Yai panembwa’mba bijipo

Yai paji ndonda ya mitwe

JISHIMIKILA JA BWIKALO

Kuswisha Yehoba Kuntangijila mu Bwikalo Bwami

Kuswisha Yehoba Kuntangijila mu Bwikalo Bwami

BYO najinga mwanyike, nafuukwilepo kwingila nkito yo natemenwe bingi. Nangwa byonkabyo, Yehoba wantangijile mu jishinda japusanako. Kyajingatu nobe ubena kuñambila’mba: “Nkakupa milangwe ne kukufunjisha jishinda jo wafwainwa kuyamo.” (Sala. 32:8) Na mambo a kuba’mba naswishishe Yehoba kuntangijila, namwingijila mu bwikalo bwami bonse, kuvwangakotu ne myaka 52 yo naingijila mu Africa. Kabiji namwenamo bintu byavula byawama bingi.

KUFUMA KU ENGLAND KUYA KU AFRICA

Nasemekelwe mu 1935, mu taunyi wa Darlaston mu mpunzha yamwekanga bwishibwishi mu kibunji kya England. Ino mpunzha yamwekanga bino na mambo a bwishi bwafumanga ku minkinyi yavula yo baingijishanga kusungulula byela. Byo nafikizhe myaka ina, bansemi bami batendekele kufunda Baibolo na Bakamonyi ba kwa Yehoba. Saka nkijitu mwanyike, nashiinwe na bukine kabiji nabatizhiwe mu 1952 saka nji na myaka 16.

Mu yenka uno mwaka, natendekele kwingila pa kampanyi mukatampe walenganga bingijisho nabiji mafosholo, bikwakwa, makasu, byela bya ku motoka ne bintutu bikwabo. Natendekele kufunda mwingilo wanema bingi pa uno kampanyi kabiji namutemenwe bingi.

Juba jimo, kalama wenda wañambijile kutangijila Lufunjisho lwa Buku lwa Kipwilo pa kupwila kwa mukachi ka mulungu mu kipwilo mo napwilanga kyajinga mu Willenhall. Pano bino, kyankatezhe bingi kufuukulapo mambo pa kikye kimye napwilanga ku bipwilo bibiji. Mukachi ka mulungu nayanga na kupwila ku kipwilo kyaikejile kwipi na ko naingijilanga mu Bromsgrove, palepele makilomita nobe 32 kufuma ku nzubo. Kabiji ku mpelo ya mulungu inge nabwela ku nzubo ku bansemi, nayanga na kupwila ku kipwilo kya mu Willenhall.

Na mambo a kuba’mba nakebelenga kutundaika jibumba ja Yehoba, naswile byambuujile kalama wenda kuba’mba ngyenga na kutangijila Lufunjisho lwa Buku lwa Kipwilo nangwa kya kuba kino kyalumbulwilenga kuleka nkito yo natemenwe bingi. Kuswisha Yehoba kuntangijila pa kyokya kimye kwandengejile kutendeka kwikala bwikalo bo nkabula kwilangulushapo.

Juba jimo, byo twapwijilenga mu kipwilo kya mu Bromsgrove, namwene nyenga walamba bingi wa jizhina ja Anne watele bingi muchima pa kwingijila Yehoba. Twisongwele mu 1957 kabiji twatendekele kwingijila pamo mwingilo wa bupainiya bwa kimye kyonse, bupainiya bwiikajila, mwingilo wa kwenda ne kwingijila pa Betele. Ba Anne bantundaika bingi kabiji bandetela bingi lusekelo.

Mu 1966 twajinga bingi na lusekelo byo twayile na kutanwa ku sukulu wa Gileada wa nambala 42. Betutumine kuya na kwingijila ku Malawi. Kabiji bantu bavula baambanga’mba mu kyalo kya Malawi muji bantu bavula baji na muchima wawama bingi kabiji batambwila benyi. Kechi twaketekejilenga’mba tukafumako bukiji ne.

