kikatampe?

¹³ Na mambo a mapesho a Lesa, Danyela waikele kitumbafumu mu bufumu bwa bena Babilona ne bwa bena Media ne Pelisha. (Da. 1:21; 6:1, 2) Kyamweka Yehoba ye walengejile Danyela kwikala pa kifulo kikatampe pa kuba’mba akwashe bantu banji, byonka byaubile Yosefwa mu Ijipita ne Eshita ne Modekai mu Pelisha. * (Da. 2:48) Kino kyatekeneshe bingi Bayudea bajinga mu buzha, kubikapotu ne Ezikyo pa kumona Yehoba byo ebakwashishe.

14, 15. (a) Bwikalo bwetu bwipasha byepi na bwa kwa Danyela? (b) Bansemi lelo jino bakonsha kufunjilako ka ku bansemi ba kwa Danyela?

 ¹⁴ Byo twakonsha kwikala na lwitabilo ne lukookelo byonka byajinga Danyela. Lelo jino, tubena kwikala nobe benyi mu ino ntanda muji byubilo byatama na mambo a Babilona Mukatampe, bupopweshi bwa bubela bwa ntanda yonse, “mpunzha mwa kwikala bandemona.” (Lum. 18:2) Bino atweba twapusanako, kabiji kino kilengela bantu kwamba byatama pe atweba. (Mako 13:13) Byonka byajinga Danyela, twayai tutwajijile kukosesha bulunda bwetu na Lesa wetu, Yehoba. Umvwe twipelula ne kukookela Lesa saka twamuketekela, Lesa uketunemeka.—Hagai 2:7.

¹⁵ Bansemi bakonsha kufunjilako ku bansemi ba kwa Danyela. Bakonsha kuba byepi bino? Nangwa kya kuba mu Yuda mwayujile bubi Danyela saka akiji mwanyike, bino aye watemenwe Lesa. Buno butemwe kechi bwaishilekotu ne. Kyajinga bino mambo bansemi banji bamufunjishe kutemwa Lesa. (Maana 22:6) Kabiji jizhina ja Danyela jilumbulula’mba “Lesa ye Mutonyi Wami,” kino kimwesha’mba bansemi banji baakamwanga Lesa. (Da. 1:6, tubyambo twa munshi.) Onkao mambo, anweba bansemi kange muleke kukwasha baana benu ne, bafunjishainga saka mwatekanya. (Efi. 6:4) Kabiji lombelainga nabo pamo ne kwibalombelako inge bafwapo. Inge mwibikako kwibafunjisha bukine bwa mu Baibolo, Yehoba ukemupesha.—Sala. 37:5.

16, 17. Ñanyi makatazho apichilemo Yoba?

¹⁶ Makatazho apichilemo Yoba. Bwikalo bwa kwa Yoba bwapimpwilwe bingi. Saka akyangye kupita mu lweseko, “wanonkele bingi kukila bantu bonse ba ku Musela.” (Yoba 1:3) Wanonkele bingi kabiji bantu bavula bamuyukile ne kumunemeka. (Yoba 29:7-16) Nangwa byonkabyo, Yoba kechi witotelenga nangwa kulanguluka’mba kechi wakebelenga bukwasho bwa Lesa ne. Yehoba wamutelele’mba “kalume wami,” mambo “aye ke muntu waoloka kabiji wa kishinka, ungakamwa amiwa Lesa kabiji washikwa bintu byatama.”—Yoba 1:8.

¹⁷ Mu kimyetu kicheche, bwikalo bwa kwa Yoba bwapimpwilwe. Bintu byanji byonse byaonaikile, kabiji wajinga bingi na bijikila kya kuba wakebelenga ne kufwa. Satana ye walengejile bino byonse, wabepejile Yoba amba wingijila Lesa pa kuba amba amwenemo aye mwine. (Tangai Yoba 1:9, 10.) Yehoba naye bamuvwangilemo mu buno bubela Satana bo aambile pe Yoba. Onkao mambo, waswishishe Satana kweseka Yoba pa kuba’mba amweshe bukishinka bwanji kwi Lesa, kumwesha kuba’mba wingijila Lesa na mambo a kumutemwa.

18. (a) Bukishinka bwa kwa Yoba bwimutundaika byepi? (b) Jishinda Yehoba jo akwashishemo Yoba jitufunjishapo ka pe aye?

