Mulongo Paul: Twajinga bingi na lusekelo! Mwajinga mu November 1985, twayilenga ku Liberia ko betutumine kuya na kwingila mwingilo wetu mutanshi wa bumishonale kabiji kino kyalo kyaikela ku muzhika wa Africa. Byo twafikile mu Senegal na ndeke, ba Anne baambile’mba: “Kwashalatu jiola jimo kufika mu kyalo kya Liberia!” Kepo babijikile’mba: “Bantu bonse babena kuya ku Liberia bekile mu ndeke. Kuji bantu bamo babena kukeba kwangata kafulumende. Onkao mambo, ndeke kechi isakufika mu kyalo kya Liberia ne.” Pa moba jikumi alondejilepo, twaikelenga mu nzubo ya bamishonale mu kyalo kya Senegal, kabiji twatelekelenga ku masawakya a bintu byamwekelenga mu Liberia aambilenga’mba bantu bavula bebepayilenga. Kabiji kafulumende kechi waswishishenga bantu kulupuka mu mazubo abo ne, mambo inge bebataana pangye bafwainwe kwibepaya.

Nyenga Anne: Kechi twatemwa bya kufwakasha fwakasha ne. Kabiji kufumatu bwanyike bwami, nji bingi na moyo. Nangwatu pa kukiluka mukwakwa ñumvwa bingi moyo. Nangwa byonkabyo, twaswile kuya na kwingijila ku Liberia ko betutumine.

Mulongo Paul: Ba Anne ne amiwa twakomejile mu mpunzha imo kumuzhika wa kyalo kya England palepele makilomita atanu na asatu. Byo twapwishishetu sukulu, twatendekele bupainiya bwa kimye kyonse. Bansemi bami ne bainabo ba Anne bo betutundaikile kutendeka uno mwingilo. Batemenwe bingi byo twafuukwilepo kwingila mwingilo wa kimye kyonse. Byo nafikizhe myaka 19, bangichile kuya na kwingijila pa Betele. Kabiji ba Anne nabo bebechile kuya na kwingijila pa Betele byo twisongwele mu 1982.

Nyenga Anne: Mwingilo wa pa Betele twamutemenwe bingi, nangwa byonkabyo, twakebeshanga kuya na kwingijila ku mpunzha kwakepa basapwishi. Kwingijila pamo pa Betele na bajinga ba bamishonale kala ko kwitulengejile kwikala na kizaku kya kuya na kwingijila kwakepa basapwishi. Pa myaka isatu, twalombangapo kimye kyonse bufuku. Onkao mambo, twamutemenwe bingi byo betwichile kuya na kutanwa ku sukulu wa Gileada wa nambala 79 mu 1985. Betutumine kuya na kwingijila mu kyalo kya Liberia ku muzhika wa Africa.

Mulongo Paul: Twakanjijile mu ndeke itanshi yayilenga ku Liberia. Bantu mu kino kyalo bazumbile na moyo kabiji kechi bebaswishishenga kulupuka mu mazubo abo ne. Bantu baumvwanga bingi moyo inge baumvwatu motoka betaminangatu miteto ne kunyema. Pa kuba’mba tubulenga  kumvwa moyo, twatanganga bitango bimo bya mu buku wa Masalamo jonse bufuku. Nangwa kya kuba bintu byakatezhe bingi mu kyalo, twatemenwe bingi mwingilo wetu. Ba Anne bajinga mu mwingilo wa bumishonale, pakuba amiwa naingijilanga pa Betele pamo na ba John Charuk. a Nafunjijileko bintu byavula bingi kwi abo mambo baikele myaka yavula bingi mu Liberia. Kabiji bayukile bulongo makatazho ne bintutu bikwabo byapichilengamo balongo ne banyenga.

Nyenga Anne: Pano mambo ka o twatemwejile kwingijila mu Liberia? Ke na mambo a balongo ne banyenga yetu. Betumwesheshe butemwe, kwitukasulukila kabiji bajinga ba kishinka. Baikele balunda netu ba pa muchima kabiji baikele kisemi kyetu kya katataka. Byambo byabo bya lutundaiko bitukoseshenga bingi. Twaumvwanga bingi bulongo kwingila mwingilo wa kusapwila. Bantu kechi baumvwanga bulongo inge mwafumapo bukiji pa mazubo abo ne. Javula batemwanga kwisamba pa bya mu Baibolo. Onkao mambo, kitupeelelanga bingi kutendeka kwisamba nabo. Bantu bo twafunjishanga Baibolo bavujile bingi kya kuba kitukatezhenga kwibafunjisha bonse. Kinetu ino nyaunda yawamine bingi!

