BYO najinga ku sukulu, kafwako bintu byapimpwilwe mu bwikalo bwetu ne. Pa sukulu po nafundanga, bakwetu bo twatendekele nabo sukulu bo bonka bo twapwishishe nabo sukulu; kabiji twayukile mazhina a bantu bonse bajinga mu uno muzhi, kabiji ne abo betuyukile.

Kwapela muzhi wa Liberty kwajinga majimi ache ache, kabiji bantu bavula bajimanga mataba. Kimye kyo nasemenwe, batata baingilanga nkito ku njimi umo mu muzhi wetu. Byo nakomeneko pacheche, nafunjile kwendesha talakita ne mashindatu akwabo a kujiminamo.

Batata kechi nebamwenepo byo bakijinga banyike ne, mambo nasemekelwe saka baji na myaka 56, kabiji bamama bajinga na myaka 35. Nangwa byonkabyo, batata bajinga na mubiji mucheche, butuntulu bwa mubiji bwawama, baingilanga bingi na ngovu kabiji betufunjishe ne atweba baana kwingila na ngovu. Kechi bafolanga mali avula ne, bino batungile nzubo mo twaikalanga, kwitupotela bivwalo, kajo ne bikwabotu. Bafwile na myaka 93. Bamama bafwile na myaka 86. Batata ne bamama kechi baingijilanga Yehoba ne. Pa bakolojami ne bankasami bonse, nkasami wa mulume umotu ye yenka waingijile Yehoba mu bukishinka kabiji waingila mwingilo wa bukulumpe mu kipwilo  kutendeka mu myaka ya mu ma 1970 kimye kyatendekele lunengezho lwa kwikala na bakulumpe mu kipwilo.

Bamama batemenwe bingi bya bupopweshi. Betusendanga ku chechi wa Baptist pa mulungu pa mulungu. Byo nafikizhe myaka 12, kyo kyajinga kimye kitanshi kumvwapo pa lufunjisho lwa balesa basatu. Na mambo a kukeba kufunjilapo byavula, naipwizhe bamama amba: “Pano Yesu wakonsha kwikala byepi Mwana kabiji pa kimye kimotu waikala Shanji?” Mbena kuvuluka bankumbwile’mba: “Tata, kyakatazha kuyuka. Kechi twalengelwe’mba tukayuke byo kiji ne.” Ne amiwatu kyankatezhe kumvwa. Nangwa byonkabyo, byo nafikizhe myaka 14, nabatizhiwe mu kamukola kajinga mu muzhi, kabiji bangibizhe mu mema bimye bisatu kumwesha’mba naitabila mu balesa basatu.

Byo najinga ku sekondale, najinga na mulunda nami watemenwe makayo a binkonyi, kabiji wantundaikile kutwela mu ano makayo. Natendekele kufunda bya kutaya makofi, kabiji natwelele mu kipamo kyafunjishanga bantu bya kupumana kyatelwanga’mba Golden Gloves. Kechi nayukile bya kutaya makofi ne. Byo nalwilekotu pacheche, nekilekele. Mu kuya kwa kimye, bantwezhezhe bushilikale mu nzhita ya U.S. yo batumine ku Germany. Byo najinga kokwa, bakulumpe betu bantumine ku sukulu wa Noncommissioned Officers Academy na kufunda bya kutangijila mambo balangulukile’mba najinga na byubilo bikebewa ku ntangi. Bakebelenga’mba ntwajijile mu bushilikale. Pano bino, kechi nakebelenga kubanda mu bushilikale ne, byo naingijilekotu myaka ibiji, banswishishe kuleka mu 1956. Kechi pabanjile ne, naikele mushilikale wa Lesa.

