1-3. (a) Ki ka kiketukwasha kutwajijila kwikala ba kishinka kwi Lesa mu ano moba a kupelako? (b) Ñanyi bintu byo tusakwisambapo mu uno mutwe?

BYO tubena kunangijila ku mpelo ya ano moba a kupelako, babi bakatwajijila ‘kumena nobe nseku.’ (Sala. 92:7) Onkao mambo, kechi tukumya pa kumona bantu na kuba byubilo byatama ne. Pano twakonsha kwikala byepi “nobe baana ba bacheche ku bintu byatama; ne kwikala bakoma mu kukwatakanya bintu”?—1 Ko. 14:20.

² Mukumbu uji mu kinembelo paimena uno mutwe, kyaamba’mba: “Aba bakeba Yehoba bakonsha kuyuka bintu byonse,” ko kuba’mba, byonse bikebewa pa kumutokesha ku muchima. (Maana 28:5) Byambo bikwabo bipasha na bino biji pa Byambo bya Maana 2:7, 9, paamba’mba Yehoba “walamina bantu baoloka maana a kine.” Na mambo a kino, baoloka bayuka “mwatala bololoke ne bunchibamambo bwaoloka ne kubula misalululo, ne mashinda onse a bintu byawama.”

³ Nowa, Danyela ne Yoba bajinga na ano maana. (Ezi. 14:14) Byo byo kiji ne ku bantu ba Lesa lelo jino. Nga anweba bunke bwenu kiji byepi? Nanchi ‘mwayuka bintu byonse’ bikebewa pa kutokesha Yehoba  ku muchima nyi? Kyakonsha kwimukwasha ke kwikala na maana a kumuyuka. Pano twayai twisambe (1) Nowa, Danyela ne Yoba byo bayukile Lesa, (2) kuyuka Lesa byo kwibakwashishe, ne (3) atweba byo twakonsha kwikala na lwitabilo lo bajingapo nalo.

4. Nowa wayukile byepi Yehoba, kabiji maana a kuyuka Lesa amukwashishe byepi?

⁴ Nowa byo ayukile Yehoba. Kufumatu ku ntendekelo ya bwikalo bwa bantu, banabalume ne banabakazhi ba kishinka bafunjile pe Lesa mu mashinda asatu: kupichila mu kumona bilengwa na Lesa, ku bantu bakwabo baakamwanga Lesa, ne kupichila mu kwimwena mapesho afuma mu kulondela mizhilo yaoloka ya Lesa ne mafunde anji. (Isa. 48:18) Kumona ne kulanguluka pa bilengwa bya Lesa, kwakwashishe Nowa kuyuka’mba Lesa koaji, ne kuyuka byubilo byanji bibula kumweka, nabiji “bulume bwanji bwa myaka ne kuba’mba ye Lesa.” (Loma 1:20) Kyafuminemo, Nowa waikele na lwitabilo lwakosa mwi Lesa.

5. Nowa wafunjile byepi pa byakebelenga Lesa amba bantu bekalenga?

⁵ Lwitabilo “lwiya pa kumvwa kintu.” (Loma 10:17) Nowa waumvwine byepi pe Yehoba? Kyamweka bamufunjishe ku balongo banji. Pa bano balongo banji pajinga ne shanji aye Lameki, wajinga muntu wa lwitabilo kabiji wasemenwe Adama saka akyangye kufwa. (Monai kipikichala kitanshi.) Kubikapo ne nkambo yanji aye Metusela, ne mushakulu wanji aye Yaleda wafwile Nowa saka afikizha kala myaka 366. * (Luka 3:36, 37) Kampe bano banabalume ne bakazhi babo bo bafunjishe Nowa pa kulengwa kwa bantu, kyaswa muchima wa Lesa kya kuba’mba bantu baoloka bakayuzhe ntanda, ne bunsatuki bwa mu Edena, ne bintu byatama byafumine mu buno bunsatuki Nowa byo emwenejilenga. (Nte. 1:28; 3:16-19, 24) Bintu Nowa byo afunjile byamufikile pa muchima ne kumulengela kusalapo kwingijila Lesa.—Nte. 6:9.

6, 7. Luketekelo lwakoseshe byepi lwitabilo lwa kwa Nowa?

⁶ Luketekelo lo lukosesha lwitabilo. Nowa wafwainwa waumvwine bingi bulongo pa kuyuka’mba jizhina janji jaletejile bantu luketekelo, mambo jilumbulula’mba “Kukokoloka” nangwa “Kutekenesha.” (Nte. 5:29, tubyambo twa munshi.) Mupashi wa Lesa watangijile Lameki kwamba’mba: “Uno [Nowa] ye uketutekenesha na mambo a . . . mingilo yetu yakosa yo twingila na maboko etu na mambo a mushiji Yehoba ye afingile.” Nowa waketekejile mwi Lesa. Byonka byaitabijile Abela ne Enoka, Nowa naye waketekejile mu “mwana” ukafumpa mutwe wa muloolo.—Nte. 3:15.

