1, 2. (a) Bwikalo bwakonsha kwikala byepi inge kya kuba kechi kwajinga Baibolo ne? (b) Ñanyi kintu kyakonsha kwitukwasha kumvwisha Mambo a Lesa?

BWIKALO bwenu bwakonsha kwikala byepi inge kya kuba kechi kwajinga Baibolo ne? Inge kechi kuji mafunde a kwimutangijila mu bwikalo ne. Kabiji inge kechi muji na mikumbu yalumbuluka yaamba pe Lesa, pa bwikalo nangwa kuyuka bikekala bwikalo kulutwe ne. Kabiji inge kechi mwayuka bintu Yehoba byo aubijile bantu kala ne.

² Bino kyawamakotu ke kya kuba’mba kechi byo byo kiji ne. Yehoba witupa Mambo anji, Baibolo. Kabiji witulaya’mba Mambo anji akatwajijila kwikalako myaka ne myaka. Mutumwa Petelo waambilepo pa byambo biji pa Isaya 40:8. Akino kyepelo kechi kyaamba pa Baibolo ne, bino kishinka ke kya kuba’mba byambo biji mu Baibolo bikekala myaka ne myaka. (Tangai 1 Petelo 1:24, 25.) Pano bino, twakonsha kumvwisha biji mu Baibolo inge kya kuba Baibolo watuntululwa mu mulaka ye tumvwa. Bantu batemwa Mambo a Lesa bayuka kino kishinka. Nangwa kya kuba kechi kyapelele kutuntulula Baibolo ne, bino bantu bamo bachinchikile ne kwipana kutuntulula Baibolo ne kumusampanya. Kintu kyo baubile kyakwatankana na kyaswa muchima wa Lesa, mambo aye ukeba’mba ‘bantu bonse bakapuluke ne kuyukisha bulongo bukine.’—1 Timo. 2:3, 4.

3. Tusakwisamba pa ka mu uno mutwe? (Monai kipikichala kitanshi.)

 ³ Mu uno mutwe, tusakwisamba pa Mambo a Lesa byo atwajijila kwikalako nangwa kya kuba (1) milaka yapimpulwa, (2) makafulumende a bantu apimpulwa ne kulengela milaka nayo kupimpulwa, ne (3) bantu bamo bakainyenga kutuntulula Baibolo. Tusakufunjilako ka pa kwisamba pa bino bishinka? Bisakwitulengela kunemeka bingi Mambo a Lesa ne kutemwa mwine Mwina Baibolo pa kwitupa uno buku pa kuba’mba tumwenengamo.—Mika 4:2; Loma 15:4.

4. (a) Milaka ipimpulwa byepi pa kupitapo kimye? (b) Ñanyi kintu kimwesha’mba Lesa kechi uji na misalululo ku milaka yamba bantu ne, kabiji mumvwa byepi pa kuyuka kino kishinka?

⁴ Milaka ipimpulwa pa kupitapo kimye. Kyambo kyalumbululanga kintu kimo kala kyakonsha kutendeka kulumbulula kintu kikwabo. Kampe mwayukapo byambo bimo biji mu mulaka wenu byaaluka. Luno lupimpu lwaubiwa ne ku Kihebelu ne Kingiliki milaka itanshi mwanembelwe Baibolo. Kihebelu ne Kingiliki kyo bamba luno kyapusana na kyo baambanga mu moba anembejilwemo Baibolo. Onkao mambo, bantu bonse bafwainwa kutanga Mabaibolo atuntululwa mu milaka ya katataka pa kuba’mba bomvwishe Mambo a Lesa. Nangwatu boba bayuka Kingiliki ne Kihebelu kya mu ano moba kechi bakonsha kumvwisha inge batanga Kingiliki nangwa Kihebelu kya kala ne. Bamo balanguluka’mba inge bafunda Kihebelu ne Kingiliki kyo baambanga kala bakonsha kumvwisha Baibolo wanembelwe mu Kingiliki kya kala. Nangwa kya kuba boba bino, kechi kibakwasha kumvwisha biji mu Baibolo ne. * Kyawamakotu ke kya kuba’mba Baibolo yense nangwa lubaji lumo watuntululwa mu milaka kukila pa 3,000. Kyamwekatu patoka’mba Yehoba ukeba’mba bantu ba mu “bisaka bya bantu byonse ne ku mikoka yonse ku ba milaka yonse” bafunde Mambo anji. (Tangai Lumwekesho 14:6, tubyambo twa munshi.) Kwambatu kine, kino kitulengela kufwenya kwipi ne Lesa witutemwa kabiji wabula misalululo.—Byu. 10:34.

