1. Bungauzhi bwa mu Baibolo bwitukwasha kuyuka ñanyi bintu?

ÑANYI kintu kikamwekela bantu ba Yehoba katataka? Kechi twafwainwa kusopelela mukumbu ne. Bungauzhi bwa mu Baibolo bwitukwasha kuyuka bintu bikatampe bikamweka. Kuji bungauzhi bumo bwitukwasha kuyuka bikoba makafulumende aji bingi na bulume pano pa ntanda. Buno bungauzhi bwanembwa mu buku wa Danyela kitango 11. Bwalumbulula bamfumu babiji babena kwilwisha, kabiji bano bamfumu batelwa’mba mfumu wa ku buyeke ne mfumu wa ku bulenge. Lubaji lwabaya lwa buno bungauzhi lwafika kala, onkao mambo, twakonsha kushiinwa’mba byashalako byonse bikafika.

2. Kwesakana na byaamba Ntendekelo 3:15 ne Lumwekesho 11:7 ne 12:17, ñanyi bishinka byo twafwainwa kuvulukanga pa kufunda bungauzhi bwa Danyela?

² Pa kuba’mba tumvwishe bungauzhi bwanembwa mu Danyela kitango 11, twafwainwa kuvulukanga kuba’mba buno bungauzhi bwaamba pa bakalama ne makafulumende alaminenga byalo mwajinga bantu ba Lesa bavula ne kwibamanyika. Kabiji nangwa kya kuba bakalume ba Lesa bachechetu inge kwibesakanya ku bantu bonse baji pano pa ntanda, bino javula makafulumende ebamanyika bingi. Mambo ka? Mambo kintu kikeba Satana ne bantu banji ke kuzhiya bantu bengijila Yehoba ne Yesu. (Tangai Ntendekelo 3:15 ne Lumwekesho 11:7; 12:17.) Kikwabo, bungauzhi bwanembele Danyela bwafwainwa kukwatankana na bungauzhi bukwabo buji mu Mambo a Lesa. Kabiji pa kuba’mba tuyuke bulongo mwatala bungauzhi bwa Danyela, twafwainwa kwibwesakanya ku Binembelo bikwabo bya mu Baibolo.

3. Tusakwisamba pa ka mu uno mutwe ne walondelapo?

 ³ Onkao mambo, tusakwisamba byambo biji pa Danyela 11:25-39. Tusakuyuka bajinga bamfumu ba ku buyeke ne ku bulenge kutendeka mu mwaka wa 1870 kufika mu 1991, kabiji tusakufunda ene mambo o twapimpwilako ndumbulwilo yetu ya buno bungauzhi. Mu mutwe walondelapo, tukesamba pa Danyela 11:40–12:1, kabiji tukesamba pa buno bungauzhi byo bwitufunjishapo pa bintu bibena kumweka kutendeka mu mwaka wa 1991 kufika ne kimye kya nkondo ya Amagedonyi. Byo musakufundanga ino mitwe ibiji, kyakonsha kuwama kumona ndonda ya “Bamfumu Babiji Babena Kwikyombesha mu Kimye kya ku Mpelo.” Patanshi, twafwainwa kuyuka bamfumu babiji batongolwa mu buno bungauzhi.

4. Ñanyi bishinka bisatu byafwainwa kwitukwasha kuyuka mfumu wa ku buyeke ne mfumu wa ku bulenge?

