MUTWE WA KUFUNDA 21
Nanchi Musanta pa Bintu Byawama Bimupa Lesa Nyi?
“Byo byavulapo bintu byo mwauba, anweba Yehoba Lesa wami! Mingilo yenu ya kukumya ne bintu byo mwitulangulukila.”—SALA. 40:5.
LWIMBO 5 Mingilo ya Lesa ya Kukumya
BIJI MU UNO MUTWE *
1-2. Kwesakana na byaamba Salamo 40:5, ñanyi bya bupe byawama bitupa Yehoba, kabiji mambo ka o tusakwisambilapo?
YEHOBA ke Lesa upana. Langulukai pa bintu bimo byawama byo etupa nabiji ntanda yawama yo twikalapo, jishinda ja kukumya jo alengelamo bongo ne Mambo anji, Baibolo. Na mambo a kuba’mba Yehoba witupa bino bya bupe byawama bisatu, tuji na mpunzha ya kwikalapo, bulume bwa kulanguluka ne kumvwañana na bakwetu, kabiji ukumbula ne mepuzho anema o twikala nao.—Tangai Salamo 40:5.
2 Mu uno mutwe tusakwisamba pa bino bya bupe byawama bisatu. Inge ketulanguluke-languluke pa bino bya bupe, tukasanchilanga bingi Mulenga wetu aye Yehoba ne kuba bintu bimusangajika. (Lum. 4:11) Kabiji kuba bino kuketukwasha kuyuka bya kwisamba na bantu bo batwala mungi na lufunjisho lwa bubela lwa kuba’mba bilengwa byaishilekotu abyo bine.
NTANDA
3. Mambo ka ntanda o yapusenako na mapulaneti akwabo?
3 Maana a Lesa amwekela mu jishinda jo alengelamo ntanda yo twikalapo. (Loma 1:20; Hebe. 3:4) Ntanda kechi ye pulaneti yenkatu uzhokoloka juba ne. Bino ntanda yapusanako na mapulaneti akwabo mambo iji na byonse bikebewa pa kuba’mba twikalenga bwikalo bwawama.
4. Mambo ka o twakonsha kwambila’mba ntanda yawama kukila bwato bwakonsha kulenga bantu?
4 Ntanda twakonsha kwiyesakanya ku bwato buji pa kalunga ka mema. Pano bino, ntanda yapusana na bwato mwakanjila bantu bavula. Myaka inga yakonsha kwikala bantu mu bwato inge kya kuba abo bene saka belengela mwela wawama wa kupema, kajo ne mema, ne kubula kutayaika biko mu bwato? Bantu baji mu buno bwato kechi bakonsha kubanda kufwa ne. Pakuba ntanda ilama biumbi ne biumbi bya bantu ne banyama. Ilenga mwela wawama ye tupema, kajo, ne mema, kabiji bino bintu kechi bipwa ne. Nangwa kya kuba biko byonse bikala ponka pano pa ntanda, bino itwajijilatu kwikala ya buuya kabiji bilengwa bitwajijila kwikala na bumi. Mambo ka o kyaikela bino? Yehoba walengele ntanda kuba’mba ikalulenga biko kwikala ke bintu byawama byafwainwa kwingila mwingilo wawama. Tusakwisambako pacheche byo twakonsha kumona maana a Yehoba ku kyubiwa ku mwela wa oxygen ne mvula.
5. Ki ka kilengela mwela wa oxygen kubula kupwa, kabiji kimwesha ñanyi kishinka?
5 Oxygen ke mwela upana bumi upema bilengwa byumi, kubikapotu ne atweba bantu. Kyashimunwa kuba’mba bilengwa byumi bipema mwela wa oxygen wavula bingi pa mwaka pa mwaka. Abino byonka bilengwa bilupula mwela watama utelwa’mba carbon dioxide. Pano bino, abino bilengwa byumi kechi bipwisha mwela wa oxygen ne, kabiji nangwatu mu lwelele kechi muyula mwela watama wa carbon dioxide ne. Mambo ka? Mambo Yehoba walengele bijimwa byapusana-pusana, bikatampe ne bicheche bipema mwela wa carbon dioxide ne kulupula mwela wawama wa oxygen. Na mambo a kuba’mba atweba tulupula mwela upema bijimwa, kabiji bijimwa nabyo bilupula mwela wa oxygen ye tupema, twakonsha kuswa byambo byanembwa pa Byubilo 17:24, 25 bya kuba’mba: “Lesa . . . upa bantu bonse bumi [ne] muya.”