5. Mambo ka Baibolo wa King James Version kyo bamutemwejile ku bantu?

⁵ Nangwatu milaka yo batuntulwijilemo Baibolo nayo ipimpulwa pa kupitapo kimye. Mukataana kuba’mba Baibolo ye batuntulwile mu mulaka waumvwanga bantu kala, pa kupitapo kimye bantu batendeka kukankalwa kumvwa mulaka ujimo. Kino kyo kyaubiwa ne ku Baibolo ye batuntulwile mu Kizungu. Baibolo wa King James Version mutanshi bamulupwile mu 1611. Uno Baibolo bamutemenwe bingi ku bantu kabiji byambo byavula biji Kizungu byafumine mu uno Baibolo. Nangwa byonkabyo, Baibolo wa King James Version kechi watongola jizhina ja Lesa bimye byavula ne. Jizhina ja “Yehoba” janembelwetu mu byepelo bicheche, kabiji uno Baibolo waingijisha kyambo kya “NKAMBO” mu bisopelo bikatampe pa byepelo pajinga jizhina ja Lesa mu Binembelo bya Kihebelu bitanshi. Kabiji baingijisha kyambo kya “NKAMBO” mu bisopelo bikatampe mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu byo banembele mu myaka yalondejilepo. Kino kimweshatu patoka’mba batuntulwilenga uno Baibolo bayukile’mba jizhina ja Lesa jafwainwa kwikalamo mu Binembelo byo batela’mba Lulayañano Lupya.

6. Mambo ka o tusanchila pa kwikala na Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya?

⁶ Nangwa byonkabyo, byo papichile myaka, bantu balekele kumvwisha mulaka uji mu Baibolo wa King James Version. Kino kyo kyaubiwa ne ku Mabaibolo o batuntulwile mu milaka ikwabo. Nanchi kechi musanta pa kwikala  na Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya mo baingijisha mulaka ye twamba luno nenyi? Uno Baibolo watuntululwa yense nangwa lubaji lumo mu milaka kukila pa 150, kino kibena kulumbulula’mba bantu bavula baji naji uno Baibolo. Muji mulaka wapele kumvwa wakonsha kwitukwasha kumvwisha Mambo a Lesa. (Sala. 119:97) Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya wawama bingi mambo bantuntuluzhi babwezhamo jizhina ja Lesa ponse po jajinga mu Binembelo bitanshi.

7, 8. (a) Mambo ka Bayudea bajingako mu myaka kitota kya busatu B.C.E. o kibakatezhanga kumvwa Binembelo bya Kihebelu? (b) Baibolo wa Septuagint wa Kingiliki ke Baibolo wa mutundu ka?

⁷ Kupimpulwa kwa makafulumende a bantu kulengela kwaluka kwa milaka yamba bantu bavula pa kyokyo kimye. Nga Lesa wauba byepi pa kuba’mba akwashe bantu kumvwisha Byambo byanji? Byamwekele kala bitukwasha kutaana mukumbu. Bena Isalela nangwa amba Bayudea bo banembele mabuku atanshi 39 a mu Baibolo. Bo bajinga bantu batanshi bo ‘bapele byambo byafumine kwi Lesa.’ (Loma 3:1, 2) Bino byo kyafikilenga mu myaka kitota kya busatu B.C.E., Bayudea bavula balekele kumvwa Kihebelu. Mambo ka? Mambo a kuba’mba kimye Alekasanda Mukatampe kyo ashinjile ne kutendeka kulama, mulaka wa Kingiliki wakumbene mu mapunzha avula. (Da. 8:5-7, 20, 21) Na mambo a kuba’mba Bufumu bwa Gilisi bo bwalaminenga pa kyokya kimye, bantu bavula baambanga mulaka wa Kingiliki kubikakotu ne Bayudea bapalañenejilemo. Bayudea bavula byo batendekele kwamba Kingiliki, kyatendekele kwibakatazha kumvwa Binembelo bya Kihebelu. Baubile byepi na luno lukatazho?