⁴ Byambo bya kuba’mba “mfumu wa ku kabeta ka ku buyeke” ne “mfumu wa ku kabeta ka ku bulenge” patanshi bebingijishanga pa kutela bantangi ba bumulwila ntanda bajinga ku buyeke ne ku bulenge mu ntanda ya Isalela. Mambo ka o twaambila bino? Mambo malaika wabuujile Danyela amba: “Amiwa naiya na kukubuula bintu bikamwekela bantu bobe mu moba akapelako.” (Da. 10:14) Kisaka kya bena Isalela bo bajinga bantu ba Lesa kufika pa Pentekosita mu mwaka wa 33 C.E. Bino kufuma pa Pentekosita mu mwaka wa 33 C.E., Yehoba wamwesheshe patoka kuba’mba baana ba bwanga ba kwa Yesu bo bajinga bantu banji. Onkao mambo, bintu byavula biji mu bungauzhi bwanembwa mu Danyela kitango 11 byaamba pa baana ba bwanga ba kwa Kilishitu, kechi kisaka kya bena Isalela ne. (Byu. 2:1-4; Loma 9:6-8; Nga. 6:15, 16) Kabiji bamfumu nangwa’mba makafulumende apusana-pusana aikele mfumu wa ku buyeke ne mfumu wa ku bulenge pa bimye byapusana-pusana. Nangwa byonkabyo, kuji bintu bimo byaubilenga bano bamfumu bonse. Kitanshi, bano bamfumu balaminenga byalo mwajinga bantu ba Lesa bavula ne kwibamanyika. Kya bubiji, jishinda jo balamijilengamo bantu ba Lesa jamwesheshe kuba’mba bashikilwe Lesa wa kine, Yehoba. Kabiji kya busatu, bano bamfumu babiji bekyombeshenga pa kuba’mba bamone uji na bulume kukila mukwabo.

5. Nanchi kwajingapo mfumu wa ku buyeke ne mfumu wa ku bulenge kufuma mu mwaka wa 100 kufika mu mwaka wa 1870 nyi? Lumbululai.

⁵ Myaka yalondejilepo kufuma mu mwaka wa 100 C.E., bena Kilishitu ba bubela batwelele mu kipwilo kya bena Kilishitu ba kine, kabiji baletele mafunjisho a bubela ne kufya bukine buji mu Mambo a Lesa. Kufuma kyo kya kimye kufika mwaka wa 1870, kechi kwajingapo jibumba ja bakalume ba Lesa pano pa ntanda ne. Bena Kilishitu ba bubela bavujile bingi kya kuba kyakatezhe kuyuka bena Kilishitu ba kine. (Mat. 13:36-43) Mambo ka kuyuka kino kishinka o kwanemena? Kimwesha kuba’mba byo tutanga pa mfumu wa ku buyeke ne mfumu wa ku bulenge kechi bibena kwamba pa bamfumu nangwa makafulumende ajingako pakachi ka mwaka wa 100 ne 1870 ne. Kechi kwajingapo jibumba ja bantu ba Lesa jo bafwainwe kulukuka ne. * Nangwa byonkabyo, twakonsha kuketekela kuba’mba kufuma mu mwaka wa 1870, kyakonshekele kuyuka mfumu wa ku buyeke ne mfumu wa ku bulenge. Twayuka byepi?

6. Ñanyi kimye bantu ba Lesa kyo bayukanyikilwe jikwabo? Lumbululai.

 ⁶ Kutendeka mu mwaka wa 1870 jibumba ja bantu ba Lesa jatendekele kulengwa. Mu uno mwaka, ba Charles T. Russell ne balunda nabo po po balengele kajibumba ka Bafunda Baibolo. Mulongo Russell ne balunda nanji bajinga nobe muluwe waambijilwe jimo amba ‘ukawamisha jishinda’ Bufumu bwa Bumesiasa saka bukyangye kwikajikwa. (Mala. 3:1) Bantu ba Lesa pano bayukanyikilwe jikwabo. Nanchi pa kyo kya kimye kwajinga makafulumende ajinga bingi na bulume pano pa ntanda ponse alaminenga kyalo mwajinga bantu ba Lesa ne kwibamanyika nyi? Langulukai pa bishinka byalondelapo.

7. Ñanyi wajinga mfumu wa ku bulenge kufikatu ne kimye kyatendekele Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse?