Kufikatu ne kikye kimye, nafunjile bya kukosesha mubiji. Nakebeshenga kwikala byonka byajinga banabalume bakosa bo natambanga mu mafilimu ne bantu bo natanwanga nabo. Onkao mambo, namonanga bantu basapwilanga bya mu Baibolo amba kechi banabalume bakosa ne. Bino natendekele kufunda bintu byapimpwile bwikalo bwami. Juba jimo byo nayilenga ku taunyi na motoka wami, bansongwakazhi babiji bañimwine na lusekelo. Nebayukile, bajinga bankasabo ba bukwe basongwele kolojami wa mukazhi. Bano bansongwakazhi bajinga Bakamonyi ba kwa Yehoba. Kunyuma natambwileko magazini a Kyamba kya Usopa ne Labainga!, bino nalangulukilenga’mba Kyamba kya Usopa kyakatazha kumvwisha. Bino pa kikye kimye bangichile kuya na kutaanwa ku kupwila kucheche kwaikelanga mu nzubo yabo, kwa Lufunjisho lwa Buku lwa Kipwilo, ko bafundanga Baibolo ne kwisambapo. Nebabuujile’mba nsakulangulukapo. Bano bansongwakazhi bamwemwesejile ne kungipuzha’mba, “Kine musakwiya nyi?” Nebakumbwile’mba, “Nsakwiya.”

Natendekele kwilangulusha pa kulaya bino, pano bino, namwene’mba nafwainwa kufikizha kyo nalayile. Onkao mambo, mabanga nayile. Natundaikilwe bingi pa kumona baana byo bakumbwilenga. Nakuminye bingi pa kumona bintu byavula bya mu Baibolo byo bayukile! Nangwa kya kuba nayanga ku chechi ne bamama pa myaka yavula, bino kafwako byavula byo nayukile pa Baibolo ne. Onkao mambo, nafuukwilepo kufunda byavula. Naswile kufunda Baibolo. Nafunjile kuba’mba Yehoba jo jizhina ja Lesa wa Bulume Bonse. Myaka ya kunyuma byo naipwizhe bamama pa Bakamonyi ba kwa Yehoba, bambujile’mba, “Bakamonyi ke bantu bapopwela muntu wa kala utelwa’mba Yehoba.” Bino pa kikye kimye kyajingatu nobe meso ami atatula kumona.

Nafunjile bintu byavula bingi bukiji bukiji, mambo nayukile’mba nataana bukine. Byo papichiletu bañondo  batanu na bana, nabatizhiwe mu March mu 1957. Napimpwile ndangulukilo yami. Inge navuluka ndangulukilo yami ya kala, nsanta bingi pa kuyuka bifunjisha Baibolo pa byafwainwa kwikala banabalume bakosa. Yesu wajinga muntu walumbuluka. Wajinga bingi na bulume ne ngovu, kabiji kafwako muntu mukwabo wakonsha kwesakana nanji ne. Pano bino, kechi walwanga na bantu ne, aye “waswile kumanama,” byonka byo kyaambijilwe jimo. (Isa. 53:2, 7) Nafunjile’mba mwana wa bwanga wa kine wa kwa Yesu wafwainwa “kwikala wa lusa ku bonse.”—2 Timo. 2:24.

Natendekele bupainiya mu mwaka walondejilepo wa 1958. Bino kechi pabanjile ne, nekilekeleko bupainiya pa kimye kicheche. Mambo ka? Nafuukwilepo kusongola mwanamukazhi wa jizhina ja Gloria, umo pa boba bansongwakazhi babiji bangichile kuya na kutaanwa ku lufunjisho lwa buku. Kechi nelangulushapo pa kusongola ba Gloria ne. Ba Gloria bamwekanga bingi bulongo pa kyokya kimye, kabiji ne lunotu. Nebanemeka kukila jibwe ja buneme jabembela jikebesha bingi bantu, kabiji nji bingi na lusekelo kuba’mba nebasongwele.” Lekai bene bemushimikizhe mwapita bwikalo bwabo:

“Munda mwa bamama twasemekelwe 17. Bamama bajinga Bakamonyi ba kishinka. Bafwile saka njitu na myaka 14. Batata po po batendekeletu kufunda Baibolo. Na mambo a kuba’mba bamama bafwile, batata besambile na mufunjishi kata pa sukulu. Kolojami wa mukazhi washajiletu na mwaka umo kupwisha sukulu, kabiji batata besambile na mufunjishi kata kuba’mba etuswishe kuyanga ku sukulu pa moba apusana pusana. Twipimpulanga, umo inge waya ku sukulu lelo mukwabo washala na kulama banyike ne kunengezha kajo ka mulaajilo ka kuja inge batata bakotoka. Mufunjishi kata waswile, kabiji luno lunengezho lwatwajijile kufikatu ne kimye kolojami kyo apwishishe sukulu. Bisemi bibiji bya Bakamonyi bitufunjishanga Baibolo, kabiji atweba baana 11 twaikele Bakamonyi ba kwa Yehoba. Neyowanga bingi mwingilo wa kusapwila, bino najinga bingi na bumvu. Ba Samuel bankwasha bingi pa myaka yavula kukepeshako bumvu.”

