1, 2. (a) Ñanyi makatazho amo apitamo balongo ne banyenga yetu bamo? (b) Ñanyi mepuzho o twafwainwa kwiipuzha?

MULONGO Lije washimikizhe’mba: “Kimye kyabukile nkondo pakachi ka mikoka mu kyalo kya Burundi, amiwa pamo na kisemi kyami twayile na kubuñana. Twamwene bantu saka banyema, bakwabo balozelenga mata. Ponkapo bansemi betu ne atweba baana 11 twanyemene bonse na bintu bichechetu byo twakonsheshe kusenda. Balongo bami bamo banyemejile mu kampu wa babipuluka ku Malawi, kwalepele makilomita kukila pa 1,600. Atweba bashala twapalañenejilemotu.”

² Mu ntanda lelo jino babipuluka banyema mu byalo byabo na mambo a makondo ne lumanamo bafika 65 milyonyi. Ko kuba’mba bavula kukila mu myaka yonse ya kala. * Pa bano babipuluka paji ne Bakamonyi ba kwa Yehoba bavula bingi. Bavula bafwisha batemwe babo kabiji bipe byabo byavula byaonaika. Ñanyi makatazho akwabo apitamo babipuluka bamo? Twakonsha kukwasha byepi bano balongo ne banyenga ‘kwingijila Yehoba  na lusekelo’? (Sala. 100:2) Kabiji twakonsha kusapwila byepi mambo awama ku babipuluka bakyangye kuyuka Yehoba?

3. Yesu ne baana banji ba bwanga bavula baikele byepi babipuluka?

³ Malaika wa Yehoba byo ajimwineko Yosefwa kuba’mba Mfumu Heloda ubena kukeba kwipaya Yesu, Yesu ne bansemi banji banyemejile mu Ijipita ne kwikala babipuluka. Baikele mu kino kyalo kufikatu ne kimye kyafwile Heloda. (Mat. 2:13, 14, 19-21) Byo papichile myaka, baana ba bwanga ba kwa Yesu batanshi “bapalañenejile monse mu Yudea ne mu Samaliya” na mambo a kwibamanyika. (Byu. 8:1) Yesu wayukile kuba’mba baana banji ba bwanga bavula bakebapanganga pa mizhi yabo. Waambile’mba: “Umvwe bemumanyika mu muzhi umo, nyemenai mu muzhi mukwabo.” (Mat. 10:23) Kechi kyapeela kufuma pa muzhi ne kunyemena ku mpunzha ikwabo ne.

4, 5. Ñanyi bizumba bikalako inge babipuluka (a) babena kunyema? (b) babena kwikala mu makampu a babipuluka?

⁴ Babipuluka bapita mu bizumba byavula bingi kimye kyo babena kunyema nangwa kyo babena kwikala mu makampu a babipuluka. Nkasanji Lije aye Gad uvuluka’mba: “Twaendele panshi milungu yavula bingi, kabiji twakilaukilengatu pa bitumbi. Najingatu na myaka 12 pa kyokya kimye. Maulu ami avimbile kya kuba nabuujile balongo bami kuba’mba banshetu bayenga. Batata kechi bakebelenga kunsha ne, kuchina kuba’mba bakantaana ku balwanyi, onkao mambo bankwashishe. Pa juba pa juba twapichilenga mu bizumba byapusana pusana, bino twaketekejile mwi Yehoba kabiji twalombelenga kwi aye kimye kyonse, bimye bimo twajangatu mango ajinga mu jishinda mo twapichilenga.”—Fili. 4:12, 13.