⁷ Byo kyafikilenga mu mwaka wa 1870, Britain kyo kyalo kyajinga na kafulumende wajinga bingi na bulume, kabiji kyo kyajinga na nzhita ikatampe bingi ya bashilikale. Bungauzhi bwa Danyela bwaambile pa lusengo wa mucheche wayokwelepo nsengo ikwabo isatu. Uno lusengo wa mucheche wimenako Britain, kabiji nsengo ikwabo isatu imenako France, Spain, ne Netherlands. (Da. 7:7, 8) Kabiji Britain ye waikele mfumu wa ku bulenge kufikatu ne kimye kyatendekele Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse. Pa kyonkakye kimye, kyalo kya United States of America kyo kyalo kyanonkele bingi kukila byalo byonse pano pa ntanda, kabiji batendekele kumvwañana na kyalo kya Britain.

8. Kufumatu kimye kyatendekele moba a kupelako ñanyi waikala mfumu wa ku kabeta ka ku bulenge?

⁸ Kimye kya Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse, kyalo kya United States ne Britain byakwatankene ne kulenga nzhita ikatampe ya bashilikale. Pa kyo kya kimye, Britain ne United States bakwatankene pamo ne kwikala Bufumu  buji bingi na bulume mu ntanda yonse butelwa’mba Anglo-America. Byonkatu byaambijile jimo Danyela, uno mfumu waikele na “nzhita ikatampe kabiji yakosa.” (Da. 11:25) Kufumatu kimye kyatendekele moba a kupelako kufika ne lelo jino, Anglo-America ye mfumu wa ku bulenge. * Pano ñanyi waikele mfumu wa ku buyeke?

9. Mfumu wa ku kabeta ka buyeke wasolokele ñanyi kimye, kabiji byambo byanembwa pa Danyela 11:25 byafikile byepi?

⁹ Mu 1871, mwaka Mulongo Russell ne balunda nanji ye balengele kajibumba ka Bafunda Baibolo, mfumu wa ku kabeta ka ku buyeke wasolokele. Mu uno mwaka, Otto von Bismarck waingijile na ngovu kukwatankanya pamo bibunji byapusana-pusana ne kulenga kyalo kyaikele bingi na bulume kyatendekele kutelwa’mba Germany. Mfumu wa kibunji kya Prussia aye Wilhelm I ye waikele mfumu mutanshi wa kyalo kya Germany, kabiji watongwele Bismarck kwikala ntangi wa kafulumende wanji. * Myaka icheche yalondejilepo, Germany watendekele kulama byalo bikwabo mu Africa ne makuji a pa Kalunga ka Mema ka Pacific, kabiji waesekele kwikala na bulume kukila Britain. (Tangai Danyela 11:25.) Kafulumende wa Germany waikele na nzhita ikatampe ya bashilikale, kabiji kwashajiletu pacheche kwesakana pamo na Britain. Kafulumende wa Germany waingijishe ino nzhita kulwisha balwanyi mu nkondo itanshi ya ntanda yonse.

10. Bungauzhi buji pa Danyela 11:25b, 26 bwafikile byepi?

¹⁰ Kabiji Danyela waambijile jimo kikamwekela Bufumu bwa Germany ne nzhita yabo ya bashilikale. Buno bungauzhi bwaambile’mba mfumu wa ku buyeke “kechi ukebashinda ne.” Mambo ka? “Mambo bakalangulukila jimo mwa kumushinjila. Bantu baja kajo kanji kawama bakamwipaya.” (Da. 11:25b, 26a) Mu moba a kwa Danyela, pa bantu bajanga ‘kajo kawamisha kajangapo mfumu’ pajinga babinemanga baingilanga “mingilo ya mfumu.” (Da. 1:5) Buno bungauzhi bwamba pe bañanyi? Bwaamba pa babinemanga bajinga bingi na bulume mu Bufumu bwa Germany, kubikapo ne bakulumpe ba bashilikale ne bafundangako mfumu maana. Kabiji na mambo a kyaubile bano bantu, mfumu bamufumishepo ne kulenga kafulumende mukwabo. * Bungauzhi bwaambijile ne jimo kikafuma mu nkondo buno bufumu yo bukalwa na mfumu wa ku bulenge. Bungauzhi bwaambijile jimo pa mfumu wa ku buyeke amba: “Bashilikale banji bakebakwemuna, kabiji bavula bakebepaya.” (Da. 11:26b) Byonka byo kyaambijilwe jimo, mu nkondo itanshi ya ntanda yonse, nzhita ya Germany ‘bebakwemwine’ kabiji ‘bavula bebepayile.’ Bantu bavula bingi bafwile mu ino nkondo.