⁷ Nangwa kya kuba Nowa kechi wayukile bishinka byonse pa bungauzhi bwanembwa pa Ntendekelo 3:15 ne, bino bwamulengejile kuketekela’mba bantu bakapokololwa. Kabiji mulaye wa mu Edena wakwatankana na byambo byaambile Enoka pe Lesa byo akazhachisha babi. (Yuda 14, 15) Byambo bya kwa Enoka bikafika pa Amagedonyi, byakoseshe bingi lwitabilo ne luketekelo lwa kwa Nowa.

8. Maana a kuyuka Lesa azhikijile byepi Nowa?

⁸ Nowa byo amwenejilemo mu maana a kuyuka Lesa. Maana a kuyuka bintu akwashishe Nowa kwikala na lwitabilo ne maana a kuyuka Lesa, kabiji ano maana amuzhikijile ku bintu byakonsheshe konauna bulunda bwanji na Lesa. Na mambo a kuba Nowa “waendelenga ne Lesa wa kine,” kechi wapwanañananga na bantu babulanga kwakamwa Lesa ne. Kechi wajimbaikilwe na bulume bwajinga na bandemona bavwajile mibiji ya bantu, byonka byajimbaikilwe bantu  babujile lwitabilo ne kwibalengela kutendeka kupopwela bano bandemona ne. (Nte. 6:1-4, 9) Kabiji Nowa wayukile’mba bantu bo bo babuujile kusema baana ne kuyuzha ntanda. (Nte. 1:27, 28) Onkao mambo, Nowa wafwainwa wayukile’mba kechi kyayijilemo bamalaika basatukile kusongola banabakazhi ne. Kino kyamwekejile mu baana bo basemene bajinga biyangala. Mu kuya kwa kimye, Lesa wajimwineko Nowa amba ukaleta muyulo pano pa ntanda. Mambo a kuba Nowa wajinga na lwitabilo, waumvwijile lujimuno ne kufiika bwato mwapulukijile ba mu nzubo yanji.—Hebe. 11:7.

9, 10. Twakonsha kwikala byepi na lwitabilo byonka byajinga Nowa?

⁹ Byo twakonsha kwikala na lwitabilo byonka byajinga Nowa. Jishinda jimo ke kutemwa kufunda Mambo a Lesa, kumvwisha byo tubena kufunda ne kwibingijisha mu bwikalo bwetu. (1 Pe. 1:13-15) Kepo lwitabilo ne maana a kuyuka Lesa biketuzhikijila ku bya bujimuku bya kwa Satana ne mupashi watama wa mu ino ntanda. (2 Ko. 2:11) Uno mupashi ulengela bantu kutemwa bumbanzhi ne bulalelale, ne kutemwa bintu bya ku mubiji. (1 Yoa. 2:15, 16) Wakonsha ne kulengela muntu wakooka ku mupashi kubula kutako maana ku bishiino bimwesha amba juba jikatampe ja Lesa jafwenya pepi. Vulukai kuba’mba Yesu byo aesakenyenga moba etu na a kwa Nowa, kechi waambile pa bumbanzhi nangwa bulalelale ne, bino pa bintu byakonsha kwitulengela kubula kutako maana ku mwingilo wa Lesa.—Tangai Mateo 24:36-39.

¹⁰ Ishikishai’mba: ‘Nanchi byubilo byami bimwesha’mba namuyuka Yehoba nyi? Nanchi lwitabilo lwami lundengela kukookela mizhilo ya Lesa ne kusapwilako bakwetu nyi? Mikumbu yenu yafwainwa kumwesha’mba ne anweba ‘mwenda na Lesa wa kine.’

11. (a) Bwikalo bwa kwa Danyela bwa kwingijila Lesa bumweshapo ka pa bya mukomeshe bansemi banji? (b) Ñanyi byubilo bya kwa Danyela byo mukeba kwikala nabyo?

¹¹ Danyela byo ayukile Yehoba. Bansemi banji bamufunjishe bulongo kutemwa Yehoba ne Mambo anji. O ene mambo Danyela o atemejilwe Lesa mu bwikalo bwanji bonse. Nangwatu byo akotele, watwajijile kufunda Binembelo na mukoyo. (Da. 9:1, 2) Lulombelo lwa kwa Danyela lwa kufuma panshi ya muchima lwanembwa pa Danyela 9:3-19, lumwesha’mba wayukile bingi Lesa, kabiji wayukile ne Lesa byo alamanga bulongo bena Isalela. Nanchi kechi mwakonsha kwikalapo na kimye kya kutanga luno lulombelo ne kulanguluka langulukapo, ne kuyuka byajinga Danyela nenyi?