⁵ Balongo ba kwa Lije bavula baikelengatu mu makampu a babipuluka anengezha kipamo kya United Nations. Pano bino, kechi baikelenga mu mutende ne. Lije, ubena kwingila bukalama bwa mwanzo luno, waambile’mba: “Bavula kechi bajinga na nkito ne, bayebekangatu bakwabo, kupendwapendwa, kukaya bisela kya kuchikapo mali, kwiba ne kuba bulalelale.” Pa kuba’mba babule kwivwanga mu bino byubilo, Bakamonyi bapayankena na mingilo ya Lesa. (Hebe. 6:11, 12; 10:24, 25) Pa kuba’mba batwajijile kukosesha bulunda bwabo na Lesa, baingijishanga kimye kyabo bulongo, kabiji bavula batendekele bupainiya. Batwajijile kwikala na lusekelo mambo bavulukilenga’mba byonka byo kyajinga ku bena Isalela pa lwendo lwabo mu kiselebwa, nabo kechi bakatwajijila kwikala mu makampu a babipuluka ne.—2 Ko. 4:18.

6, 7. (a) “Butemwe bwa Lesa” bulengela bena Kilishitu kuba byepi inge bakwabo baji mu makatazho? (b) Shimikizhai byaubilepo bamo.

⁶ “Butemwe bwa Lesa” bwitulengela kwimwesha butemwe atweba bene na bene, kikatakata mu bimye byakatazha. (Tangai 1 Yoano 3:17, 18.) Byo kwajinga kipowe kya nzala kikatampe mu kibunji kya Yudea, kipwilo kyakwashishe bena Kilishitu baikalanga mu kino kibunji. (Byu. 11:28, 29) Mutumwa Paulo ne mutumwa Petelo nabo batundaikile bena Kilishitu kwitambwilanga bulongo bene na bene. (Loma 12:13; 1 Pe. 4:9) Umvwe bena Kilishitu bafwainwa kutambwila bakwabo bafwakashatu, ko kuba’mba bafwainwa ne kukizhamo kutambwila balongo babena kunyema bya malwa nangwa bo babena kumanyika na mambo a lwitabilo lwabo.—Tangai Byambo bya Maana 3:27. *

⁷ Katataka papo, Bakamonyi ba kwa Yehoba bavula, banabalume, banabakazhi ne baana, banyemene mu mpunzha ya ku musela wa kyalo kya Ukraine na mambo a milukuchi ne lumanamo. Kyataminekotu, bamo bebepayile. Bino bavula banyemene bebatambwijile ku bena Kilishitu bakwabo monka mu Ukraine, kabiji bakwabo bakekelenga mu mazubo a bakwabo Bakamonyi ku Russia. Mu bino byalo byonse bibiji, balongo kechi bevwanga  mu milukuchi ya ntanda ne, kabiji batwajijila kusapwila na mukoyo “mambo awama a Lesa.”—Yoa. 15:19; Byu. 8:4.

8, 9. (a) Ñanyi makatazho amo akonsha kupitamo babipuluka mu kyalo mo banyemena? (b) Mambo ka o twafwainwa kwibakwashisha?

⁸ Bantu bamo banyema pa mazubo abo monka mu kyalo kyabo na mambo a milukuchi, bakwabo nabo banyemena mu byalo bingi mo babena kwikala bwikalo bo babula kupijilwa. Makafulumende a mu byalo mo baya akonsha kwibapa kajo, bivwalo ne mwa kulaala, bino kechi bakonsha kwibapa kajo ko bajanga kwabo ne. Babipuluka bafuma mu byalo byatwa kyuya, bakonsha kunyemena mu kyalo kyauba bingi mashika, kabiji kechi bakonsha kuyuka bivwalo bikebewa kuvwala ne. Inge bafuma ku mpunzha ya ku muzhi, kyakonsha kwibakatazha kwingijisha bipe bya malaichi inge babena kwibalamina mu nzubo ya malaichi.

⁹ Makafulumende amo anengezha kukwasha babipuluka kuyuka bya kwikala ku mpunzha ko banyemena. Nangwa byonkabyo, inge papitatu bañondo bacheche, babipuluka bafwainwa kutendeka kwikebela bikebewa mu bwikalo. Kyakonsha kukatazha bingi kumona mashinda mwa kumwena bintu. Bafwainwa kufunda bintu byavula bingi pa kimye kimotu; kufunda mulaka, bisho, bikala bantu ku yoyo mpunzha, bya kupana misonko, byo bafunda sukulu, ne byo bafunjisha baana. Nanchi mwakonsha kukwasha balongo ne banyenga bapita mu ano makatazho nyi?—Fili. 2:3, 4.