Mulongo Paul: Pa myaka ina, mu kino kyalo mwajingako mutende. Nangwa byonkabyo, mu 1989 nkondo yatendekele. Bansatuki bakebelenga kutambula kafulumende batambwile mpunzha yajinga kwipi na Betele pa 2 July 1990. Pa bañondo basatu, kechi betuswishishe kutumina mafoni balunda netu babulanga kwikala mu kyalo kya Liberia, bisemi byetu kuvwangakotu ne ba pa ofweshi mukatampe wa ntanda yonse ne. Mu kyalo kyonse mwajingatu bumbanzhi, malwañano, nzala ne kukuna banabakazhi. Ano makatazho atwajijile pa myaka 14 kabiji alengejile bintu kutama bingi mu kyalo.

Nyenga Anne: Bantu bamo ba mu milaka yapusana pusana beipayilenga mulwabo. Bashilikale bajinga na mata bavwajile bya kwizhika pa meso bayilenga na kulukuka bantu ne kusenda bipe mu mazubo abo. Bamo baipayilenga bantu ubatu nobe babena kwipaya banzolo. Baipayilenga bantu bapichilenga ne kwibalumbika pamo kabiji bakwabo bebalumbikile kwipi na musampi. Bakamonyi ba kishinka bebepayile kuvwangakotu ne bakwetu bamishonale babiji.

Milaka imo ialukijilemo ne kwiipaya mulwabo. Balongo babikilenga bumi bwabo mu kizumba mambo bafilenga balongo ne banyenga. Kabiji bamishonale ne bengijila pa Betele nabo bafilenga balongo ne banyenga. Bakamonyi bamo banyemejile pa Betele, balaalanga mu bibamba bya panshi. Kabiji bakwabo nabo balaalanga mu bibamba bya peulu monka mo twalaalanga ne atweba. Mu kibamba kyetu, twaikelengamo na bantu bakwabo batanu na babiji.

Mulongo Paul: Pa juba pa juba, bansatuki baiyanga ne kukeba kutwela pa Betele kuba’mba bamone inge kujipo bantu bo twafya. Twaikalanga na bantu bana ba  kusopa pa kuba’mba twizhikijile. Inge bansatuki baiya pangye ya Betele ku jijiba, atweba bonse babiji twayanga ku jijiba na kwisamba nabo. Kabiji bakwabo baimananga pa windo saka basumbila pa kuba’mba bamone bibena kumweka. Atweba balongo babiji twayanga na kusopa pa jijiba inge twabika maboko etu palutwe, baji mukachi bayukanga’mba bintu byonse bijitu bulongo. Pakuba inge twafutwila maboko etu panyuma, bayukanga’mba bano bansatuki bakebelenga kuba byatama. Onkao mambo, aba basopelanga pa windo baambilanga balunda netu kuba’mba bafyame.

Nyenga Anne: Byo papichile milungu yavula, jibumba ja bano bansatuki bazhingijile bingi, jatwelele pa Betele. Amiwa ne nyenga twishinkijile mu kibamba mwakowela, mwajinga kabachi wajinga na kakibamba kunshi mo babikanga bintu. Mu kano kakibamba, uno nyenga momo echichimikile ne kufyama. Bano bansatuki bandondejile mu kibamba kya peulu saka basenda ne mata abo. Bakonkonsheshenga na bukaji ku kinzhilo. Mulongo Paul wibasashijile’mba, “Mwane bakazhi bami babena kowelamo.” Pa kushinka mwafyamine nyenga, kinzhilo kyaubile kyungwe. Kepo natendekele kubika bintu bulongo byo nafumishe mwafyamine nyenga. Na mambo a kuba’mba kuba bino kwansendejile kimye kyabaya, natendekele kulanguluka’mba bano bansatuki basakukeba kuyuka ene mambo o nabanjila. Onkao mambo, naakaminwe bingi kya kuba mu manungo mwatendekele ne kuzukuma. Natendekele kulanguluka’mba nsakuba byepi pa kuba’mba shinkule kinzhilo? Nalombele kishinshi kwi Yehoba kuba’mba ankwashe. Nashinkwile ku kinzhilo ne kwibemuna. Umo wanshinjikile ne kutwela, ne kuya kwajinga kabachi ne kutendeka kushinkaula mukachi. Kyamukankamikile bingi mambo kechi watainemo muntu ne. Aye ne bakwabo mo baishijile bayile na kupikita mu bibamba bikwabo ne mu musemi monse. Pano bino, kafwako muntu nangwa umo ye bataaine.