12-14. (a) Mu ñanyi mashinda Danyela mo amwesheshe maana a kuyuka Lesa? (b) Danyela bamupesheshe byepi pa kuchinchika ne bukishinka bwanji kwi Lesa?

¹² Danyela byo amwenejilemo mu maana a kuyuka Lesa. Bwikalo bwa Bayudea ba kishinka mu Babilona kechi bwapeelele ne, mambo mu uno muzhi bantu bapopwelanga balesa ba bubela. Yehoba wakambizhe Bayudea amba: “Lengelai mutende kwikala mu muzhi mo nemutwala buzha.” (Yele. 29:7) Bino wibakambizhe kumupopwelatu aye yenka kwapwa. (Lupu. 34:14) Ki ka kya kwashishe Danyela kuba bino bintu bibiji pa kimye kimo? Maana a Lesa amukwashishe kuyuka pa kupelela mu kukookela bantangi balama kyalo. Yesu naye waambilepo pa jino jifunde.—Luka 20:25.

¹³ Monai byaubile Danyela kimye kyo balengele muzhilo wa kuba’mba kafwako wafwainwa kulomba kwi lesa ungi nangwa ku muntu mukwabo ne kanatu ku mfumu pa moba 30. (Tangai Danyela 6:7-10.) Danyela inge wajinga umo, inge wakookejile ne kwamba’mba, ‘Moba 30 bukumotu apite.’ Pano bino, aye wakaine  kukookela uno muzhilo. Kabiji inge wakebelenga, inge walombelenga mu bufyamfya. Pano wayukile’mba bantu bayuka’mba ulomba moba onse. Onkao mambo, watwajijile kulomba patoka, mambo kechi wakebele bantu bakalanguluke’mba waleka kulomba kwi Lesa wanji ne.

¹⁴ Yehoba wapesheshe Danyela pa kuchinchika ne bukishinka bwanji. Wamuzhikijile ku mabokwe. Kyafuminemo, bantu bajinga mu bufumu bwa bena Media ne Pelisha baumvwine pe Yehoba.—Da. 6:25-27.

15. Twafwainwa kuba byepi pa kuba’mba twikale na lwitabilo lwajingapo ne Danyela?

¹⁵ Byo twakonsha kwikala na lwitabilo byonka byajinga Danyela. Pakuba’mba twikale na lwitabilo lwakosa twafwainwa kutanganga Mambo a Lesa ne “kwiakwatakanya.” (Mat. 13:23) Twafwainwa kuyuka Yehoba byo amona bintu, kabiji twafwainwa kuyuka mafunde a mu Baibolo ne kulanguluka langulukapo pa byonse byo tutanga. Kikwabo kyanema kyo twafwainwa kubanga ke kulomba kufuma panshi ya muchima, kikatakata inge tubena kupita mu meseko ne bintu bikwabo byakatazha. Inge twalomba maana ne bulume, Yehoba uketupa.—Yako. 1:5.

16, 17. Yoba wayukile byepi Lesa?

¹⁶ Yoba byo ayukile Yehoba. Yoba kechi wajinga mwina Isalela ne. Pano bino, wajinga mulongo wa kwa Abalahama, Izaka, ne Yakoba, kabiji Yehoba wisolwele kwi abo ne kwibalumbulwila byo akebelenga’mba bantu bakalenga. Yoba naye wafunjile buno bukine bwanema. (Yoba 23:12) Waambile’mba: “Nemumvwangatu na matwi ami.” (Yoba 42:5) O ene mambo Yehoba o aambijile’mba Yoba waambile bya kine pe aye.—Yoba 42:7, 8.

¹⁷ Kabiji Yoba wamwene byubilo bya Lesa byavula kupichila mu kumona bilengwa na Lesa. (Yoba 12:7-9, 13) Elihu ne Yehoba baambile pa bilengwa pa kukwasha Yoba kuyuka’mba Lesa uji na bulume bukatampe kukila bantu. (Yoba 37:14; 38:1-4) Byambo bya Yehoba byamufikile Yoba pa muchima, kabiji waambijile Lesa amba: “Pano nayuka namba anweba mwakonsha kuba bintu byonse kabiji kafwako kintu kyo mwafuukula kuba kyo mwakonsha kukankalwa ne. . . . Nalapila saka nepukula mu maloba ne mu buto.”—Yoba 42:2, 6.

