1. Ñanyi lujimuno mutumwa Paulo lo anembejile bena Kilishitu bakwabo? (Monai kipikichala kitanshi.)

MUTUMWA PAULO kyamweka wanembele nkalata yanji ku bena Kilishitu mu Kolose kimye kitanshi kyo ajinga mu kaleya mu Loma, mu 60-61 C.E. Wiinembele byo kwashajiletu pacheche kumukasulula. Wibafunjishe pa buneme bwa “kukwatakanya bintu bya ku mupashi.” (Kolo. 1:9) Paulo wanungilepo’mba: “Mbena kwamba kino kuba’mba, muntu nangwa umo abule kwimujimbaika na byambo bya mulambisha. Mwafwainwa kumona’mba kafwako muntu nangwa umo wimukwata buzha na buntemwa maana ne bujimbijimbi monka mwayila bisho bya bantu, kabiji mwayila bya bwanyike bya pano pa ntanda, bino kechi mwayila Kilishitu ne.” (Kolo. 2:4, 8) Paulo wibalumbulwijile ene mambo ndangulukilo imo o yatamina ne kilengela bantu bambulwa kulumbuluka kutemwa ndangulukilo ya mu ino ntanda. Kimo kilengela ke kya kuba’mba muntu uji na ino ndangulukilo umona nobe uji na maana kukila bakwabo. Paulo wanembele ino nkalata kukwasha balongo kukana ino ndangulukilo ne byubilo bya mu ntanda.—Kolo. 2:16, 17, 23.

2. Tusakwisamba pa ka mu uno mutwe?

² Bantu baji na ndangulukilo ya mu ino ntanda balengulula mizhilo  ya Yehoba, kabiji ino ndangulukilo yakonsha kukookesha lwitabilo lwetu. Lelo jino, ndangulukilo ya mu ntanda yakumbanatu konse. Itaanwa pa TV, pa Intaneti, pa nkito, nangwa ku sukulu. Mu uno mutwe, tusakwisamba byo twakonsha kuchinuzhuka ino ndangulukilo. Tusakwisamba pa bintu bitanu byamba bantu bimwesha ndangulukilo ya mu ino ntanda, ne byo twakonsha kwibikana.

3. Ñanyi ndangulukilo yatemwa bantu bavula, kabiji mambo ka?

³ “Nakonsha kwikala wa kishinka nangwa kechi naitabila mwi Lesa ne.” Mu byalo byavula, kechi kyenyi kumvwa bantu na kwamba’mba kechi baitabila mwi Lesa ne. Bamba’mba kechi baitabila mu bya bupopweshi ne. Bavula kechi bebikako ne kukeba kuyuka inge Lesa koaji ne, bino banemekako mulanguluko wa kuba’mba bakonsha kuba byonse byo bakeba. (Tangai Salamo 10:4.) Bakwabo bemona’mba bajimuka bamba’mba: “Nakonsha kwikala na mafunde awama a kulondela nangwa kya kuba kechi naitabila mwi Lesa ne.”

4. Twakonsha kukumbula byepi muntu wamba’mba kafwako Lesa?

⁴ Nanchi kujipo bishinka byalumbuluka bilengela bamo kwamba’mba Mulenga kafwako nyi? Bashayuka ba sayansi banemba bintu byavula bingi bya kukeba kumwesha’mba bilengwa bilengeletu bine, pano abino bintu bivulañanyatu muntu ubena kwibitanga. Kishinka kine kechi kyakatazha kumvwa ne. Umvwe kya kuba nzubo kwikala muntu wiishimika, ko kuba’mba ne bilengwa byumi nabyo kuji wibilengele. Tumaselo tonse, ne totwa twakepeshatu, twalengwa mu jishinda ja kukumya kukila nzubo yashimika muntu, mambo tumaselo twabanapo ne kulenga tumaselo tukwabo, pano nzubo kechi yakonsha kwabanapo ne kulenga nzubo ikwabo ne. Tumaselo twalengwa na maana ne bulume bwa kwiabanyapo ne kulenga maselo akwabo. Ñanyi walengele ano maselo aji na bulume bwa kusemununa? Baibolo waamba’mba: “Nzubo yonse kuji wiishimika, bino walengele bintu byonse, ye Lesa.”—Hebe. 3:4.