Mulongo Paul: Pa bañondo bavula kechi twaikalanga na kajo ka kwiaula ne. Pano bino, kupopwela kwa lukelo pa Betele ko kajinga kajo ka kwiaula. Onkao mambo, atweba bonse twayukile’mba kutanga ne kufunda Baibolo kwitukwashishenga kuchinchika makatazho o twapichilengamo.

Twachiinenga kuba’mba inge twalupuka mu musampi kuya na kukeba kajo ne mema, balongo bo twafiile bafwainwe kwibepaya. Pa bimye bimo, Yehoba witupanga bintu byakebewanga pa kimye kyafwainwa. Yehoba witupanga bintu byonse byo twakajilwanga kabiji witukwashanga kuchinchika.

Nangwa byonkabyo, bukine bwatwajijile kuyilako palutwe. Pa bimye byavula, balongo ne banyenga banyemanga kuchina kwibepaya. Pano bino, batwajijile kwikala na lwitabilo lwakosa ne kuchinchika nangwa kya kuba bapichilenga mu makatazho. Bamo baambilenga’mba lumanamo lo bapichilengamo na mambo a nkondo lwibakwashishenga kwinengezha ku “malwa akatampe.” Bakulumpe mu kipwilo ne balongo banyike bebikileko bingi kukwasha balongo ne banyenga. Balongo ne banyenga banyemejile mu mapunzha akwabo bekwashanga mulwabo ne kusapwila mu mapunzha monse mo banyemenanga. Bashimikile bimpampa mungye byajinga nobe Mazubo a Bufumu mo bapwijilanga. Kutanwa ku kupwila ne kusapwila kwatundaikanga balongo ne banyenga ne kwibakwasha kuchinchika mu kyokya kimye kya makatazho. Kimye kyo twatwajilenga kajo ka kukwasha baponenwa  na bya malwa, balongo ne banyenga bakebelenga kwibapotela byola bya kwingijisha mu mwingilo wa kusapwila kukila bivwalo. Kino kitutundaikile bingi. Bantu bajinga na bijikila na mambo a nkondo, batambwijile mambo awama. Abano bantu bakuminye bingi mambo Bakamonyi ba kwa Yehoba bajinga bingi na lusekelo. Basaminenga nobe kyeya mu mfishi. (Mat. 5:14-16) Kwingijila Yehoba mu bukishinka kwa balongo ne banyenga kwalengejile bansatuki bamo kufunda pe Yehoba ne kwikala Bakamonyi ba kwa Yehoba.

Mulongo Paul: Kimye kimo twafumanga mu kyalo bimye bisatu pa kakimye kacheche kabiji pa bimye bibiji twayile mwaka umo. Nyenga umo mishonale waambile bintu bimo kwesakana na byo twaumvwinenga ku muchima amba: “Ku sukulu wa Gileada, betufunjishanga kuta muchima pa mwingilo wetu ye betupeele kabiji byo byo twaubanga. Onkao mambo, kusha balongo ne banyenga bajinga mu makatazho a uno mutundu kwituletejile bingi bulanda!” Kyawaminekotu ke kya kuba’mba twatwajijile kukwasha balongo ne banyenga bajinga mu Liberia byo twaingijilenga mu byalo byajinga kwipi.