Ba Gloria nebasongwele mu February mu 1959. Twiyowele kwingijila pamo bupainiya. Mu July mu yenkawe mwaka, twaipwizhe kuya na kwingijila pa Betele, mambo twakebeshanga kuya na kwingijila pa ofweshi mukatampe wa ntanda yonse. Mulongo Simon Kraker witutebawizhe. Witubuujile’mba pa kyokya kimye pa Betele kechi baichilenga basongola ne. Muchima wa kukeba kuya na kwingijila pa Betele kechi wapwile ne, bino papichile myaka yavula bingi pa kuba’mba tuye na kwingijilapo.

Twatumine nkalata ku ofweshi mukatampe wa ntanda yonse kwipuzha kuba’mba tuye na kwingijila kwakepele basapwishi ba Bufumu. Byo betukumbwile, betutumine kuya na kwingijila ku Pine Bluff, Arkansas. Mu oa moba, mu Pine Bluff mwajingatu bipwilo bibiji, kimo kya “bazungu” kikwabo kya “bantu bafita.” Betutumine mu kipwilo kya “bantu bafita” kyajingatu na basapwishi 14.

Kampe mubena kwiipuzha ene mambo mu bipwilo bya Bakamonyi ba kwa Yehoba o mwaikejile ino misalululo. Mukumbu ke wa kuba’mba pa kyo kya kimye balongo kafwako kyo bakonsheshe kubapo ne. Kwajinga mizhilo yakainye bantu ba bikoba byapusana pusana kupwila pamo, kabiji inge bantu ba bikoba byapusana baikala pamo kwaikalanga malwañano. Mu mapunzha avula, balongo bachinanga’mba inge bantu bafita ne bazungu bapwila pamo, bantu bakonsheshe kwiya na konauna Nzubo ya Bufumu. Ne kya kine bintu bya uno mutundu byamwekanga. Inge Bakamonyi bafita baya na kusapwila ku nzubo ku nzubo mu nyaunda ya bazungu, bebakasanga ne kwibapuma. Onkao mambo, pa kuba’mba tusapwile bulongo, twakookelanga mizhilo ne kuketekela kuba’mba juba jimo bintu bikapimpulwa.

Twapitanga ne mu makatazho akwabo pa kwingila mwingilo wetu. Byo twasapwilanga mu nyaunda ya bantu bafita, bimye bimo twakonkonshanga pa mazubo a bazungu kwa kubula kuyuka. Bukiji bukiji twafuukulangapo inge twakonsha kwisamba nabo mwisambo mwipi wa mu Binembelo nangwa kulombatu lulekelo lwa mambo. Mu mapunzha amo byo byo kyaikalanga mu oa moba.

Kabiji twaingilanga ne mingilo ikwabo mwa kumwena bikebewa pa kuba’mba twingile bulongo bupainiya. Tukito to twaingilanga betufoleshangatu mali acheche pa juba. Ba Gloria baingilanga mwingilo wa kupyanga mu mazubo a bantu. Pa nzubo imo banswishishe kwibakwashangako mingilo pa kuba’mba bapwishenga bukiji. Betupanga kajo ka pa chaile ko twajanga saka tukyangye kufumapo. Pa mulungu pa mulungu, ba Gloria bayanga na kukiisa bivwalo bya kisemi kimo.  Nawamishanga pa lubanza, kovwa mawindo, ne kwingilatu mingilo ikwabo. Pa nzubo ya kisemi kimo kya bazungu, twaovwele mawindo, ba Gloria baovwejilenga mukachi, amiwa pangye. Betupele kajo, ba Gloria bajiijile mu nzubo, bino kechi pamo na bena nzubo ne, kabiji amiwa najiijile pangye mo babikanga myotoka. Kechi nateleko muchima ne. Kajo kawamine bingi. Kino kisemi kyawamine bingi muchima, pano mizhilo yajingako mu oa moba yo ibalengejile kwikala na ino ndangulukilo. Juba jimo twayile na kubika manyi mu motoka po bapoteshanga manyi. Byo twapwishishe, naipwizhe wapoteshenga manyi inge ba Gloria bakonsheshe kuyako mu kyolonyi. Wantajiletu wabwela waamba’mba, “Bakiyamo.”

