FWANYIKIZHAI kuba’mba mwi bena Kilishitu mu myaka kitota kitanshi. Kabiji kipwilo kyenu kyatambwila nkalata kufuma ku mutumwa Paulo. Byo mubena kuteleka byo babena kutanga ino nkalata, mwamona kuba’mba Paulo waingijisha bingi byambo kufuma mu “binembelo byazhila,” ko kuba’mba Binembelo bya Kihebelu. (2 Timoti 3:15) Mwatendeka kwamba mu muchima amba ‘mbena kukeba kumona po afumya bino byambo.’ Bino kino kechi kyakonsha kupela ne. Mambo ka?

Akimonai byamwekanga mamanyusikilipiti a “binembelo byazhila” ajingako mu kimye kya kwa Paulo. Amo o bamwesha pano ke lubaji bwa buku wa Isaya afuma ku Mivungilo ya mu Kalunga Kafwa. Ñanyi bintu byo mwamonapo? Byambo byashinkakanatu kafwamo tuchibawilo ne. Kabiji kechi mujipo bitango ne byepelo byonka biji mu Mabaibolo o tubena kwingijisha ano moba ne.

Banembi ba Baibolo kechi baabenye byambo mu bitango ne byepelo ne. Banembeletu byambo byonse byafumine kwi Lesa pa kuba’mba bantu bakebitangenga kwa kubula kushapo nangwa bimo ne. Nanchi bino kechi byo muba inge mwatambwila nkalata yanema yafuma ku muntu ye mwatemwa nenyi? Mutanga nkalata yonse, kechi mushapo bimo ne.

Kubula bitango ne byepelo, kwalengejile kutanga Baibolo kukatazha bingi. Paulo watongolanga byambo byo aingijishanga kufuma mu Binembelo bya Kihebelu kwingijisha byambo bya kuba’mba “byonkatu byo kyanembwa’mba” nangwa’mba “byonka Isaya byo aambijile jimo.” (Loma 3:10; 9:29) Kyakonsheshe kukatazha bingi kutaana bino byambo kanatu inge mwayukile byonse “binembelo byazhila.”

Kabiji bino “binembelo byazhila” kechi byajingatu byambo bicheche byafumine kwi Lesa ne. Ku mpelo ya myaka kitota kitanshi C.E., bino byambo byajinga mu mabuku 66. Kwabanya Baibolo mu bitango ne byepelo kwalengela batanga Baibolo kutaana byambo byo babena kukeba nabiji byambo byaingijishe Paulo mu makalata anji.

Kampe mwakonsha kushikisha’mba, ‘Bañanyi babikilemo bitango ne byepelo mu Baibolo?’

Ntangi wa bupopweshi aye Stephen Langton wajinga pulishiti wa chechi wa Canterbury, bamunemeka na mambo a kuba’mba waingijile mwingilo wa kubikamo bitango mu Baibolo. Waingijile uno mwingilo mu myaka kitota kya bu 13 C.E, kimye kyo ajinga mufunjishi pa Sukulu Mukatampe wa Paris mu France.

Langton saka akyangye kubikamo bitango mu Baibolo, bashayuka baesekele mashinda avula bingi a kwabenyamo Baibolo pa kuba’mba ebakwashenga kutaana byambo byo babena kukeba. Fwanyikizhai byo kyafwainwe kupeela kutaana byambo bukiji inge kya kuba bebikebatu mu kitango kimo kukila kwibikeba mu buku yense, byonka biji buku wa Isaya uji na bitango 66.

Pano bino, kuba bino kechi kwapelele ne. Bashayuka baingijishe mashinda apusana pusana kabiji kechi bayijile mumo ne. Buku umo wa Mambo Awama wanembele Mako bamwabenye mu bitango 50, kechi mu bitango 16 byo tuji nabyo luno ne. Mu muzhi wa Paris mu kimye kyajingako Langton, kwajinga baana ba sukulu bafumine mu byalo byavula, kabiji baishile na Mabaibolo a mu milaka yabo. Nangwa byonkabyo, bafunjishi ne baana ba sukulu kechi bayukilenga pabena kufumya  mukwabo byambo ne. Mambo ka? Mambo a kuba’mba mashinda o baabenyejilemo bitango kechi akwatankene ne.