Nyenga Anne: Mu May 1996, atweba bonse bana twayilenga na motoka wa pa musampi saka twasenda ne mapepala aambilenga pa byaendelenga mwingilo wa kusapwila mu Liberia. Twakebelenga kuya ku mpunzha kwabujile milukuchi kwalepele makilomita 16. Byo twakinengezhezhenga, mpunzha ko twaikelenga beilukukile. Bansatuki balozele mata mwiulu kabiji betwimikile. Betufumishe atweba basatu mu motoka. Kepo basendele motoka ne ba Paul monka. Twashajiletu twakankamana. Byo papichile kakimye kacheche, twamwene ba Paul saka beya ne mashi saka abena kupokomoka pa kilungi. Byo twibamwenetu, twalangulukilenga’mba bebaloza, pano bino muntu ye baloza kechi wakonsha kwenda ne. Nsatuki umo ye wibakampile lupi pa kilungi byo ebashinjikilenga kwibafumya mu motoka. Kyawaminekotu, kilonda kechi kyabayile ne.

Kwajinga motoka wa bashilikale waimene kwipi na ko twajinga mwajinga bantu baumvwine bingi moyo. Byo twataaine’mba motoka wayula, twakankelwe kwikala mukachi. Onkao mambo, twakanjijiletu kya kuzemuka pangye ya motoka. Ponkapotu motoka wasutumukile kya kuba kwashajiletu tiki kuponako. Byo twamusashijile dalaivwa kuba’mba emane, wakaine mambo waumvwine bingi moyo. Onkao mambo, twayilengatu saka twakwachijijila ku motoka ne byo twafikile. Twakokeletu zubulu kabiji twaumvwine bingi moyo.

Mulongo Paul: Twatokolokele bingi ne bivwalo byetu byatabukile mu nyuma. Twakuminye bingi byo twapulukile. Twalaajiletu pangye mu kibanza kwipi na kabotolo ye babozawile na mpolopolo. Uno kabotolo yeye twakanjijilemo pa kuya ku kyalo kya Sierra Leone pa juba jalondejilepo. Twatemenwe bingi byo twafikile. Pano bino, twaakaminwe bingi pa balongo ne banyenga yetu bashajile.

Nyenga Anne: Byo twafikile pa Betele mu muzhi wa Freetown mu kyalo kya Sierra Leone, betutambwijile ne kwitulama bingi bulongo. Pano bino, natendekele kuvuluka bintu byatama byamwekele mu Liberia. Pa juba pa juba, naakamwanga’mba bintu byatama bisakwitumwekela jikwabo. Kino kyandengelanga kubula kukasuluka. Javula bufuku, nabuukanga ne kutendeka kwizakamina kuba’mba bintu byatama bisakwitumwekela. Nakankelwenga kupeema bulongo. Ba Paul bampakachilangamo ne kulomba. Twaimbanga nyimbo ya Bufumu kufikatu ne kimye kyo nalekanga kwizakamina. Nalangulukanga’mba nsakukolwa kabiji kechi nkatwajijila kwingila mwingilo wa bumishonale ne.

Kechi nkalubamo bintu byamwekele palutwe kacheche ne. Mu yenkawa mulungu, twatambwijile mabuku abiji. Umo wajinga Labainga! wa Kizungu wa June 8, 1996. Mwajinga mutwe wa kuba’mba, “Coping With Panic Attacks.” Pa kikye kimye, po po nayukile ene mambo o naikelanga na moyo ne kwizakamina. Mukwabo wajinga Kyamba kya Usopa kya Kizungu kya May 15, 1996, kyajinga na mutwe wa kuba’mba, “Where Do They Get Their Strength?” Mu kino Kyamba kya Usopa mwajinga kipikichala kya kipupulwa kyachibikile byapi. Uno mutwe walumbulwile’mba byonkatu kipupulwa byo kitwajijila na kuja ne kutumbuka nangwa kya kuba byapi byakyo byachibikile, ne atweba Yehoba uketupa mupashi wazhila kuba’mba etukwashe kutwajijila kukwasha bakwetu nangwa kya kuba tubena kupita mu makatazho mu bwikalo bwetu. Yehoba wampeele bulume pa kimye kyafwainwa kwingijisha mitwe yajinga mu uno Labainga! ne Kyamba kya Usopa. (Mat. 24:45) Kukeba mitwe ikwabo yaambilenga pa lukatazho lo najinga nalo ne kwiinemba mu buku kwankwashishe bingi. Mu kuya kwa kimye, bijikila byo najinga nabyo byapwile.

Mulongo Paul: Kimye kyonse inge twabwela ku Liberia, twaumvwanga bingi bulongo. Ku mpelo ya 2004, twaingijile mu mwingilo wetu myaka 20. Nkondo yapwile.  Banengezhezhenga kushimika bishimikwa bikwabo pa musampi. Byo bakinengezhezhenga uno mwingilo, betupele mwingilo mukwabo.