18, 19. Mu ñanyi mashinda Yoba mo amwesheshe’mba wayukile Yehoba?

 ¹⁸ Yoba byo amwenejilemo mu maana a kuyuka Lesa. Yoba wayukile bingi mafunde a Lesa. Wayukile bulongo Yehoba, kabiji kino kyamukwashishe kuba byawama. Yoba wayukile’mba muntu kechi wakonsha kwamba’mba watemwa Lesa bino saka ashikwa muntu mukwabo ne. (Yoba 6:14) Kechi walangulukanga’mba wakila bakwabo ne, bino wanemekele bantu bonse, banonka ne bayanji. Waambile’mba: “Nanchi aye wandengele munda, kechi ye wibalengele ne abo nenyi?” (Yoba 31:13-22) Kino kyamweshatu patoka’mba bunonshi ne kifulo kyo ajingapo Yoba kechi bya mulengejile kulengulula bakwabo ne. Byubilo bya kwa Yoba byapusana bingi na bantu baji pa bifulo bikatampe ne banonshi.

¹⁹ Yoba wakaine kupopwela bankishi. Wayukile’mba bupopweshi bwa bubela ne kukizhamo kutemwa bya bunonshi, byakonsha kulengela muntu kukana “Lesa wa kine.” (Tangai Yoba 31:24-28.) Kabiji Yoba wayukile’mba masongola ke mulaye wazhila pakachi ka mwanamulume ne mwanamukazhi. Walayañene lulayañano na meso anji amba kechi ukatala kisungu na lwiso ne. (Yoba 31:1) Vulukai kuba’mba pa kikye kimye Lesa waswishishe mpaji. Onkao mambo, Yoba naye inge wasongwele mpaji. * Wafwainwa wayukile lunengezho lwa masongola lwabikileko Lesa mu Edena, kimye kyo asongweshe bantu batanshi. (Nte. 2:18, 24) Byo papichile myaka 1,600, Yesu Kilishitu wafunjishe banteleki banji kulondela onka ano mafunde aoloka aamba pa masongola.—Mat. 5:28; 19:4, 5.

20. Maana a kuyuka Yehoba ne mafunde anji etukwasha byepi kusala bulongo ba kupwanañana nabo ne bya kisangajimbwe?

²⁰ Byo twakonsha kwikala na lwitabilo byonka byajinga Yoba. Kintu kyafwainwa kwitukwasha ke kwikala na maana a kuyuka Yehoba ne kwiengijisha mu bwikalo bwetu. Nyimbi wa masalamo Davida waambile’mba Yehoba “washikwa muntu yense watemwa bukapondo,” kabiji waambile ne pa kuleka kupwanañana na “bantu ba bujimbijimbi.” (Tangai Salamo 11:5; 26:4.) Bino byambo bimufunjishapo ka pa bilanguluka Lesa? Kabiji byakonsha kwimukwasha byepi kuyuka bintu byo mwanemeka, bya kwingijisha Intaneti, bantu ba kupwanañana nabo ne bya kisangajimbwe? Mikumbu yenu yakonsha kwimukwasha kumona inge mwamuyuka Yehoba bulongo. Pa kuba’mba twikale na byubilo byawama mu ino ntanda muji bubi, twafwainwa kufunjisha “milangwe” yetu pa kuba’mba tuyukenga kyawama ne kyatama, ne kufuukulanga bintu na maana.—Hebe. 5:14; Efi. 5:15.

21. Ki ka kiketukwasha “kuyuka bintu byonse” bikebewa pa kuba’mba tutokeshe Shetu wa mwiulu ku muchima?

²¹ Na mambo a kuba’mba Nowa, Danyela ne Yoba bamukebele Yehoba na muchima yense, ne aye wisolwele kwi abo. Wibakwashishe “kuyuka bintu byonse” bikebewa pa kuba’mba bamutokeshenga ku muchima. Kino kibakwashishe kwikala na byubilo byawama byo twafwainwa kulondela, kabiji baikele bwikalo bwawama. (Sala. 1:1-3) Onkao mambo, iipuzhai anweba bene amba, ‘Nanchi namuyuka Yehoba byonka Nowa, Danyela ne Yoba byo bamuyukile nyi?’ Tusanchila Lesa pa buno bukine, mambo atweba twamuyuka bulongo. (Maana 4:18) Onkao mambo, twajijilai kufunda Mambo a Lesa na mukoyo ne kulanguluka langulukapo. Kabiji lombainga mupashi wazhila. Kuba bino kukemukwasha kufwenya kwipi na Shenu wa mwiulu. Kabiji mukekala na milangwe ne maana akebewa mu ino ntanda muji bantu babula kwakamwa Lesa.—Maana 2:4-7.