10. Twakonsha kukwasha byepi balongo babipuluka kutwajijila kukosesha lwitabilo lwabo? (Monai kipikichala kitanshi.)

¹⁰ Kikwabo, bantangi ba mu makafulumende bakanya balongo ne banyenga bafuma ku kyalo kingi kupwanañana na balongo mu kipwilo. Inge balongo bakana kutwela nkito ikabulanga kwibashilako kimye kya kuya na kupwila, bipamo bimo bileka kwibakwasha nangwa kubula kwibapa mapepala a kwibaswisha kwikala mu kyalo. Na mambo a moyo ne kupelelwa, balongo bamo batwela ano makito. Onkao mambo, kyanema bingi kwikala na mutanchi wa kumonañana na bano balongo bukiji bukiji inge bafikatu mu kyalo kyetu. Bafwainwa kumona’mba twibata muchima. Lwitabilo lwabo lwakonsha kukosa bingi inge bamona’mba twibatemwa ne kwibakwasha mu mashinda apusana pusana.—Maana 12:25; 17:17.

11. (a) Ñanyi bintu bitanshi byo twakonsha kupa babipuluka? (b) Babipuluka bakonsha kumwesha byepi muchima wa kusanta?

¹¹ Patanshi, twafwainwa kupapo balongo kajo, bivwalo nangwatu bintu bikwabo bikebewa. * Nangwatu tubintu tucheche nabiji kupapo mulongo tai kwakonsha kumutundaika bingi. Kabiji babipuluka bafwainwa kusantanga pa bintu byo bebapa, kechi bafwainwa kukizhamo kulomba bintu ku balongo bebatambwila ne. Kino kikalengela balongo kwikala na lusekelo lufuma mu kupana. Kunungapo, inge babipuluka kebekaletu ne kuketekela’mba bakebakwashangatu kimye kyonse, mushingi ye bebapele upwa, kabiji balongo bakonsha kuleka kukwatankena nabo pamo. (2 Tesa. 3:7-10) Pano bino, twafwainwa kutwajijila kukwasha balongo babipuluka.

12, 13. (a) Mu ñanyi mashinda akwabo mo twakonsha kukwashisha babipuluka? (b) Ambaipo kimo kyamwekele.

¹² Twakonsha kukwasha babipuluka nangwatu inge kechi tuji na mali avula ne. Kikatampe kikebewa ke kumonapo kimye kya kwikala nabo ne kwibamwesha butemwe. Mwakonsha kwibakwasha mu mashinda apeela, nabiji kwibamwesha kwa kukanjijila myotoka, kwa kupota kajo kawama kakepa mutengo, kwa kupota bintu bya kwingijisha pa  kuba’mba bamwenengamo mali a kwikwashishamo. Kyakilamo kunema, mwakonsha kwibakwasha kukasuluka mu kipwilo ne kwingilako mingilo yonse ya mu kipwilo. Inge kyakonsheka mwakonsha kwibasendangako mu motoka wenu pa kuya na kupwila. Kabiji mwakonsha kwibalumbulwila bya kusolomoka bantu pa kwibasapwila byambo bya Bufumu mu nyaunda yenu. Pa kuya mu mwingilo, mwafwainwa kusendangako balongo ne banyenga babipuluka.