5. Twakonsha kukwasha byepi muntu ulanguluka’mba uji na luusa lwa kwifuukwila byawama kwa kubula kwitabila mwi Lesa?

⁵ Twakonsha kukwasha byepi muntu ulanguluka’mba uji na luusa lwa kwifuukwila byawama ne byatama kwa kubula kwitabila mwi Lesa? Mambo a Lesa aamba’mba bantu babula kwitabila mwi Lesa nabo bakonsha kuba byawama. (Loma 2:14, 15) Bavula banemeka bingi bansemi babo ne kwibatemwa. Pano inge muntu wakana kuswa’mba Mulenga wetu ye uji na luusa lwa kwitupa mizhilo, nanchi awo muntu twakonsha kwamba’mba ulondela mafunde awama mu bwikalo bwanji nyi? (Isa. 33:22) Bantu baji na maana baswa kuba’mba makatazho byo avula pano pa ntanda, kimweshatu kuba’mba bantu kechi bakonsha kwilama kwa kubula Lesa ne. (Tangai Yelemiya 10:23.) Onkao mambo, kechi twafwainwa kulanguluka’mba muntu wakonsha kufuukula byawama kwa kubula kwitabila mwi Lesa ne kukookela mizhilo yanji ne.—Sala. 146:3.

6. Bantu bavula balangulukapo’mba ka pa bya bupopweshi?

⁶ “Twakonsha kwikala na lusekelo nangwa kechi tuji mu jibumba ja bupopweshi ne.” Bantu bavula bingi balondela ino ndangulukilo mambo balengulula bya bupopweshi. Kikwabo kyalengela ke na mambo a kuba’mba machechi alipilisha bantu mali amba bya bujikumi, kwivwanga mu bumulwila ntanda, ne kufunjisha’mba kuji mujilo wa helo. Bino byonse byalengela bantu bavula kulanguluka’mba kyawamatu ne kubula kwivwanga mu bupopweshi. Bamo bamba’mba: “Nkeba kufunda pe Lesa, bino kafwako jibumba ja bupopweshi jo namona’mba nakonsha kuyamo ne.”

7. Bupopweshi bwa kine buleta byepi lusekelo?

⁷ Nanchi kya kine kuba’mba bantu bakonsha  kwikala ba lusekelo kwa kubula kupopwela Lesa nyi? Ibyo, muntu wakonsha kwikala wa lusekelo inge wachinuzhuka bupopweshi bwa bubela, bino kechi wakonsha kwikala na lusekelo inge wabula kwikala mulunda na Yehoba ne, mambo Baibolo waamba’mba Yehoba ye “Lesa wa lusekelo.” (1 Timo. 1:11) Bintu byonse byuba Lesa ke bya kukwasha bantu. Bakalume banji baji bingi na lusekelo mambo bata muchima pa kukwasha bantu. (Byu. 20:35) Akimonai bupopweshi bwa kine byo buleta lusekelo mu kisemi. Bupopweshi bwa kine bwitufunjisha kunemeka benakwetu, kunemeka masongola etu, kuchinuzhuka bukende, kukomesha baana ba mushingi, ne kwimwesha butemwe bwa kine. Na mambo a kuba bino, bupopweshi bwa kine buleta lukwatankano ne lusekelo mu bipwilo byonse mwaya ntanda.—Tangai Isaya 65:13, 14.

8. Kinembelo kya Mateo 5:3 kitukwasha byepi kukumbula bwipuzho bwa kuba’mba: Ñanyi kintu kilengela bantu kwikala na lusekelo?