6. Mema azhokoloka byepi, kabiji kino kimwesha ñanyi kishinka? (Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “ Bupe bwa Yehoba bwa Mema.”)
6 Mema akonsha kwikala jibwe, nangwa mwela kwesakana na biji nkiilo ne mpunzha. Inge kya kuba’mba ntanda yajinga kubwipi na juba, ntanda yakonsha kutwa kyuya kabiji mema akonsha kuma onse. Inge kya kuba’mba ntanda yaikejile palepesha na juba, mema onse akonsha kuchimba kabiji ntanda yakonsha kwikalatu nobe kijibwe. Na mambo a kuba’mba Yehoba wabikile ntanda pa mpunzha yawama, mema alengela bilengwa byonse kwikala na bumi. Juba jilengela mema mu tulunga ne pa ntanda kutwa kyuya, kabiji luuya luya mwiulu ne kulenga makumbi a mvula. Pa mwaka pa mwaka, mema aya mwiulu nobe luuya na mambo a kyuya kya juba avula bingi kukila mema onse aji mu bizhiba bikatampe biji pano pa ntanda. Ano mema ekala mwiulu pa moba jikumi saka akyangye kwaluka ke mvula nangwa sino ne kunokela pano pa ntanda. Ano mema abwela mu tulunga, mu mikola ne bizhiba, kabiji atwa kyuya ne kubwela jibiji mwiulu. Jino jishinda jizhokolokelamo mema jimwesha’mba Yehoba uji bingi na maana ne bulume.—Yoba 36:27, 28; Sapwi. 1:7.
7. Mu ñanyi mashinda amo mo twakonsha kumweshesha’mba tusanta pa bupe bwatongolwa pa Salamo 115:16?
7 Ki ka kyakonsha kwitukwasha kusanchila Lesa pa kwitupa ntanda ne byonse byawama bijipo? (Tangai Salamo 115:16.) Kintu kimo kyakonsha kwitukwasha ke kulanguluka-languluka pa bilengwa bya Yehoba. Kuba bino kuketukwasha kusanchila Yehoba pa juba pa juba pa bintu byawama byo etupa. Kabiji tumwesha’mba tusanta pa kwitupa ntanda kupichila mu kwikala na butooto po twikala.
BONGO BWETU BWALENGWA MU JISHINDA JA KUKUMYA
8. Mambo ka o twakonsha kwambila’mba bongo bwetu bwalengwa mu jishinda ja kukumya?
8 Bongo bwa muntu bwalengwa mu jishinda ja kukumya bingi. Kimye kyo mwajinga munda mwa bainenu, bongo bwenu bwalengelwe kwesakana na byonka byanengezha Yehoba, kabiji pa miniti umo palengelwenga maselo avula bingi. Bashayuka bamba’mba bongo bwa muntu wakoma buji na maselo 100 bilyoni. Ano maselo o alenga bongo bwetu, kabiji buno bongo buji na kinemenezhi kya 1.5 kg. Twayai twisambekotu pa bintu bicheche byuba bongo bwa muntu.
9. Ñanyi kishinka kimwesha’mba bulume bwa kwamba ke bupe bwafuma kwi Lesa?
9 Kwamba ke kintu kya kukumya bingi. Akilangulukai pa kimweka inge tubena kwamba. Pa kuba’mba mwambe kyambo kimo, bongo bukwatankanya pamo byenda mishipeshipe 100 ya ku lujimi wenu, kikolomeno, byatunwa, mubanga, ne kyaji. Ino yonse mishipe yafwainwa kuvunguluka ne kwivunga pa kimye kyafwainwa pa kuba’mba byambo byo tubena kwamba byumvwanyike. Kutazha ku kwamba milaka, sawakya ye banembele mu 2019 umwesha’mba baana banenda bayuka byambo byonse ne kuyuka bya kuba inge baumvwa byobyo byambo. Abino bishinka byo bataaine bimwesha’mba tusemwatu na bulume bwa kuyuka ne kufunda milaka. Kwambatu kine, bulume bwa kwamba ke bupe bwafuma kwi Lesa.—Lupu. 4:11.
