Kyambo kya nshinagoga kyafumine pi?

KYAMBO kya “nshinagoga” kyafuma ku kyambo kya Kingiliki kilumbulula’mba “kukonkana” nangwa’mba “kupwila pamo.” Jino jizhina jayilamo mambo mashinagoga ajinga mapunzha Bayudea po bapwilanga na kutambula mikambizho ne kupopwela Lesa kufumatu ne kala. Binembelo bya Kihebelu kechi byaambapo mu kushinkamika pa mashinagoga ne, bino Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu bimwesha’mba ano mapunzha a kupwilapo beashimikile kala mu myaka kitota kitanshi C.E.

Bashayuka bavula bamba’mba mashinagoga atendekele kwikalako kimye Bayudea kyo bajinga mu buzha mu Babilona. Buku wa Encyclopaedia Judaica waamba’mba: “Bayudea byo bajinga mu buzha kechi bajingapo na nzubo ya kupopwelamo Lesa ne, mambo bajinga mu kyalo kingi. Onkao mambo, pa kuba’mba batambule lutekenesho na mambo a makatazho o bapichilengamo, bamonangapo kimye kya kupwila pamo, kampe pa juba ja Sabado ne kutanga Binembelo.” Byo bafumine mu buzha, kyamweka Bayudea batwajijile kupwila pamo na kulomba ne kutanga Binembelo kabiji balengele mashinagoga konse ko bayile na kwikala.

Byo kyafikilenga mu myaka kitota kitanshi C.E., mashinagoga mo mo bapwilanga Bayudea kabiji mo mo baubilanga bintu byapusana pusana monse mwapalañejile Bayudea kufuma ku kalunga ka mema ka Meditelanya kufika ku byalo bya ku Musela, ne monka mu Isalela. Mufunjishi kata wa pa sukulu mukatampe wa Hebrew University of Jerusalem aye Lee Levine wanembele’mba: “[Mu nshinagoga] mo mo bafunjilanga, kwikelamo na bijiilo byazhila, kuchibilamo mambo, kupana bupe bwa kukwasha bayanji, kwikelamo na misambo ya bya bumulwila ntanda ne misambotu ikwabo.” Kabiji wanungilepo’mba: “Kyakijilemo kunema, mo mo baubilanga bya bupopweshi.” Onkao mambo, kechi tukumya pa kumvwa’mba Yesu javula wayanga na kupwila mu mashinagoga ne. (Mako 1:21; 6:2; Luka 4:16) Wafunjishanga mu mashinagoga ne kutundaika bantu. Kipwilo kya bena Kilishitu byo kyalengelwe, mutumwa Paulo naye wasapwilanga bingi mu mashinagoga. Bantu bakebanga kupopwelanga Lesa bayanga ku nshinagoga, onkao mambo, Paulo inge wafika mu muzhi, patanshi wayanga mu nshinagoga na kusapwila.—Byu. 17:1, 2; 18:4.