¹³ Bansongwalume bana ba babipuluka byo bafikile mu kipwilo kimo, bakulumpe mu kipwilo batendekele kwibafunjisha mingilo yapusana pusana, nabiji bya kwendesha motoka, kutaipa, ne kunemba nkalata ya kukeba nkito. Bebakwashishe ne kuyuka bya kwabanya bulongo kimye pa kuba’mba batangizheko mwingilo wa Yehoba. (Nga. 6:10) Kechi papichile ne kimye kyabaya ne, bano balongo bonse bana baikele bapainiya ba kimye kyonse. Na mambo a bukwasho bwa bakulumpe mu kipwilo ne bene kwibikako kufikizha bikonkwanyi byabo bibakwashishe kuyilako palutwe mu mwingilo wa Lesa ne kuchinuzhuka kwivwanga mu byubilo bya ntanda ya kwa Satana.

14. (a) Ñanyi lweseko babipuluka lo bafwainwa kushinda? (b) Shimikizhai kyamwekele.

¹⁴ Byonka byuba bena Kilishitu bonse, babipuluka nabo bafwainwa kwibikako pa kuba’mba babule kulala mizhilo ya Yehoba na mambotu a kukeba bintu bya mu bwikalo. * Lije ye twajikwambapo ku ntendekelo ya uno mutwe, bakolojanji ne bankasanji bavuluka bintu bibafunjishenga bashabo pa lwitabilo nangwatu kimye kyo banyemenenga. Waambile’mba: “Batata batatwile kutaya bintu byo twasendele byabula nkito. Ko kyakayanga mu kyola kechi mwashajilepo kintu ne. Baambile na lusekelo amba: ‘Bintu byonse byo twasendejile mu kino kyola kechi byajingapo ne na nkito ne!’”—Tangai 1 Timoti 6:8.

15, 16. Twakonsha kukwasha byepi babipuluka (a) kwikala na bulunda bwakosa na Lesa? (b) kubula kwikala na bijikila?

¹⁵ Bukwasho bukatampe bo twakonsha kupa babipuluka bwakila pa kajo ne bivwalo, ke kwibatekenesha ne kwibatundaika kukosesha bulunda bwabo na Lesa. (Mat. 4:4) Bakulumpe mu kipwilo bakonsha kwibakwasha kupichila mu kwibakebela mabuku a mu mulaka wamba babipuluka ne kwibakwasha kutaana balongo bamba mulaka wabo. Babipuluka bavula basha bisemi byabo bikatampe, nyaunda mo baikalanga ne bipwilo mwajinga bantu bo bakwatankene nabo bingi. Bafwainwa kwimwena butemwe bwa Yehoba mu bena Kilishitu bakwabo. Inge twabula  kwibamwesha butemwe, bakonsha kutendeka kupwanañana na balongo babo babula kwitabila nangwa na bantu mo bafumina ku kyalo kimo bapita mu bintu byonka byo bapitamo kabiji mo baesakena kisho. (1 Ko. 15:33) Inge twakwatankana nabo mu kipwilo, tukengijila pamo ne Yehoba mu ‘kuzhikijila bantu bafuma ku kyalo kingi.’—Sala. 146:9.

¹⁶ Byonka byo kyajinga kwi Yesu saka akiji mwanyike ne bansemi banji, babipuluka kechi bakeba kubwela ku kyalo kyabo inge kya kuba bantu bebamanyikilenga batwajijila kulama ne. Kabiji byonka byaambile Lije, “bansemi bavula bamweneko balongo babo byo bebalaajilenga kya kwibakanjikizha ne kwibepaya kechi balangulukapo kutwala baana babo ku byalo kwamwekele bino bintu byatama ne.” Pa kuba’mba bakwashe boba bapita mu bya malwa, balongo mu byalo mwavilukila bano bantu bafwainwa ‘kwibobilanga lusa, kutemwa balongo, kwibobila kifyele ne kwipelula.’ (1 Pe. 3:8) Na mambo a byo bebamanyikile, babipuluka bavula kechi bakeba kwisamba na bantu ne, kabiji bakonsha kumvwa bumvu kwamba pa byo bamanamine, kikatakata inge paji baana. Ishikishai anweba bene amba, ‘Inge yami najinga kipuluka, nafwainwa kukeba bantu kummonanga byepi?’—Mat. 7:12.