11. Mfumu wa ku kabeta ka ku buyeke ne mfumu wa ku kabeta ka ku bulenge baubile byepi?

¹¹ Pa Danyela 11:27, 28 palumbulula bintu byamwekele Nkondo Itanshi ya Ntanda Yonse saka ikyangye kutendeka. Paamba’mba mfumu wa ku buyeke ne mfumu wa ku bulenge “bakekala ku tebulu umo na kwisamba bintu bya bubela.” Kabiji paamba’mba mfumu wa ku buyeke ukekala na “bintu byavula bingi.” Kino kyo kyamwekele. Germany ne Britain besambile’mba bakebelenga mutende, bino byambo byamwekele patoka’mba byajinga bya bubela kimye kyatendekele nkondo mu 1914. Kabiji  myaka ya kunyuma mwaka wa 1914 saka akyangye kufika, kyalo kya Germany kyanonkele bingi, kabiji kyo kyalo kyasenselejilemo kunonka pano pa ntanda. Kepo pa kufikizha bungauzhi buji pa Danyela 11:29 ne lubaji lutanshi lwa kyepelo 30, Germany walwile na mfumu wa ku bulenge bino bamushinjile.

12. Kimye kya nkondo itanshi ya ntanda yonse, mfumu wa ku buyeke ne mfumu wa ku bulenge baubile byepi?

¹² Kutendeka mu mwaka wa 1914 bano bamfumu babiji batwajijila kwilwisha ne kulukuka bantu ba Lesa. Kimye kya nkondo itanshi ya ntanda yonse, kafulumende wa Germany ne wa Britian wamanyikile bingi bakalume ba Lesa bakaine kulwako nkondo. Kabiji kafulumende wa United States watayile pa kaleya balongo batangijilenga mwingilo wa kusapwila. Kuno kumanyika bantu ba Lesa kwafikizhe bungauzhi bwanembwa pa Lumwekesho 11:7-10.

13. Mu myaka ya mu ma 1930 ne kimye kya nkondo ya bubiji ya ntanda yonse, mfumu wa ku buyeke waubile byepi?

¹³ Kabiji mu myaka ya mu ma 1930 ne kikatakata kimye kya nkondo ya bubiji ya ntanda yonse, mfumu wa ku kabeta ka ku buyeke walukukile bantu ba Lesa kyatama bingi. Kipanyi Nazi byo kyatendekele kulama mu kyalo kya Germany, Hitler ne bantu banji bakainye mwingilo wa bantu ba Lesa. Bano balwanyi ba bantu ba Lesa, baipayile bantu ba Yehoba bavula bingi, kabiji bakwabo bebatwajile mu makampu a lumanamo. Danyela waambijile jimo bino byonse. Mfumu wa ku kabeta ka ku buyeke ‘watamishe nzubo yazhila’ ne “kulekesha bitapisho byo bapananga kimye kyonse” kupichila mu kukanya bakalume ba Lesa kusapwila pa jizhina ja Yehoba. (Da. 11:30b, 31a) Ntangi wabo aye Hitler wachipile ne kuba’mba ukazhiya bantu ba Lesa bonse mu Germany.

14. Ñanyi waikele ke mfumu wa ku buyeke nkondo ya bubiji ya ntanda yonse byo yapwile? Lumbululai.

¹⁴ Nkondo ya bubiji ya ntanda yonse byo yapwile, kafulumende wa Communist walaminenga byalo byajinga mu Soviet Union ye watendekele kulama bibunji byo baangachile kyalo kya Germany kabiji uno kafulumende ye waikele mfumu wa ku buyeke. Byonkatu byajinga kafulumende wa Nazi, kafulumende wa Soviet Union washikilwe bingi bantu banemekele bingi kupopwela Lesa wa kine kukila kukookela kafulumende mu byonsetu.