 ¹⁸ Satana walukukile Yoba mu mashinda apusana pusana ne kumulengela kupamo Lesa mambo. (Yoba 1:13-21) Kepo kwaishile banabalume basatu ba kumutekenesha ba bubela ne kwambila Yoba byambo byatama bya kuba’mba Lesa wamukambwilenga pa byubilo byanji. (Yoba 2:11; 22:1, 5-10) Pano bino, Yoba watwajijile kwikala wa kishinka kwi Lesa. Nangwa kya kuba pa bimye bimo waambile byambo bya kupulumukatu, bino Yehoba wayukile makatazho apichilengamo Yoba. (Yoba 6:1-3) Lesa wamwene Yoba byo amanaminenga saka atwajijila kwikala wa kishinka kwi aye nangwa kya kuba Satana wamuletejile bya malwa ne kumwambila mwenga. Makatazho byo apwile, Yehoba wamupele bintu byavula kukila pa byo ajinga nabyo kala, pa kintu kimo bibiji pa kintu kimo bibiji, kabiji waikele myaka ikwabo 140. (Yako. 5:11) Yoba watwajijile kwingijila Yehoba na muchima yense kufikatu ne ku lufu. Twayuka byepi? Mambo Ezikyo wanembele byambo biji mu kinembelo paimena uno mutwe saka papita myaka yavula bingi kufuma pafwijile Yoba.

19, 20. (a) Twakonsha kwikala byepi na lwitabilo ne lukookelo byonka byajinga Yoba? (b) Twakonsha kumwesha byepi lusa lwa Lesa ku bakwetu?

¹⁹ Byo twakonsha kwikala na lwitabilo ne lukookelo byonka byajinga Yoba. Nangwa tupite mu makatazho abaya byepi, twafwainwa kutwajijila kutangizhako Yehoba mu bwikalo bwetu, kumuketekela ne kumukookela na muchima yense. Atweba tuji na bishinka byavula byafwainwa kwitulengela kuketekela Lesa kukila pa bishinka byajinga ne Yoba. Akilangulukai pa kino: Atweba twayuka byavula pe Satana ne bujimuku bwanji. (2 Ko. 2:11) Tusanta bingi pa kwikala na buku wa Yoba, mambo witukwasha kuyuka ene mambo Lesa o aswishisha buyanji. Bungauzhi bwa kwa Danyela bwitukwasha kuyuka’mba Bufumu bwa Lesa ke kafulumende wa ntanda yonse uji mu maboko a Kilishitu Yesu. (Da. 7:13, 14) Kabiji twayuka’mba buno Bufumu katatakatu bukafumyepo buyanji bonse.

²⁰ Byapichilemo Yoba bituvululamo byo twafwainwa kubilanga lusa bena Kilishitu bakwetu babena kupita mu bya malwa. Byonka byo kyajinga kwi Yoba, bamo bakonsha kwamba byambo bya kupulumukatu na mambo a makatazho. (Sapwi. 7:7) Twafwainwa kwibalangulukilako ne kwibomvwina lusa, kechi kwibazhachisha ne. Inge twauba bino, ko kuba’mba tubena kulondela Shetu wa butemwe kabiji wa lusa aye Yehoba.—Sala. 103:8.

21. Byambo biji pa 1 Petelo 5:10 bimwesha byepi bintu byapichilemo Nowa, Danyela ne Yoba?

²¹ Nangwa kya kuba Nowa, Danyela ne Yoba baikeleko pa bimye byapusana pusana ne bwikalo bwapusana pusana, bino bonse bachinchikile makatazho o bapichilemo. Mashimikila a bwikalo bwabo etuvululamo byambo byanembele mutumwa Petelo amba: “Inge mwamanama pa kakimye kacheche, aye Lesa wa lusa lonse lukatampe . . . ukapwisha kwimufunjisha. Ukemulengela kushikimana, ukemukosesha, ne kwimujimba.”—1 Pet. 5:10.

22. Tukesamba pa ka mu mutwe walondelapo?

²² Kupichila mu byambo byanembele Petelo, Yehoba witulaya’mba ukakwasha bakalume banji kushikimana ne kukosa. Lesa byo byo aketekela ne bantu banji lelo jino. Atweba bonse tukeba’mba Yehoba etukoseshe ne kwikala bashikimana pa kumwingijila. Onkao mambo, twayai twikale na lwitabilo ne lukookelo byonka byajinga Nowa, Danyela ne Yoba. Byonka byo tukafunda mu mutwe walondelapo, kibakwashishe bano banabalume kulama bulumbuluke bwabo ke kuyuka bulongo Yehoba. ‘Bayukile bintu byonse’ byakebewenga pa kuba’mba bengijile Lesa bulongo. (Maana 28:5) Ne atweba byo byo twafwainwa kuba.