⁸ Twakonsha kwambapo’mba ka pa ndangulukilo ya mu ntanda ya kuba’mba muntu wakonsha kwikala na lusekelo kwa kubula kwingijila Lesa? Langulukai pa buno bwipuzho: Ñanyi kintu kilengela bantu kwikala na lusekelo? Bamo bamwena lusekelo mu nkito yabo, makayo, nangwa bintu bimo byo batemwa kuba. Bakwabo bamwena lusekelo mu kulama kisemi kyabo ne kukwasha balunda nabo. Bino byonse byakonsha kuleta lusekelo, bino kuji kintu kyakila kunema kituletela lusekelo lwa myaka ne myaka. Atweba bantu twapusana na banyama, mambo tuji na maana a kuyuka Mulenga wetu ne kumwingijila. Twalengelwe kuba’mba tumwenenga lusekelo mu kwingijila Lesa. (Tangai Mateo 5:3.) Kishiino kimo ke kya kuba’mba bapopweshi ba kine batundaikwa bingi ne kwikala na lusekelo inge bapwila pamo ne kupopwela Yehoba na bakwabo. (Sala. 133:1) Beyowa bwana bwankazhi bwa ntanda yonse, bwikalo bwawama, ne luketekelo lwa bintu byawama bya kulutwe.

9. (a) Bantu bavula bambapo’mba ka pa bulalelale? (b) Mambo ka Baibolo o akainya bulalelale?

⁹ “Mambo ka o mukainya bantu kwilaala na muntu wabula mwinakwabo?” Bantu bamo bakonsha kwitwambila’mba: “Wafwainwa kwiyowanga mu bwikalo. Mambo ka a kukainya bantu kwilaala na bo babula kusongola nangwa kusongolwako?” Bino mulanguluko wa kuba’mba mwina Kilishitu wafwainwa kuswisha bulalelale watama. Mambo ka? Mambo Baibolo wakanya bulalelale. * (Tangai 1 Tesalonika 4:3-8.) Yehoba uji na luusa lwa kwitupa mizhilo mambo ye witulengele. Kintu kimo kyalengela’mba kwikale lunengezho lwa masongola ke na mambo a kuba’mba Lesa wabikileko muzhilo wa kuba’mba mwanamulume ne mwanamukazhi besongola bo bonkatu bafwainwa kusambakana. Lesa witupa mizhilo mambo witutemwa. Tumwenamo mu ino mizhilo. Mu bisemi mo balondela ino mizhilo mwikala butemwe, mushingi, ne luzhikijilo. Lesa kechi utalapotu pa boba balengulula mizhilo yanji kya nshiji ne.—Hebe. 13:4.

10. Mwina Kilishitu wakonsha kuba byepi pa kuba’mba achinuzhuke kuba bulalelale?

¹⁰ Mambo a Lesa etufunjisha kuchina kuba bulalelale. Kintu kyanema kyakonsha kwitukwasha ke kujimuka na bintu byo tutamba. Yesu waambile’mba: “Yense utajisha mwanamukazhi kya kuba watendeka kumukumbwa, wauba nanji kala bukende monka mu muchima wanji. Umvwe jiso jobe ja kilujo jibena kukutuntwisha, jilobolemo ne kwijitaya.” (Mat. 5:28, 29) Onkao mambo, mwina Kilishitu wafwainwa kuchinuzhuka kutamba bya mulekese nangwa kuteleka ku nyimbo yamba pa bulalelale. Mutumwa  Paulo wanembejile bena Kilishitu bakwabo amba: “Ipayai binungwa bya mibiji yenu bya pano pa ntanda, na mambo a bulalelale.” (Kolo. 3:5) Kabiji twafwainwa kujimuka na byo tulangulukapo ne byo twisambapo.—Efi. 5:3-5.

11. Mambo ka bantu bavula o batangizhizhako nkito mu bwikalo bwabo?

¹¹ “Kufunda ne kutwela nkito ya mali ko kuleta lusekelo.” Bantu bavula betutundaika kutangizhako nkito mu bwikalo bwetu. Bamba’mba nkito yo iketuletela bunonshi ne kwitulengela kutumbalala. Na mambo a kuba’mba bavula batangizhako nkito mu bwikalo bwabo, mwina Kilishitu naye wakonsha kwikala na ino ndangulukilo.

