Mu Baibolo Momo Twakonsha Kutaana Bukine
Pa myaka yavula yapitapo, bantu bapusana pusana bataana kuba’mba mu Baibolo mo mujitu bukine bwaketekelwa. Lelo jino, mamilyonyi a bantu babena kulondela bifunjisha Baibolo mu bwikalo bwabo. Nangwa byonkabyo, bantu bamo bamba’mba Baibolo ke buku wa kala kabiji mujitu mashimikila a bubela. Nga anweba mulangulukapo’mba ka? Nanchi mu Baibolo muji bukine nyi?
ENE MAMBO O MWAFWAINWA KUKETEKELA BAIBOLO
Nanchi mwaketekela’mba biji mu Baibolo bya kine nyi? Twayai twambe bino: Inge mulunda nenu wamba bya kine kimye kyonse, mwakonsha kumuketekela bingi. Baibolo naye uji nobe uno mulunda ye mwaketekela wamba bya kine kimye kyonse. Twayai twisambe pa bino bishinka.
Banembi Bajinga Bakishinka
Banembi ba Baibolo bajinga bakishinka mambo banembele ne pa bintu byo balubankenye. Nabiji ngauzhi Yona, wanembele pa bintu byo alubankenye. (Yona 1:1-3) Kabiji mu buku wa mu Baibolo ye anembele wapezhezheko byambo byamwesheshe Lesa byo amukajipijile, bino kechi wanembele pa byo apimpwile byubilo byanji ne. (Yona 4:1, 4, 10, 11) Bukishinka bwa bantu banembele Baibolo bumwesha kuba’mba batemenwe bingi bukine.
Bukine Bujimo Bwitukwasha Bingi
Nanchi mafunde aji mu Baibolo etukwasha nyi? Ee. Monai byaamba Baibolo pa byo twafwainwa kwikala na bakwetu: “Onkao mambo, bintu byonse byo mukeba’mba bantu bemubile, ne anweba mwafwainwa kwibobilabyo.” (Mateo 7:12) “Kukumbula na jiwi jakooka kufwomona bukaji, pakuba byambo byashinta bikolomona bukaji.” (Byambo bya Maana 15:1) Kwambatu kine, bukine bwa mu Baibolo bwitukwasha ne mu ano moba.
Waamba pa Bintu bya Kine Byamwekele Kala
Pa myaka yavula yapitapo, bantu bapoya bya kupoyapoya bazhiikula bintu bimwesha’mba bantu bo batongola mu Baibolo, mapunzha ne bintu byamwekele kine byajingako. Twayai twisambeko pa kishinka kimo. Baibolo wamba’mba mu moba a kwa Nehemiya, bena Tila baikalanga mu Yelusalema “baletelenga masabi ne mitundu yonse ya bipe bya busulu.”—Nehemiya 13:16.
Nanchi kujipo bishinka bimwesha’mba kino kyepelo kya mu Baibolo kya kine nyi? Ee ko biji. Bapoya bya kupoyapoya bataana bya busulu bya bena Tila mu Isalela, kino kimwesha kuba’mba bino bisaka bibiji byaubanga busulu. Kabiji bazhiikula miba ya masabi mu Yelusalema. Bapoya bya kupoyapoya bayuka kuba’mba basulu baletanga masabi na kupotesha kufuma kwalepa bingi. Byo apwishishe kukeba bishinka, shayuka umo waambile’mba: “Byambo biji mu Nehemiya 13:16 bya kuba’mba bena Tila bapoteshanga masabi mu Yelusalema bya kine.”
Wakwatankana na Byaamba Sayansi
Baibolo ke buku wamba pa bya bupopweshi ne pa bintu byamwekele kala. Nangwa byonkabyo, wakwatankana bingi na byaamba sayansi. Twayai twambepo pa kishinka kimo.
Saka papita myaka nobe 3,500, Baibolo waambile’mba ino ntanda beikobeka “pa lwelele.” (Yoba 26:7) Akino kishinka kyapusana bingi na byayukile bantu kuba’mba ino ntanda iji pa mema nangwa amba yaikala pa nkovu mukatampe. Byo papichile myaka nobe 1,100, buku wa Yoba saka bamunemba kala, bantu bayukile’mba ntanda kechi beikobeka pa lwelele ne, bino paji po yaikala. Bino byo papichile myaka 300, mu 1687, Isaac Newton wanembele buku waambile pa bulume bukoka bintu. Walumbulwile’mba ino ntanda izhokoloka kabiji beikwata ku bulume bwa mu lwelele bwiilengela kubula kupona. Kino kishinka kyo ataaine kyakwatankana bingi na byaambile Baibolo saka papita myaka kukila pa 3,000.
Muji Bungauzhi bwa Kine
Nanchi mu Baibolo muji bungauzhi bwa kine nyi? Twayai twisambe pa bungauzhi bumo buji mu buku wa Isaya bwaamba pa konaunwa kwa Babilona.
Bungauzhi: Mu myaka kitota kya bu 8 B.C.E., nembi wa Baibolo aye Isaya waawile amba Babilona, bufumu bukatampe bakebonauna kabiji ukashalatu ke masala. (Isaya 13:17-20) Isaya watongwele ne muntu ukafikizha buno bungauzhi kuba’mba Kilusa. Walumbulwile ne jishinda jo bakengijisha pa konauna Babilona amba ‘bakomisha mikola.’ Kabiji waambijile jimo kuba’mba bibelo bya muzhi bikashalatu kyashi.—Isaya 44:27–45:1.
Byafikile Bungauzhi: Byo papichile myaka nobe 200 kufuma pa aawijile Isaya buno bungauzhi, mfumu wa Pelisha walukukile Babilona. Wajinga ñanyi jizhina? Wajinga Kilusa. Babilona wajinga na nsakwa yakosa bingi. Onkao mambo, Kilusa wasendwile mema a mu Mukola wa Ufelata wazhokolokele muzhi. Nzhita yanji yapoyile mufolo pa kuba’mba basendule mema. Kino kyalengejile mema kuuma kabiji nzhinta ya kwa Kilusa yakubwile mu mema ne kutwela mu muzhi. Pa joja juba, bena Babilona bashile binzhilo kyashi byatajile ku mukola. Kilusa ne nzhita yanji balukukile muzhi wa Babilona ne kumonaunatu shata.
Nangwa byonkabyo, kuji kishinka kimo kyo twafwainwa kuyuka. Nanchi muzhi wa Babilona washajiletu masala nyi? Pa myaka yavula, bantu batwajijile kwikala mu uno muzhi. Lelo jino muzhi wa Babilona washalatu ke masala. Uno muzhi waikela kwipi na muzhi wa Baghdad mu kyalo kya Iraq. Abino byonse bimwesha kuba’mba byaambile bungauzhi byafikile. Kinetu, byonse byamba Baibolo bifika.