KWINGILA MU KIMYE KYAKATEZHE BINTU MU MALAWI

Motoka wa Kaiser Jeep ye naingijishanga mu mwingilo wa kwenda mu Malawi

Twafikile mu Malawi pa 1 February mu 1967. Ñondo mutanshi wapwiletu na kufunda mulaka wa katataka wa Kichewa. Kepo twatendekele kwingila mwingilo wa bukalama bwa nkambi. Twaendanga mu motoka wa Kaiser Jeep kabiji bantu bavula baambanga’mba uno motoka wakonsha kuya kuji konse ne kupita pa mikola. Pano bino kechi byobyo kyajinga ne, mambo uno motoka wakonshangatu kupita paji mema acheche. Bimye bimo twaikalanga mu tuzubo twa mateshi twa nsono kabiji mu kimye kya mvula twazhikanga tente peulu pa kuba’mba tubulenga kunokwa. Nangwa kya kuba twapichilenga mu ano makatazho, twamutemenwe bingi uno mwingilo mambo witunengezhezhenga kwingila mwingilo wa bumishonale.

Mu April, nayukile kuba’mba kafulumende katatakatu atendeke kwitukatazha. Nayukile bino na mambo a byambo byaambile ndamakyalo wa mu Malawi aye Hastings Banda kimye kyo natelekelenga ku waileshi. Waambile’mba Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi bapana misonko ne, kabiji amba babena kusatukila kafulumende. Ano mambo onse ajinga a bubela. Twayukile’mba kyo babena kwambila bino ke na mambo a kuba’mba kechi twivwanga mu bya bumulwila ntanda ne. Kabiji baambile bino mambo twakaine kupota bikachi bya bumembala bya bipanyi bya bumulwila ntanda.

Mu September twatangile mu pepala wa byambo kuba’mba ndamakyalo wa mu Malawi wapamo balongo mambo a kuba’mba bo babena kuleta makatazho mu kyalo. Kimye bamulwila ntanda kyo bakonkene pamo, ndamakyalo wa mu Malawi waambile’mba kafulumende wanji katatakatu alekeshe Bakamonyi ba kwa Yehoba kwingila mwingilo wa kusapwila. Ne kya kine, balekeshe mwingilo wetu wa kusapwila pa 20 October mu 1967. Ponkapotu bakapokola ne bengijila pa kashitomo bayile na kushinka musampi ne kukambizha bamishonale kubwela mu byalo byabo.

Byo betukwachile ne kwitupanga mu Malawi mu 1967 na bamishonale bakwetu ba Jack ne ba Linda Johansson

Byo twaikele moba asatu mu kaleya, betutwajile mu kyalo kya Mauritius kyo balamanga ku kyalo kya Britain. Nangwa byonkabyo, bakulumpe ba mu kafulumende mu kyalo kya Mauritius kechi betuswishishe kwingila mwingilo wa bumishonale mu kyalo kyabo ne. Onkao mambo, betutumine ku kyalo kya Rhodesia (luno kitelwa’mba Zimbabwe). Byo twafikile mu Zimbabwe, twataine wingijila pa kashitomo washinchile bingi witukainye kutwela mu kyalo. Waambile’mba: “Bemupangile mu kyalo kya Malawi. Mwayile ku Mauritius nako bemupangile. Mwaiya kuno kuba’mba ko ko tusakwimuswisha kwikala.” Ba Anne batatwile kujila mambo kyamwekeshetu patoka’mba kafwako babena kwitukeba kuno nako ne. Pa kikye kimye, nalangulukilenga kubwelamo kwetu ku England. Kyapeleleko bengijila pa kashitomo betuswishishe kulaala juba jimo pa ofweshi wa musampi ne kwitukambizha kuba’mba tukaye ku maofweshi abo akatampe na kwibamona juba jalondejilepo. Twakokeletu zubulu kabiji twashijiletu byonse mu maboko a Yehoba. Juba jalondejilepo mute, betuswishishe kwikala mu Zimbabwe pa moba acheche. Kechi nkalubamo byo naumvwine pa joja juba ne. Nashiinwe kuba’mba Yehoba ubena kwitutangijila.