12. Nanchi kutwela nkito ya kufola mali avula ko kuleta lusekelo nyi?

¹² Bino nanchi kya kine kuba’mba kutwela nkito ya kufola mali avula ne kutumbalala ko kuleta lusekelo lwa kimye kyonse nyi? Ine. Vulukai kuba’mba kintu kyalengejile Satana kusatuka ke lunkumbwa ne kukeba kutangijila bakwabo. Bino nanchi uji na lusekelo nyi? Ine, wazhingila. (Mat. 4:8, 9; Lum. 12:12) Nkito ya ku mubiji iletatu lusekelo lwa pa kakimye kacheche, kechi lwaesakana na lusekelo lwa myaka lufumamo mu kukwasha bantu ne kwibafunjisha pe Lesa kuba’mba bakekale bumi bwa myaka ne myaka ne. Kunungapo, mu ntanda muji mupashi wa kwikyombesha. Uno mupashi ulengela bantu kwikyombesha, kwiubila kichima, kabiji byonse bino “ko kukabakanatu.”—Sapwi. 4:4.

13. (a) Twafwainwa kumonanga byepi nkito ya ku mubiji? (b) Kwesakana na byaamba nkalata ku bena Tesalonika, ñanyi kintu kyaletelanga Paulo lusekelo?

¹³ Ibyo, twafwainwa kwingila pa kuba’mba twikale na bya mu bwikalo, kabiji kusalapo kutwela nkito yo twatemwa kechi kwatama ne. Bino nkito ya ku mubiji kechi yafwainwa kwikala kintu kitanshi mu bwikalo bwetu ne. Yesu waambile’mba: “Kafwako muntu wakonsha kwingijila bankambo babiji ne; mambo ukatemwapo umo ne kushikwa mukwabo, nangwa kukookela umo ne kukana mukwabo. Kechi mwakonsha kwingijila Lesa ne Nsabo pa kimye kimo ne.” (Mat. 6:24) Inge twata muchima pa kwingijila Yehoba ne kufunjisha bantu Baibolo, tukekala na lusekelo lwa kine. Mutumwa Paulo wafunjile kino kishinka. Byo akijinga nsongwalume, wafunjile bingi masukulu a Bayudea, bino wataaine lusekelo lwa kine byo atendekele kukwasha bantu kwikala baana ba bwanga ne kumona byo bakookejilenga Mambo a Lesa ne kupimpula byubilo byabo. (Tangai 1 Tesalonika 2:13, 19, 20.) Kafwako nkito ya ku mubiji yakonsha kuleta luno lusekelo ne.

14. Mambo ka bantu o betabizha mulanguluko wa kuba’mba bakonsha kupwisha makatazho abo bene?

¹⁴ “Bantu bakonsha kupwisha makatazho kwa kubula bukwasho bwa Lesa.” Bantu bavula bakonsha kumvwina uno mulanguluko. Mambo ka? Umvwe kya kine bantu bakonsha kwipwishisha makatazho abo, ko kuba’mba kechi bakebewa lutangijilo lwa Lesa ne, kabiji bakonsha kuba byonse byo bakeba. Kabiji bantu baswa uno mulanguluko mambo a kuba masawakya amo a mu ano moba amba’mba makondo, bumbanzhi, bikola, ne buyanji bibena kuya na kukepelako. Sawakya umo waambile’mba: “Bwikalo bwa bantu luno bubena kuwaminako mambo bantu bene bafuukulapo kupwisha makatazho mu ntanda.” Nanchi bino byambo byalumbulula’mba bantu luno babena kupwisha makatazho ebakatazha pa myaka yavula nyi? Twayai twisambeko pa makatazho amo.

15. Ñanyi bishinka bimwesha kuba’mba makatazho mu ntanda abena kuvujilako?