15. Mfumu wa ku buyeke waubile byepi Nkondo ya Bubiji ya Ntanda Yonse byo yapwile?

¹⁵ Nkondo ya bubiji ya ntanda yonse byo yapwiletu, mfumu wa ku buyeke, ko kuba’mba kafulumende wa Soviet Union ne byalo bikwabo byakwatankene na uno kafulumende, byatujile bulemo bantu ba Lesa. Kwesakana na byaamba bungauzhi bwanembwa pa Lumwekesho 12:15-17, uno mfumu wakainye mwingilo wa kusapwila, kabiji wapangijile bantu ba Yehoba mu byalo bikwabo. Kabiji kufumatu kimye kyatendekele moba a kupelako kufika ne lelo jino, mfumu wa ku buyeke watwajijila kumanyika bantu ba Lesa kuba’mba baleke mwingilo wa kusapwila, bino wapulwilamotu mabula. *

16. Kafulumende wa Soviet Union wafikizhe byepi bungauzhi buji pa Danyela 11:37-39?

¹⁶ Tangai Danyela 11:37-39. Pa kufikizha buno bungauzhi, mfumu wa ku buyeke, kechi wamwesheshepo munema wa “[kunemeka] Lesa wa bashakulu banji” ne. Mu ñanyi jishinda? Kafulumende wa Soviet Union, wakebelenga kuzhiya bupopweshi bonse, onkao mambo wafuukwilepo kwibangata bulume. Pa kuba’mba obe kino, kafulumende wakambizhe  kala mu mwaka wa 1918 kuba’mba mu masukulu bafunjishenga’mba kafwako Lesa. Uno mfumu wa ku buyeke wapaine byepi “lukumo kwi lesa wa masakwa”? Waingijishe mali avula kukosesha nzhita ya bashilikale ne kulenga bilwilo byashinta bingi pa kuba’mba ekale na bulume bukatampe. Onkao mambo, bamfumu bonse babiji, wa ku buyeke ne wa ku bulenge balengele bilwilo byashinta bingi bya kwipayilako biumbi ne biumbi bya bantu.

17. “Kintu kya bunya kileta lonaiko” kyo ki ka?

¹⁷ Mfumu wa ku buyeke wakwasha mfumu wa ku bulenge mu kuba kintu kimo kyanema. ‘Baimika kintu kya bunya kileta lonaiko.’ (Da. 11:31) Kino “kintu kya bunya” ke kabungwe ka United Nations.

18. Mambo ka kabungwe ka United Nations o bekalumbulwila’mba “kintu kya bunya”?

¹⁸ Kabungwe ka United Nations bekilumbulula’mba “kintu kya bunya” mambo bamba’mba kyakonsha kuba kintu kyafwainwa kubatu Bufumu bwa Lesa, ko kuba’mba kuleta mutende pano pa ntanda. Kabiji buno bungauzhi bwaamba’mba kintu kya bunya “kileta lonaiko” mambo kabungwe ka United Nations kakengila mwingilo wa konauna bupopweshi bwa bubela bonse.—Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “Bamfumu Babiji Babena Kwikyombesha mu Kimye kya ku Mpelo.”

19-20. (a) Mambo ka o twafwainwa kufunjila bintu byamwekele kunyuma? (b) Ñanyi bwipuzho bo tukakumbula mu mutwe walondelapo?

¹⁹ Twafwainwa kuyuka bino bintu, mambo byamwekele kutendeka mu mwaka wa 1870 kufika mu 1991, bungauzhi bwa kwa Danyela bwaamba pa mfumu wa ku buyeke ne mfumu wa ku bulenge bwafikile. Onkao mambo, twafwainwa kwikala na lwitabilo lwa kuba’mba mbaji yashalako ya buno bungauzhi nayo ikafika.

²⁰ Mu 1991, kafulumende wa Soviet Union bamufumishepo. Pano mfumu wa ku kabeta ka ku buyeke ano moba ye ñanyi? Buno bwipuzho bukakumbulwa mu mutwe walondelapo.