KWINGILA MINGILO YA KU MALAWI SAKA NJI PA MUSAMPI WA KU ZIMBABWE

Amiwa ne ba Anne pa Betele wa mu Zimbabwe mu 1968

Naingijilanga ku Dipatimenti Utala pa Bibena Kwenda Mwingilo pa ofweshi wa musampi mu Zimbabwe, kutala pa mwingilo wa mu Malawi ne wa mu Mozambique. Balongo mu Malawi bebamanyikilenga bingi. Mwingilo wami umo wajinga wa kutuntulula masawakya atumanga bakalama ba mwanzo ba mu Malawi. Juba jimo byo naingijilenga mabanga, najijile bingi byo natangile pa bintu byatama byapichilengamo balongo ne banyenga. * Nangwa byonkabyo, natundaikilwe bingi pa bukishinka bwabo, lwitabilo lwabo ne pa byo bachinchikile.—2 Ko. 6:4, 5.

Twaingijishe mashinda aji onse pa kuba’mba balongo bajinga mu Malawi ne banyemejile ku Mozambique batwajijile kutambwila mabuku alumbulula Baibolo. Jibumba ja balongo ne banyenga batuntulwilenga Kichewa, ko kuba’mba mulaka wamba bantu bavula mu Malawi batendekele kwikala pa fwamu mukatampe wa mulongo mu Zimbabwe. Wibashimikijile mazubo ne ofweshi mwakwingijila. Kino kibakwashishe kutwajijila kwingila mwingilo wa kutuntulula mabuku alumbulula Baibolo.

Twafuukwile kuba’mba bakalama ba mwanzo ba mu Malawi batatule kutanwa ku kushonkena kwa nkambi kwa mu Kichewa pa mwaka pa mwaka ku Zimbabwe. Batambulanga majashi a pa kushonkena kwa nkambi saka bakiji ku Zimbabwe. Kabiji pa kubwela ku Malawi basendanga majashi a pa kushonkena kwa nkambi ne kwiengijisha pa kutundaika balongo ne banyenga mu bipwilo. Mwaka umo bakalama ba mwanzo byo baishile ku Zimbabwe, twanengezhezhe Sukulu wa Mwingilo wa Bufumu pa kuba’mba twibatundaike kutwajijila kuchinchika.

Mbena kwamba jashi mu Kichewa pa kushonkena kwa mu Kichewa/Shona mu Zimbabwe

Mu February 1975, nayile na kufwakesha Bakamonyi ba kwa Yehoba bafumine ku Malawi banyemejile mu makampu a babipuluka bajinga mu Mozambique. Bano balongo balondejilenga mikambizho yafuminenga ku jibumba ja Yehoba ne kulondela lunengezho lwa kwikala na jibumba ja bakulumpe mu kipwilo. Bano bakulumpe mu kipwilo bakatataka banengezhanga bintu byavula nabiji majashi a mvula bantu, kwisamba pa binembelo bya pa juba pa juba, kufunda Kyamba kya Usopa ne kwikala na kubuñana kwa mwanzo. Jishinda jo banengezhejilemo makampu jajingatu nobe byonka byo kikala pa kushonkena. Bajinga na dipatimenti utala pa butooto, utala pa kwabanya kajo ne dipatimenti utala pa mwingilo wa kusopa. Kinetu, Yehoba wakwashishe bano balongo kwingila mingilo ya kukumya. Kabiji natundaikilwe bingi.

Ku mpelo ya mu ma 1970, ofweshi wa musampi wa mu Zambia watatwile kutala pa mwingilo wa mu Malawi. Nangwa byonkabyo, natwajijile kulanguluka pa balongo ba mu Malawi kabiji nebalombelangako kimye kyonse byonkatu byaubilenga ne balongo bavula bakwabo. Byo najinga mu Kavoto ka Musampi ka ku Zimbabwe, javula namonañananga na baiyanga baimenangako ofweshi mukatampe wa ntanda yonse ne balongo bakwabo batangijilanga bafumanga ku Malawi, South Africa ne ku Zambia. Javula twisambanga’mba: “Ñanyi bintu bikwabo byo twakonsha kuba pa kuba’mba tukwashe balongo betu ba mu Malawi?”