¹⁵ Makondo: Bantu kukila pa 60 milyonyi bafwile mu nkondo itanshi ya ntanda yonse ne mu ya bubiji. Kufuma papwijile Nkondo ya Bubiji ya Ntanda Yonse, makondo atwajijila mu mapunzha avula. Pa myaka yapichilepo kufika mu 2015, bantu kukila pa 65 milyonyi banyemene mu mizhi yabo na mambo a makondo ne lumanamo. Mu mwakatu umo wa 2015, bantu banyemene mu mizhi yabo bafikile 12.4 milyonyi. Bumbanzhi: Nangwa kya kuba byubilo bimo bya bukapondo byakepako mu mapunzha amo, bino byubilo bikwabo nabiji bwivi bwa pa Intaneti, malwañano mukachi ka bisemi, ne bumbanzhi bibena kuvujilakotu. Kunungapo, bantu bavula betabizha kuba’mba mazhikakanwa avula bingi ano moba. Kine, bantu bakankalwa kupwisha bumbanzhi. Bikola: Bikola bimo bebipwisha. Bino sawakya umo wa mu 2013 waambile’mba pa mwaka pa mwaka, bantu 9 milyonyi babula kufikizha myaka 60 bafwa ku bikola nabiji kikola kya muchima, kalepu, kansa, mu kyaji kushinka, ne shuka. Buyanji: Kipamo kya World Bank kyaambile’mba mu 1990, bantu bayanji mu Africa bajinga 280 milyonyi, bino mu 2012 bafikile 330 milyonyi.

16. (a) Twayuka byepi amba Bufumu bwa Lesa bo bonkatu bwakonsha kupwisha makatazho a bantu? (b) Bufumu bwa Lesa bukaleta ñanyi mapesho atongolwa mu Isaya ne mu Masalamo?

¹⁶ Makatazho ne buyanji biji mu ntanda byaiya na mambo a bamulwila ntanda betemwatu abo bene. Bano bamulwila ntanda bakankalwa kupwisha makondo, bumbanzhi, bikola, ne buyanji. Bufumu bwa Lesa bo bonkatu bukapwisha ano makatazho. Akimonai Yehoba byo akobila bantu. Makondo: Bufumu bwa Lesa bukafumyapo bintu bileta makondo, nabiji mazhikakanwa, bantu kwitemwatu abo bene, misalululo ya byalo, bupopweshi bwa bubela, ne Satana mwine mwinabyo. (Sala. 46:8, 9) Bumbanzhi: Bufumu bwa Lesa lelo jino bubena kufunjisha bantu mwaya ntanda kwitemwa bene na bene ne kwinemeka, kabiji kafwako kafulumende pa ntanda ubena kufunjisha bino ne. (Isa. 11:9) Bikola: Yehoba ukapwisha bikola ne kulengela bantu kwikala na bumi bwalumbuluka. (Isa. 35:5, 6) Buyanji: Yehoba ukapwisha buyanji ne kuleta mapesho pa kuba’mba bantu bakekalenga bwikalo bwa lusekelo, bwawama kukila ne bwikalo bwa bunonshi.—Sala. 72:12, 13.

17. Twakonsha kukana byepi ndangulukilo ya ba pano pa ntanda?

¹⁷ Inge mwaumvwa mulanguluko umo wa mu ntanda wakonsha kuleta luzhinauko pa lwitabilo lwenu, kebai bishinka bya mu Baibolo byaamba pa yewo mulanguluko ne kwisamba na mulongo wakoma mu lwitabilo. Langulukai pa ene mambo bantu o bambila byobyo, ene mambo o kyatamina kulanguluka byobyo, ne byo mwakonsha kukana yoyo ndangulukilo. Atweba bonse twakonsha kuchinuzhuka ndangulukilo ya mu ntanda inge ketukookele byambo Paulo byo ajimwineko balongo mu Kolose, amba: “Saka muyuka bya kwenda ku boba ba pangye . . . [kabiji] muyuke byo mwafwainwa kukumbula muntu yense.”—Kolo. 4:5, 6.