Kitukatezhe bingi kulondela luno lupimpu. Kechi twakebelenga kusha balongo ne banyenga ba mu kyalo kya Liberia ne, mambo twibatemenwe bingi. Na mambo a kuba’mba twimwenejile Yehoba byo etukwashishe byo twashile bisemi byetu ne kuya ku sukulu wa Gileada, twaswile uno mwingilo. Betutumine kuya na kwingijila mu kyalo kya Ghana.

Nyenga Anne: Twajijile bingi byo twafuminenga mu Liberia. Mulongo wakikulumpe aye Frank witwambijile’mba: “Tulubako.” Kepo alumbulwile mo atazhizhe’mba: “Twayuka kuba’mba kechi muketulubako ne. Pano bino, mwafwainwa kwingila na muchima yense mwingilo wa katataka ye bemupa. Uno mwingilo wafuma kwi Yehoba. Onkao mambo, mwafwainwa kuta muchima pa balongo ne banyenga baji mu kyalo mo bemutuma.” Abino byambo bitukwashishe kuba’mba twafwainwa kwikala na balunda ba katataka, mambo bavula mu kyalo Ghana kechi betuyukile ne.

Mulongo Paul: Pano bino mu kimyetu kicheche, balongo ne banyenga mu Ghana baikele balunda netu. Mu kino kyalo muji Bakamonyi bavula bingi. Ku bano balunda netu twafunjijileko kwikala ba kishinka ne kwikala na lwitabilo lwakosa. Byo twaingijile mu Ghana myaka 13, twatambwijile mwingilo mukwabo wa katataka. Betutumine kuya na kwingijila pa musampi wa ku musela wa Africa mu kyalo kya Kenya. Nangwa kya kuba twavulukilenga bingi balunda netu ba mu Liberia ne mu Ghana, twaikele na balunda ba katataka mu Kenya. Kabiji byonka byo kyajinga mu Liberia ne mu Ghana, ne muno mu Kenya mwingilo wa kusapwila wabaya bingi.

Nyenga Anne: Pa myaka yavula yapitapo, naumvwanga bingi moyo ne kwizakamina. Kwikala mu mapunzha muji milukuchi ne kupita mu makatazho akwabotu kwakonsha kwitulengela kukolwa ne kwikala na bijikila. Yehoba kechi wituzhikijila mu jishinda jakukumya ku bino bintu ne. Ne lunotu inge naumvwa mata o babena kuloza, ñumvwa bingi moyo kabiji nkookatu zubulu. Nangwa byonkabyo, nafunda kuketekela mu bintu bitupa Yehoba kabiji bitukwasha bingi, kuvwangakotu ne bukwasho bufuma ku balongo ne banyenga. Kabiji nemwena kuba’mba inge twatwajijila kufunda Mambo a Lesa, kulomba ne kusapwila kimye kyonse, Yehoba uketukwasha kutwajijila kwingila mwingilo wetu.

Mulongo Paul: Kimye kimo bantu betwipuzha’mba: “Nanchi mwatemwa mwingilo wenu nyi?” Kwingijila mu byalo bingi kuletela bingi lusekelo, pano bino mwakonsha kwikala makatazho ne kulengela bwikalo kukatazha bingi. Ñanyi kintu kyo twafwainwa kutapo bingi muchima? Ke kisemi kyetu, ko kuba’mba balongo ne banyenga. Nangwa kya kuba twafuma mu bisemi ne mapunzha apusana pusana, bonse twatemwa Yehoba. Twalangulukilenga’mba betutumine kuba’mba tuye na kutundaika balongo ne banyenga, bino kishinka ke kya kuba’mba nabo betutundaika bingi.

Konse ko tuya, twimwena kya kukumya kyauba Yehoba mu ano moba. Twi kisemi kikatampe kya balongo ne banyenga mwaya ntanda yonse. Kabiji inge twatwajijila kwikala mu kipwilo kya Yehoba, tukekala na kisemi kabiji tukomvwanga’mba twazhikijilwa. Twashiinwa kuba’mba inge twatwajijila kuketekela mwi Yehoba, uketupa bulume bwa kuchinchika makatazho onse o tupitamo.​—Fili. 4:13.