Mu kuya kwa moba, kumanyika balongo ne banyenga mu Malawi kwatulumeneko. Balongo banyemene mu kino kyalo batendekele kubwela. Kabiji balongo bashajile mu Malawi balekele kwibamanyika byonka byo bebamanyikilenga patanshi. Byalo biji kipikipi na Malawi byaswishishe Bakamonyi ba kwa Yehoba kutatula kusapwila ne kupwila pamo kabiji balekele kwibakanya. Abino byo byamwekele ne mu Mozambique mu 1991. Nangwa byonkabyo, twalangulukilenga’mba: ‘Ñanyi mwaka Bakamonyi ba kwa Yehoba ye bakakasuluka mu Malawi?’

KUBWELA KU MALAWI

Palutwe kacheche, bintu byapimpwilwe mu kyalo kya Malawi kabiji mu 1993, kafulumende walekele kumanyika Bakamonyi ba kwa Yehoba. Byo nesambilenga na mishonale umo, wanshikishe’mba: “Nanchi mukabwela ku Malawi nyi?” Pa kyokya kimye najinga na myaka 59. Onkao mambo, nakumbwile’mba: “Ine, nakota kala.” Nangwa byonkabyo, pa jonka juba Jibumba Jitangijila jitubuujile’mba tubwele ku Malawi.

Kitukatezhe bingi kubwela ku Malawi mambo twatemenwe bingi mwingilo ye twaingijilenga mu Zimbabwe. Twajinga bingi na lusekelo mu Zimbabwe kabiji twajinga na balunda bavula bingi. Jibumba Jitangijila jitubuujile’mba twakonsha kusalapo kutwajijila kwikala mu Zimbabwe nangwa kubwela ku Malawi. Onkao mambo, inge twaji twakebelenga inge twatwajijile kwikala mu Zimbabwe. Pano bino navulukile byaubile Abalahama ne Sala, bashiile bwikalo bwabo bwawama saka bakota ne kufuukulapo kukookela Yehoba.—Nte. 12:1-5.

Twafuukwilepo kulondela bitubuujile jibumba ja Yehoba kabiji twabwelele ku Malawi pa 1 February 1995. Papichile myaka 28 kufuma kimye kitanshi kyo twafikile mu Malawi. Kabiji Kavoto ka Musampi kalengelwe. Mu kano kavoto mwajinga amiwa ne balongo bakwabo babiji. Ponkapotu twatendekele kunengezha pa kuba’mba Bakamonyi ba kwa Yehoba batatule kwingila jikwabo.

YEHOBA WAPESHA MWINGILO

Kituletela bingi lusekelo kumona Yehoba byo apesha mwingilo wetu. Wayilako palutwe. Mu 1993, basapwishi bajingatu 30,000. Kabiji mu myakatu icheche kufika mu 1998, basapwishi bavujiileko kukila 42,000. * Jibumba Jitangijila jaswishishe kushimika musampi wa katataka na mambo a kuvujilako kwa basapwishi. Twapotele mpunzha yabaya yajinga na maekita 12 mu Lilongwe kabiji bansajile kwikala mu kavoto ka jibumba ja buntungi.