Onkao mambo, Langton waingijishe jishinda jikwabo ja kwabenyamo bitango. Buku wa kuba’mba The Book—A History of the Bible, waamba’mba jishinda jo aabenyejilemo bitango “bejitemenwe bingi ku bantu batemwa kutanga mabuku ne banembeshi, kabiji kechi papichile kimye kyabaya ne, jino jishinda batendekele kwijingijisha mu byalo byonse bya mu Europe.” Langton ye waabenye bitango byo tutaana mu Baibolo lelo jino.

Byo papichile myaka nobe 300, pakachi ka myaka kitota kya bu 16, shayuka wa mabuku mwina France aye Robert Estienne wapezhezheko bintu. Wakebelenga kuba’mba bantu bavula bafundenga Baibolo. Wamwene kuba’mba kyawama kwingijishatu jishinda jimo ja kwabenyamo bitango ne byepelo.

Estienne kechi ye wajinga mutanshi kwikala na mulanguluko wa kwabanya Baibolo mu byepelo ne. Kwajinga bantu bakwabo baubile bino. Myaka yavula bingi Estienne saka akyangye kwikalako, banembi Bayudea babikile byepelo mu Baibolo yense wa Kihebelu, nangwa lubaji lumo lwa Baibolo lwayukanyikwa’mba Lulayañano lwa Kala, bino kechi babikilemo bitango ne. Onkao mambo, byonka byo kyajingatu pa kulenga bitango, byepelo byo babikilemo nabyo kechi byakwatankene ne.

Estienne waabenye Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu, bitelwa’mba Lulayañano Lupya, mu byepelo kabiji wavwangilepo ne byobya byajinga kala mu Baibolo wa Kihebelu. Mu mwaka wa 1553, wapulinchile Baibolo mutuntulu (wa mu Kifulenchi) wajinga na bitango ne byepelo bitaanwa mu Mabaibolo avula lelo jino. Bantu bamo balengulwilenga ne kwamba’mba byepelo byaabanya Baibolo mu tubibese tucheche ne kumulengela kumweka nobe byambo bijiimo byaabanwa kabiji kechi byakwatankana ne. Bino jishinda jo aingijishe batendekele kwijingijisha ku bakwabo bapulinta mabuku.

Kimwekatu nobe mwingilo wa kubika bitango ne byepelo mu Baibolo kechi wabayile ne. Pano bino, kuba bino kwalengela byepelo byonse biji mu Baibolo kwikala nobe “keyala,” byonkatu biji makeyala bantu o bengijisha pa kutuma makalata. Kya kine, mwingilo wa kwabanya bitango ne byepelo kechi watangijilwe na mupashi wa Lesa ne, kabiji kimye kimo bebibikilenga pa mapunzha po byafwainwe kubula kwikala. Pano bino, kubikamo bitango ne byepelo kwalengela kuba’mba tutaanenga bukiji byambo byo tubena kukeba nangwa kubuulako bakwetu byepelo bimo bitukwasha bingi, byonkatu byo tubika kashilwa pa mikuku ya byambo nangwa byambo byo tukeba kuvuluka biji pa kipepala nangwa mu buku.

Nangwa kya kuba bitango ne byepelo bitukwasha kutaana bukiji byambo byo tubena kukeba, bino twafwainwa kuvulukanga buneme bwa kumvwisha byambo byonse bitupa Lesa, kechi kutatu muchima pa lubaji lumo ne. Ikalai na muteeto wa kutanga Baibolo yense kechi kutangatu byepelo bimo ne. Kuba bino kukemukwasha kuyuka ‘binembelo byazhila, byakonsha kwimulengela kwikala na maana a kwimulengela kupuluka.’—2 Timoti 3:15.