17. Kusapwila ku babipuluka kwibakokolosha byepi?

¹⁷ Babipuluka bavula lelo jino bafuma mu byalo mo bakanya mwingilo wetu. Tubena kusanchila Bakamonyi babambakana baji mu byalo mubena kunyemena babipuluka pa kwibakwasha kumvwa “mambo a Bufumu” kimye kitanshi mu bwikalo bwabo. (Mat. 13:19, 23) Bavula “bakooka ne kunemenwa” bakookolosha michima yabo inge baiya na kupwila kabiji baswa kishinka kya kuba’mba: “Lesa kine muji nanji.”—Mat. 11:28-30; 1 Ko. 14:25.

18, 19. Twakonsha kujimuka byepi pa kusapwila ku babipuluka?

¹⁸ Aba basapwila ku babipuluka bafwainwa ‘kujimuka.’ (Mat. 10:16; Maana 22:3) Mwafwainwa kutekanya ne kutelekesha inge babena kwimubuula bijikila byabo, bino kechi mwafwainwa kutendeka kwamba pa bya bumulwila ntanda ne. Londelainga mikambizho ifuma ku ofweshi wa musampi ne ku kafulumende; kechi mwafwainwa kwibika mu kizumba nangwa kubika bakwenu mu kizumba ne. Mwafwainwa kuyuka ne kunemeka byaitabilamo babipuluka ne bisho byabo. Bantu bafuma mu byalo bimo bakeba banabakazhi kuvwala bulongo. Onkao mambo, pa kusapwila ku babipuluka mwafwainwa kumona kuba’mba byo mwavwala kechi bisakwibatuntwisha ne.

¹⁹ Byonka byaubile mwina Samaliya wa mu kishimpi kya kwa Yesu, twafwainwa kukwasha bantu babena kuyanda, kubikapotu ne boba babula Bakamonyi. (Luka 10:33-37) Jishinda jawama kubilamo bino ke kwibasapwila mambo awama. Mukulumpe mu kipwilo wakwashapo babipuluka bavula waambile’mba: “Kyanema bingi kwisolola bukiji kuba’mba twi Bakamonyi ba kwa Yehoba ne kuba’mba mwingilo wetu ke wa kukwasha bantu kwikala na luketekelo lwakosa mu milaye iji mu Baibolo, kechi kupana bintu bya ku mubiji ne. Umvwe twabula kuba bino, bakonsha kwitumonanga nobe bantu bakwashatu bantu na bintu bya mu bwikalo.”

20, 21. (a) Ñanyi bintu byawama bifuma mu kumwesha babipuluka butemwe? (b) Tukesamba pa ka mu mutwe walondelapo?

²⁰ Kumwesha butemwe ku “bantu bafuma ku kyalo kingi” mufuma byawama bingi. Bamwatawanji byo bafwile, nyenga wa jizhina ja Alganesh wanyemene lumanamo mu kyalo kya Eritrea pamo na baana banji batanu na umo. Byo baendele lwendo lwa moba atanu na asatu kupita mu kiselebwa, bafikile mu kyalo kya Sudan. Nyenga Alganesh washimikizhe’mba: “Balongo mu kipwilo betulaminetu nobe balongo bo twasemwa nabo, betupanga kajo, bivwalo, nzubo, ne mali a kukanjijila myotoka. Bañanyi bakwabo bakonsha kutambwila mu mazubo abo benyi bafuma ku byalo bingi na mambotu a kuba’mba bapopwela Lesa umo? Bakamonyi ba kwa Yehoba bo bonkatu boba bino.”—Tangai Yoano 13:35.

²¹ Twakonsha kukwasha byepi baana bavula beshila pamo na bansemi babo, babipuluka ne bakwabotu bavilukila mu kyalo kyetu? Mu mutwe walondelapo, tukesamba pa byo twakonsha kwibakwasha nabo kwingijila Yehoba na lusekelo.