Pano bino, twaikalanga na bimye byawama bingi na balongo, kabiji twatemenwe mwingilo wetu wa kusapwila. Byo twafikiletu ku Pine Bluff, twayile na kwikala mu nzubo ya mulongo wajinga kalume wa kipwilo pa kyo kya kimye. Mwinakwanji kechi wajinga Kamonyi ne, kabiji ba Gloria batendekele kumufunjisha Baibolo. Amiwa natendekele kufunjisha mwanabo wa mukazhi ne mwatawanji. Uno mwana wa mukazhi ne bainanji bafuukwilepo kwingijila Yehoba kabiji babatizhiwe.

Twajinga na balunda mu kipwilo kya bazungu. Betwitangako ku kajo ka mulaajilo, bino baubanga kino mu bufyamfya inge pafiita. Bantu bajinga mu kipamo kya Ku Klux Klan (KKK) kitundaika misalululo ya bikoba ne bukapondo, bapitañananga bingi pa kyo kya kimye. Navulukapo kimye kimo bufuku pa juba jo basekelela kisho kya Halloween, namwene mwanamulume waikele mu bukonde saka avwala munkukumba utoka ne kya kumutwe kyo basabatu pa meso, byonka byavwalangapo ba KKK. Nangwa byonkabyo, abino bintu kechi byalengelanga balongo kubula kubila bakwabo byawama ne. Kimye kimo kechi twajinga na mali a kwendela pa kuya na kushonkena ne, kabiji mulongo umo muzungu waswile kupota motoka wetu wa mu 1950 kuba’mba twikale na mali a kwendela. Juba jimo byo papichile ñondo umo, twakookele bingi na kwenda pa kuya na kufunjisha bantu Baibolo ku nzubo ku nzubo. Byo twafikile pa nzubo, twakuminye bingi. Twataaine motoka wetu bamwimika pa kibelo kya nzubo yetu. Babikile ne kipepala pa windo wa kulutwe po banembele’mba: “Nemubwezhezha motoka wenu, nemupatu wa bupe. Amiwa mulongo wenu.”

Kuji ne kintu kikwabo kyawama kyo betubijile kyo nkabula kulubamo. Mu 1962, bangichile kuya na kutaanwa ku Sukulu wa Mwingilo waikejile ku South Lansing, New York. Uno sukulu wajinga wa ñondo umo wa kufunjisha bakulumpe mu bipwilo, bakalama ba myanzo ne ba nkambi. Kimye kyo natambwijile nkalata, kechi naingilanga nkito ne, kabiji kechi najinga na mali ne. Nangwa byonkabyo, kampanyi wa malamya mu muzhi wa Pine Bluff bandayile kuntwezha nkito. Inge kya kuba’mba natwelele ino nkito inge yami najinga muntu ufita mutanshi kutwelako nkito ku uno kampanyi. Ne kya kine bambuujile’mba bakantwezha nkito. Pano nafwainwe kusalapo ka? Kechi najinga na mali a kwendela kuya ku New York ne. Nafuukwilepo kutwela nkito ne kubula kuya ku sukulu. Byo nenengezhezhenga kunemba nkalata ya kulumbulula’mba kechi nkatanwa ku sukulu ne, kwamwekele kintu kyo nkabula kulubamo.