10. Twakonsha kumwesha byepi amba tusanchila Lesa pa kwitupa bupe bwa kwamba?
10 Jishinda jimo jo tumwesheshamo amba tusanta pa bupe bwa kwamba ke kupichila mu kulumbulwila bantu bepuzha pa ene mambo o tubujila kuswa lufunjisho lwa kuba’mba bilengwa byaishilekotu abyo bine, ne kwibabuula ene mambo o twaitabila mwi Lesa. (Sala. 9:1; 1 Pe. 3:15) Aba batundaika lufunjisho lwa kuba’mba bilengwa byaishilekotu bine, bamba’mba kafwako wibilengele ne. Kwingijisha Baibolo ne bishinka byo tusakwisamba mu uno mutwe, twakonsha kwambilako Shetu wa mwiulu ne kulumbulwila boba baswa kwisamba nabo ene mambo o twashiinwa’mba Yehoba ye Mulenga wa jiulu ne ntanda.—Sala. 102:25; Isa. 40:25, 26.
11. Mambo ka bongo bwetu o bwaikela kintu kya kukumya bingi?
11 Bulume bwa kuvuluka bintu ke kya kukumya bingi. Kala, nnembi wa mabuku umo waambile’mba bongo bwa muntu buji na bulume bwa kuvuluka bintu byaesakana pamo na mabuku 20 milyoni. Pano luno kyatanwa kuba’mba bongo bwa muntu bwakonsha kuvuluka bintu byavula bingi. Na mambo a kuba’mba bongo bwetu buvuluka bintu byavula bingi, tuji na bulume bwa kuba byepi?
12. Bulume bwa kufunda byubilo byawama bwitupusanyako byepi na banyama?
12 Pa bilengwa byonse biji pano pa ntanda, bantu bo bonkatu baji na bulume bwa kufunda byubilo byawama ne kuvuluka bintu byamwekele kala. Na mambo a kino, twakonsha kufunda mafunde awama ne kupimpula ndangulukilo ne bwikalo bwetu. (1 Ko. 6:9-11; Kolo. 3:9, 10) Kabiji twakonsha kufunjisha jiwi jetu ja mu muchima kuyuka kyawama ne kyatama. (Hebe. 5:14) Twakonsha kufunda bya kumwesha butemwe, kifyele, ne lusa. Kabiji twakonsha kufunda kulondela bololoke bwa Yehoba.
13. Kwesakana na byaamba Salamo 77:11, 12, twafwainwa kwingijishanga byepi kya bupe kya kuvuluka bintu?
13 Jishinda jimo jo tumwesheshamo kuba’mba tusanta pa bupe bwa kuvuluka bintu ke kwibikako kuvulukanga kimye kyonse Yehoba byo etukwasha ne kwitutekenesha. Kino kiketulengela kushiinwa kuba’mba uketukwasha ne kulutwe. (Tangai Salamo 77:11, 12; 78:4, 7) Jishinda jikwabo ke kuvuluka bintu byawama bitubila bakwetu ne kwibasanchila. Bashayuka bataana kuba’mba bantu basanta bekala bingi na lusekelo. Kabiji kyawama bingi atweba kulondela Yehoba ne kulubako ku bintu bimo. Yehoba uvulukatu byonse, pano bino, inge twalapila, usalapo kwitulekelako mambo ne kulubako ku byo twalubankenye. (Sala. 25:7; 130:3, 4) Kabiji ukeba’mba ne atweba tubenga byonkabyo inge bakwetu balomba lulekelo lwa mambo pa kyatama kyo betubile.—Mat. 6:14; Luka 17:3, 4.