Mulongo Guy Pierce wa mu Jibumba Jitangijila waambile jashi ja kupana bishimikwa bya katataka mu May 2001. Bakamonyi ba kwa Yehoba kukila 2,000 ba mu Malawi bo batainweko. Bavula batainweko bajinga mu bukine kukila pa myaka 40. Bano balongo ne banyenga bakishinka bachinchikile pa myaka yavula yo bebamanyikilenga kimye kyo bakainye mwingilo mu kino kyalo. Nangwa kyakuba bajinga na mali acheche, bino bajinga bingi na lwitabilo kabiji bajinga na bulunda bwakosa ne Yehoba. Bajinga bingi na lusekelo byo bayile na kufwakasha pa musampi wabo wa katataka. Baimbilenga nyimbo ya Bafumu na kimenge byo bazhokolokelenga pa musampi. Kinetu, jino juba jawamine bingi. Kino kyamwesheshe patoka kuba’mba Yehoba upesha bantu banji batwajijila kuchinchika meseko mu bukishinka.

Byo twapwishishe kushimika musampi, najinga bingi na lusekelo mambo bantumanga kuya na kwamba majashi a kupana Mazubo a Bufumu. Balongo ne banyenga mu Malawi bamwenejilengamo bingi mu luno lunengezho lwa kushimika Mazubo a Bufumu mu byalo byabula mali avula. Kabiji ano Mazubo a Bufumu beashimikilenga bingi bukiji. Kala, bipwilo bimo byapwilanga mu bimpampa byo bashimikile na bichi bya mulemu. Musemi waikalanga wa mikeka ne bipona bya matafwali byo balambwizha bulongo. Palutwe kacheche balongo bafyatwilenga matafwali ne kwiasoka pa kuba’mba bashimike bishimikwa byawama bya kupwilamo. Balongo bakebelenga mu Mazubo a Bufumu kubikangamo mabenchi kukila kubikamo bipona mambo balangulukilenga’mba pa mabenchi pakonsha kwikala bantu bavula.

Nji bingi na lusekelo pa kumona Yehoba byo akwasha bantu kuyilako palutwe. Kabiji nji bingi na lusekelo kikatakata na balongo banyike ba mu Africa mambo bafunjile bukiji bintu byavula bibafunjishe jibumba ja Yehoba ne pa kwingila mwingilo ye baingilanga. Kino kyalengejile kwibapa mingilo yavula pa Betele ne mu bipwilo. Bipwilo byakosele bingi na mambo a bano bakalama ba mwanzo bakatataka bo batongwele kabiji bavula pa bano bajinga na bakazhi, nangwa kyakuba bantu bavula kuvwangakotu ne ba mu bisemi byabo bakebanga’mba bekale na baana. Bano bakalama ba mwanzo bafuukulako kubula kwikala na baana pa kuba’mba bengijileko Yehoba pakatampe.

MWINGILO WANDENGEJILE KWIKALA BINGI NA LUSEKELO

Amiwa ne ba Anne pa Betele wa mu Britain

Byo twaingijile mu Africa pa myaka 52, natatwile kukolwakolwa. Jibumba Jitangijila jaitabizhe byanembele Kavoto ka Musampi ka mu Malawi kuba’mba tubwele ku Britain. Kino kituletejile bingi bulanda pa kusha uno mwingilo ye twatemenwe bingi. Nangwa byonkabyo, ba mu kisemi kya Betele mu Britain babena kwitulama bingi bulongo byo twakota.

Nashiinwa kuba’mba kuswisha Yehoba kuntangijila mu bwikalo bwami kyo kintu kyawama kyo naubile. Umvwe nalondejile milangwe yami, bwikalo bwami inge kechi buji bino ne. Yehoba wayukile byo nakonsheshe kuba pa kuba’mba ‘angolwele mashinda ami.’ (Maana. 3:5, 6) Byo najinga nsongwalume, nakebeshenga kuyuka kampanyi mukatampe byo engila. Pano bino, jibumba ja Yehoba jampele mwingilo wandengela kwikala bingi na lusekelo mu bwikalo bwami. Kinetu, kwingijila Yehoba kwandengela kutwajijila kwikala bwikalo bwawama bingi.

^ Byapichilemo Bakamonyi ba kwa Yehoba mu Malawi byanembwa mu Buku wa Mwaka wa Bakamonyi ba kwa Yehoba wa mu 1999, ma. 148-223.

^ Mu Malawi luno muji basapwishi kukila 100,000.