 Lukelokelo nyenga mu kipwilo kyetu wajinga na mulume wabujile kwitabila, wakonkonsheshe ku kinzhilo ne kumpa enivulupu. Mwajinga mali. Aye pamo ne baana banji ba bacheche babukanga kumanyanshi kuya mu majimi na kwapa butonge ne kusekula mu mimpalala pa kuba’mba bebafoleshe mali avula amba bakampe nkendele kuya ku New York. Waambile’mba, “Yai ku sukulu mukafunde kabiji mukabwele muketufunjisheko!” Mu kuya kwa kimye naipwizhe kampanyi ka malamya inge kya kuba nakonsheshe kwiya na kutendeka nkito kimye kikwabo inge papita milungu itanu. Bankumbwile’mba “Ine!” Bino kechi nateleko muchima ne. Nafuukwilepo kuya. Nji bingi na lusekelo na mambo a kuba’mba kechi natwelele yoya nkito ne.

Umvwai byaamba ba Gloria byo bavuluka kimye kyo twajinga ku Pine Bluff amba: “Natemenwe bingi yoya nyaunda! Najinga na bantu pakachi ka 15 ne 20 bo nafunjishanga Baibolo. Twayanga na kusapwila ku nzubo ku nzubo lukelo, apa bino twatendeka kufunjisha Baibolo kufikatu ne mabanga, bimye bimo twapwishanga pa 11 koloko wa bufuku. Kusapwila kwawamanga bingi! Awa mwingilo namutemenwe bingi. Kwambatu kine, kechi nakebelenga kufuma ku yoya nyaunda ne kutwela mu mwingilo wa kwenda ne, bino Yehoba witulamijile mwingilo mukwabo.” Kya kine Lesa witulamijile mwingilo mukwabo.

Byo twaingijile bupainiya ku Pine Bluff, twatumine nkalata ya kwipuzha kuba’mba twikale bapainiya beikajila. Twashiinwe’mba baketuswisha mambo kalama wetu wa nkambi wakebeshe kuba’mba tukaye na kukwasha kipwilo kyajinga mu Texas, kabiji wakebelenga’mba tukayeko saka tuji bapainiya beikajila. Twatengejilenga luno lupimpu. Onkao mambo, twapembejile mukumbu kufuma ku sosaiti, bino kechi betukumbwile bukiji ne, twaubiletu pembelele! Kepo juba jimo twatambwijile nkalata ya kwitutuma kuya na kwingila mwingilo wa kwenda. Mwajinga mu January 1965. Kabiji Mulongo Leon Weaver, ukwatankanya Kavoto ka Musapi mu United States luno naye bamutongwele kwikala kalama wa mwanzo pa kyonkakya kimye.

Naakaminwe bingi kimye kyo bampele mwingilo wa bukalama bwa mwanzo. Nobe myaka ibiji ya kunyuma, kalama wa nkambi, James A. Thompson, Jr., wamwene’mba kuji mumo mo nabulanga kuba bulongo. Wandumbulwijile busendwe bwafwainwa kwikala na kalama wa mwanzo pa kuba’mba engilenga bulongo. Byo naingijileko pacheche mu mwanzo, po po nayukile kuba’mba byo afunjileko byanemene bingi. Byo naikele kalama wa mwanzo, Mulongo Thompson ye wajinga kalama wa nkambi mutanshi ye naingijile nanji. Nafunjijileko byavula bingi ku uno mulongo wa kishinka.

Mu oa moba bakalama ba myanzo kechi bebafunjishanga bintu byavula ne. Naingijile pamo na kalama wa mwanzo mulungu umo na kumona byo aubilenga. Mulungu walondejilepo wandekejile byonse pa kuba’mba amone byo naingijilenga. Wankwashisheko mumo mumo ne kundumbulwila bya kwingila. Kepo natwajijile kwingila bunke. Mbena kuvuluka byo  naambijile ba Gloria namba, “Nanchi awe mulongo wafwainwa kwitusha bunke ponkapo nyi?” Mu kuya kwa kimye navulukile kintu kimo kyanema bingi. Kobaji balongo bavula bakonsha kwitukwasha inge twaswa bukwasho bwabo. Ne luno nkivuluka byankwashishe balongo bayukile bingi mingilo, balongo nabiji J. R. Brown wajinga kalama wenda pa kyokya kimye, ne Fred Rusk wajinga mu kisemi kya Betele.