Tumwesha’mba tusanta pa bupe bwa bongo bwetu kupichila mu kwibwingijisha kunemekelamo Yehoba (Monai jifuka 14) *
14. Twakonsha kumwesha byepi kuba’mba tusanta pa bupe bwitupa Lesa bwa bongo bwetu?
14 Twakonsha kumwesha lusanchilo pa bupe bwa kukumya bwa bongo bwetu kupichila mu kunemeka Mwine witupa buno bupe. Bamo basalapo kwingijisha bongo bwabo mu bintu byo bakebatu abo bene ne kwisajila bene kyawama ne kyatama. Bino na mambo a kuba’mba Yehoba ye witulengele, twafwainwa kuswa kuba’mba mizhilo yanji yawama kukila mizhilo yo twakonsha kwilengela atweba bene. (Loma 12:1, 2) Inge ke tukookele mizhilo yanji, twikala mu mutende. (Isa. 48:17, 18) Kabiji twakonsha kuyuka Yehoba byo akeba’mba tubenga saka tukiji na bumi, ko kuba’mba kupana munema kwi Mulenga wetu kabiji Shetu ne kumusangajika ku muchima.—Maana 27:11.
BAIBOLO KE BUPE BWANEMA BINGI
15. Bupe bwa Baibolo bumwesha byepi Yehoba byo atemwa bantu?
15 Baibolo ke bupe bwawama bingi bwitupa Lesa. Shetu wa mwiulu watangijile banabalume na mupashi wazhila kunemba Baibolo mambo watemwa bingi bantu. Kupichila mu Baibolo, Yehoba ukumbula mepuzho anema bingi o twakonsha kwipuzha, nabiji a kuba’mba: Twafumine pi? Mambo ka o twaikelako? Bintu bikekala byepi kulutwe na lwendo? Yehoba ukeba baana banji bonse kufunda mikumbu ya ano mepuzho. Onkao mambo, watangijila bantu kutuntulula Baibolo mu milaka yavula. Lelo jino, Baibolo yense nangwa lubaji lumo watuntululwa mu milaka kukila pa 3,000. Baibolo ye buku watuntululwa mu milaka yavula bingi ne kumusampanya. Nangwa kya kuba bantu bekala mu mapunzha apusana-pusana ne kwamba milaka yapusana-pusana, bonse bakonsha kufunda byambo bya mu Baibolo mu milaka yabo.—Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “ Kutuntulula Baibolo mu Milaka ya mu Africa.”
16. Kwesakana na byaamba Mateo 28:19, 20, twakonsha kumwesha byepi amba tusanta pa bupe bwa Baibolo?
16 Twakonsha kumwesha’mba tusanta pa bupe bwa Baibolo kupichila mu kumutanga pa juba pa juba, kulanguluka-languluka pa byo afunjisha, ne kwibikako kwingijisha byo tufunda. Kikwabo, tumwesha’mba tusanchila Lesa kupichila mu kwingila na mukoyo kubuulako bantu bavula byambo bya mu Baibolo.—Sala. 1:1-3; Mat. 24:14; tangai Mateo 28:19, 20.
17. Ñanyi bya bupe byo twisambapo mu uno mutwe, kabiji tukesamba pa ka mu mutwe walondelapo?
17 Mu uno mutwe, twafunda pa bya bupe bitupa Lesa, nabiji ntanda yo twikalamo; bongo bwetu bwalengwa mu jishinda ja kukumya; ne Mambo a Lesa, Baibolo. Pano bino, kuji bya bupe bikwabo Yehoba byo etupa byo tubula kumona na meso. Bino bya buneme bibula kumweka na meso byo byo tukesambapo mu mutwe walondelapo.
LWIMBO 12 Yehoba, Lesa Wetu Wawama
^ jifu. 5 Uno mutwe usakwitukwasha kusanchila Yehoba ne kumusanchila pa bya bupe bisatu byawama byo etupa. Kabiji usakwitukwasha kuyuka bya kwisamba na bantu bamba’mba kafwako Lesa.
^ jifu. 64 KULUMBULULA KIPIKICHALA: Nyenga ubena kufunda mulaka wa ku kyalo kingi pa kuba’mba afunjishenga bantu bafuma mu byalo bikwabo bukine bwa mu Mambo a Lesa.