⁸ Byo kwashajile myaka 250 Yesu kusemwa, mabuku atanshi atanu a mu Baibolo beatuntulwile kufuma mu Kihebelu kutwala mu Kingiliki. Mabuku ashajileko a Binembelo bya Kihebelu bapwishishe kwiatuntulula mu myaka yalondejilepo. Ano mabuku batendekele kwiatela’mba Binembelo bya Septuagint wa Kingiliki. Uno Septuagint ye wajinga Baibolo mutanshi wa Binembelo bya Kihebelu byo batuntulwijile mu mulaka wa Kingiliki.

9. (a) Nga Septuagint ne Mabaibolo akwabo atuntulwilwe akwashishe byepi bantu beatangilenga? (b) Ñanyi lubaji lwa mu Binembelo bya Kihebelu lo mwatemwa?

⁹ Baibolo wa Septuagint wakwashishe Bayudea ne bakwabo baambanga Kingiliki kumvwisha Binembelo bya Kihebelu. Bafwainwa basangalele bingi pa kumvwisha nangwa kutanga Mambo a Lesa mu mulaka ye baambanga pa kyokya kimye. Mu kuya kwa kimye, mbaji imo ya Baibolo beituntulwijile mu milaka yaambanga bantu bavula, nabiji mulaka wa Gothic, Kiasilya, ne Kilatini. Bantu bavula byo batendekele kutanga Binembelo mu milaka yo baumvwishanga, kibalengejile kutemwa Byambo bya Lesa, byonkatu byo kiji ne lelo jino. (Tangai Salamo 119:162-165.) Kya kine, Mambo a Lesa atwajijila kwikalako nangwa kya kuba milaka yapimpulwa.

10. Mambo ka bantu bavula o babujile kwikala na Mabaibolo mu kimye kyajingako John Wycliffe?

¹⁰ Pa myaka yavula yapitapo, bantangi ba byalo bavula baeseka kukanya bantu kutanga Baibolo. Nangwa byonkabyo, bantu ba kishinka baingijile na ngovu pa kuba’mba bantu bekale na Mabaibolo. Umo pa bano bantu ba kishinka ke shayuka wa bya bupopweshi aye John Wycliffe wajingako mu myaka kitota kya bu 14. Washiinwe kuba’mba muntu yense wafwainwa kutanga Mambo a Lesa. Bino kimye kyo ajingako, bantu bavula baikalanga mu England kechi baumvwinepo byambo bya Lesa biji mu Baibolo ne. Mambo ka? Bavula kechi bakonsheshe kwikala na Baibolo ne, mambo ajinga bingi na mutengo kabiji bakopololangatu  na maboko. Kabiji bavula kechi bayukile kutanga ne kunemba ne. Bamo kampe baumvwangatu byambo Lesa kimye kyo bayanga ku Chechi. Pano bino, kyamweka kechi baumvwishanga byambo byo bebatangilanga ne. Mambo ka? Mambo Baibolo wa Vulgate ye baingijishanga mu Chechi bamunembele mu Kilatini. Pa kyokya kimye, bantu kechi baumvwanga mulaka wa Kilatini wajinga mu uno Baibolo ne. Pano bantu bakonsheshe kwikala byepi na Baibolo wa mu mulaka ye bomvwa?—Maana 2:1-5.