Misalululo yabayile bingi mu oa moba. Pa kimye kimo ba mu kipamo kya KKK bayile na kufoola kalionge mu muzhi mo twafwakashijile kipwilo mu kibunji kya Tennessee. Kabiji mbena kuvuluka kimye kikwabo jibumba ja basapwishi jayilenga mu mwingilo byo jatwalele mu shitolo mo bapotesha kajo kuba’mba bakokolokepo. Nayile mu kyolonyi kya banabalume, kabiji namwenekotu muzungu kitonzhi wajinga na nnembo pa mubiji waimana keandondele. Bino mulongo muzungu wazamine ne kujita kukila uno mwanamulume ne amiwatu, witulondejile. Wangipwizhe’mba: “Mulongo Herd, kwapya ka kuno?” Uno mwanamulume waalulukiletu kishinshi ke aye ne kuya. Pa myaka yavula, nataana kuba’mba misalululo kechi yaimena pa bikoba bya bantu ne, yaiyako na mambo a bundengamambo bo twaswana atweba bonse kufuma kwi Adama. Kabiji nafunda kuba’mba mulongo, mulongo, utoka nangwa ufita, kabiji balongo bepana ne kufwila balongo bakwabo.

Twaingijile myaka 33 mu mwingilo wa kwenda, kabiji myaka 21 pa ino yajinga ya mu bukalama bwa nkambi. Yajinga myaka yawama bingi, kabiji twimwenejile bintu byawama kya kine kine. Kabiji mwingilo mukwabo wakijinga kulutwe. Mu August 1997 kintu kyo twakebeshenga kyafikile. Betwichile kuya na kwingijila pa Betele mu United States saka papita myaka 38 kufuma po twaipwizhe kuya na kwingijila pa Betele. Ñondo walondejilepo, twatendekele mwingilo wa pa Betele. Nalangulukilenga’mba balongo batangijilanga mwingilo pa Betele bangichiletu na kukwashako mingilo pa kimye kicheche, bino kechi byo byo kyajinga ne.

Patanshi, bampele mwingilo wa kwingijila ku Dipatimenti Utala pa Bibena Kwenda Mwingilo. Nafunjijileko bintu byavula bingi. Balongo mu uno dipatimenti bakumbula mepuzho akatazha afuma ku mabumba a bakulumpe mu bipwilo ne bakalama ba mwanzo mu kyalo kyonse. Nebasanchila bingi balongo pa butekanye bwabo byo bankwashishenga ne kumfunjisha mingilo. Bino ne lunotu inge bambwezhako jikwabo ku uno dipatimenti, nafwainwa kutendeka kufunda jibiji bya kwingila.

Amiwa ne benakwami twatemwa bingi mwingilo wa pa Betele. Saka tukyangye kwiya pa Betele twatemenwe bingi kubuuka ku manyanshi, kabiji kino kyubilo kitukwasha kwingila bulongo pa Betele. Byo papichiletu nobe mwaka umo, naikele nkwasho mu Kavoto ka Mwingilo ka Jibumba Jitangijila ja Bakamonyi ba kwa Yehoba. Kepo mu 1999, bantongwele kwikala mu Jibumba Jitangijila. Uno mwingilo wamfunjisha bintu byavula bingi, bino lufunjisho lwakilamo kunema ke lwa kuba’mba Yesu Kilishitu ye mutwe wa kipwilo kya bena Kilishitu, kechi muntu mukwabo ne.

Inge navuluka mwapita bwikalo bwami, bimye bimo ñumvwatu byonka byaumvwine ngauzhi Amosi. Yehoba wanemekele bingi uno kafunga waingilanga mwingilo ye balengulwile bingi wa kuwamisha makuyu, kajo ko bamonanga amba ka bayanji. Lesa watongwele Amosi kwikala ngauzhi, mwingilo wanema bingi. (Amo. 7:14, 15) Yehoba byo byo ammwene ne amiwa, mwana wa njimi muyanji waikalanga mu muzhi wa Liberty, Indiana, ne kungitulwila mapesho a kukankalwa kubala. (Maana 10:22) Nangwa kya kuba bwikalo bwami ku ntendekelo bwajinga bwa buyanji, bino Lesa wangitulwila mapesho o nabujilenga ne kulangulukapo.