11. Ki ka kyafuminemo bantu byo batangile Baibolo wa Wycliffe Bible?

¹¹ Mu 1382, John Wycliffe ne bakwabo batuntulwile Baibolo mu Kizungu utelwa’mba Wycliffe Bible. Uno Baibolo bamutemenwe bingi ku baana ba bwanga ba kwa Wycliffe. Na mambo a kuba’mba baana ba bwanga ba kwa Wycliffe bakebelenga bantu kumvwa Mambo a Lesa, bayanga na kusapwila ku nzubo ku nzubo mu mizhi yajinga mu England. Javula bano baana ba bwanga batangilanga bantu Baibolo wa Wycliffe Bible ne kwibashila Binembelo byo bakopolwele na maboko. Mwingilo ye baingijilenga wakwashishe bantu bavula kwikala na kizaku kya kukeba kufunda Mambo a Lesa.

12. Bantangi ba bupopweshi bamumonanga byepi Wycliffe ne baana banji ba bwanga?

¹² Nga bantangi ba bupopweshi baubile byepi na uno Baibolo? Bamushikilwe bingi Wycliffe, kabiji bashikilwe ne Baibolo wanji ne baana banji ba bwanga. Bantangi ba bupopweshi bamanyikile bingi baana ba bwanga ba kwa Wycliffe ne konauna Mabaibolo anji onse o bataananga. Nangwatu kimye kyafwile Wycliffe, bantangi ba bupopweshi bamutelele’mba wajinga nsatuki. Nangwa kya kuba kechi bakonsheshe kumanyika Wycliffe ne, mambo wafwile, bino bazhikwile bikupa byanji ne kwibisoka, bakataya ne buto mu mukola wa Swift. Bino Chechi wakankelwe kukanya bantu kutanga Mambo a Lesa, kikatakata boba bakebeshenga kuyuka bukine. Mu myaka yalondejilepo, bantu bavula mu Europe ne mu byalotu bikwabo mwaya ntanda, batendekele kutundaika mwingilo wa kutuntulula ne kusampanya Mabaibolo ku bantu bavula.

13. Twashiinwa amba ka, kabiji kino kikosesha byepi lwitabilo lwetu?

¹³ Bena Kilishitu kechi bafwainwa kulanguluka’mba batuntulwile Baibolo wa Septuagint,  Ẁycliffe Bible, ne wa King James Version ne Mabaibolo akwabo batangijilwe na mupashi wa Lesa ne. Bino inge twalanguluka pa mwingilo ye baingijile wa kutuntulula Baibolo, tuswa kishinka kya kuba’mba: Byonka byalayile Yehoba, byambo byanji bikatwajijila kwikalako. Nanchi kino kishinka kechi kimulengela kushiinwa’mba milaye ya Yehoba ikwabo nayo ikafika nenyi?—Yosh. 23:14.

14. Mambo a Lesa etulengela byepi kukosesha butemwe bo twamutemwa?

¹⁴ Inge twalanguluka pa Baibolo byo atwajijila kwikalako pa myaka yapitapo, lwitabilo lwetu lukoselako kabiji tumutemwa bingi Yehoba. * Mambo ka Lesa o etupejile Mambo anji? Kabiji mambo ka o aambijile’mba Mambo anji akatwajijila kwikalako? Mambo witutemwa kabiji ukeba kwitufunjisha pa kuba’mba tumwenengamo. (Tangai Isaya 48:17, 18.) Onkao mambo, byo twayuka’mba Yehoba witutemwa, ne tweba twafwainwa kumutemwa ne kukookela mikambizho yanji.—1 Yoa. 4:19; 5:3.

15. Ñanyi bintu byo tukesambapo mu mutwe walondelapo?

¹⁵ Na mambo a kuba’mba twatemwa bingi Mambo a Lesa, tukebikangako kwiafunda pa kuba’mba tumwenemo. Twakonsha kumwenamo byepi mu kutanga Baibolo pa bunke? Ñanyi kintu kyakonsha kwitulengela kwingijisha Baibolo mu busapwishi? Kabiji ñanyi kintu kyakonsha kulengela boba baamba majashi pa mutuntamo kwingijisha Binembelo pa kufunjisha? Tukakumbula ano mepuzho mu mutwe walondelapo.