Yai panembwa’mba bijipo

Yai paji ndonda ya mitwe

KINTU KYANEMA KYAUBIWLE!

Kulupula Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya mu Kikaonde

Kulupula Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya mu Kikaonde

PA 22 August, 2014, kwaubiwe kintu kyanema bingi: Balupwile Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya mu Kikaonde.

Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya wanungwa pa ma Baibolo aingijisha bantu bakamwa Lesa mu Zambia pa myaka yavula. Pano mambo ka o batuntulwila Baibolo mukwabo? Bañanyi batuntulwile uno Baibolo? Kabiji mwakonsha kushiinwa byepi amba Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya bamutuntulula bulongo?

Mambo ka o Kwaikela ma Baibolo Apusana Pusana?

Mu ino myaka, kuji ma Baibolo avula apusana pusana bantu o batuntulula. Mu milaka imo, kyo kimye kitanshi kyo batuntululapo Mambo a Lesa. Pakuba mu milaka ikwabo, nangwa kya kuba ma Baibolo mo aji kala, bino batuntulwilapo ne akwabo. Mambo ka? Buku wa kuba’mba, So Many Versions?, wanembele ba Sakae Kubo ne ba Walter Specht, waamba’mba: “Kafwako wafwainwa kwamba’mba Baibolo byo twamutuntululatu kyapwa kechi tukamuwamishapo jibiji ne. Ntuntulwilo yafwainwa kwendela pamo na bintu bya katataka byataana bashayuka ba Baibolo kabiji yafwainwa kwaluka monka mubena kwalukila milaka.”

Mu ino myaka, bantu bayukilapo byavula bingi pa mulaka wa Kihebelu, Kialamaiki ne Kingiliki, milaka itanshi mo banembejile Baibolo. Kabiji luno bataana mamanyusikilipiti a Baibolo a kala alumbulula bintu bulongo kukila oa aingijishe bantuntuluzhi ba Baibolo pa myaka yavula. Onkao mambo, Baibolo luno bakonsha kumutuntulula bingi bulongo kukila kala!

Shayuka wa bya busulu, aye Declan Hayes wanembele’mba: “Pa mwaka pa mwaka, Baibolo ye buku bantu bavula ye bapota bingi kukila mabuku onse.” Onkao mambo, bantuntuluzhi bamo pa kutuntulula Baibolo kechi bata maana pa bishinka ne, bino batatu maana pa kukeba kupotesha ma Baibolo avula. Mu Baibolo umo, bantuntuluzhi bafumishemo byambo byo balangulukile’mba “bilenga mukose pa kwibitanga.” Mu Baibolo mukwabo bapimpulamo byambo nangwa milanguluko yakonsha kuzhingijisha bantu batanga. Kya kumwenako, pa kukeba kutokesha banabakazhi ku muchima, uno Baibolo utela Lesa amba “Tata kabiji Mama.”

Kufya Jizhina ja Lesa

Kintu kimo kyatama bingi ke kyokya kyo bauba na jizhina ja Lesa, ja kuba’mba Yehoba. (Bashayuka bamo batela jizhina ja Lesa amba, “Yahweh.”) Mu ma Baibolo amo a kala, jizhina ja Lesa bejinembele mu bisopelo bina bya Kihebelu, byakonsha kutuntululwa’mba YHWH nangwa JHVH. Mu kipungu kitelwa’mba Lulayañano lwa Kala, jino jizhina janema jitanwamo bimye nobe 7,000. (Kulupuka 3:15; Salamo 83:18) Kyamweshatu patoka’mba Mulenga wetu wakebelenga’mba bapopweshi banji bayuke jizhina janji ne kwijingijisha!

Nangwa byonkabyo, myaka ya kala, Bayudea balekele kwingijisha jizhina ja Lesa na mambo a kuchina bingelekezha. Kulutwe na lwendo, bena Kilishitu nabo balondejile ino ndangulukilo. (Byubilo 20:29, 30; 1 Timoti 4:1) Kino kyalengejile bantuntuluzhi ba Baibolo kufumyamo jizhina ja Lesa ne kunembamo’mba “Nkambo.” Lelo jino, mu ma Baibolo avula bafumyamo jizhina ja Lesa monse mo jitanwa. Mu ma Baibolo amo a Kizungu bafumyamo ne kyambo kya kuba’mba “jizhina” kiji pa Yoano 17:6, Yesu po aambile’mba: “Nejisolola jizhina jenu.” Baibolo wa Good News Translation watuntulula kino kyepelo amba: “Nemuyukisha.”

Mambo ka bantu o bashikilwa jizhina ja Lesa bibye? Akimonai byaambile pepala wa byambo utelwa’mba Practical Papers for the Bible Translator. Uno pepala bamunemba ku kipamo kya United Bible Societies (UBS) kitala pa kutuntululwa kwa ma Baibolo apusana pusana mwaya ntanda. Kibaba kimo kyaambile’mba: “Byo kiji kuba’mba YHWH jo jizhina jine, kwijituntululatu byonka byo jiji, yo ntuntulwilo yawama.” Pano bino, uno pepala waambile’mba: “Kuji bishinka bimo byo twafwainwa kulangulukapo bulongo.”

Ñanyi “bishinka” byonkabyo? Kwesakana na byambo biji mu uno pepala, bashayuka bamo balanguluka’mba: “Umvwe kya kuba twatendeka kwingijisha jizhina ja Yahweh, apo kampe twakonsha kuya mungi . . . , ne kulengela bantu kulanguluka’mba Yahweh ke Lesa ungi nangwa amba Lesa wapusanako na Lesa ye bayukila jimo.” Pano bino, Baibolo waamba’mba Yehoba Lesa kine wapusanako na balesa bapopwela bantu babula bena Kilishitu.​—Isaya 43:10-12; 44:8, 9.

Bashayuka bamo bamba’mba balondelatu kisho pa kufumyapo jizhina ja Lesa ne kupingizhapo “Nkambo.” Bino Yesu wakainye bantu kulondela bino bisho bibula kunemeka Lesa. (Mateo 15:6) Kabiji nangwatu mu Binembelo bine, kafwapo po tutaana kuba’mba bafumyapo jizhina ja muntu ne kupingizhapo kyambo kya mushingi ne. Yesu Kilishitu bamutela na byambo bya mushingi byavula nabiji bya kuba’mba, “Mambo a Lesa” ne “Mfumu wa bamfumu.” (Lumwekesho 19:11-16) Nanchi pa jizhina ja kwa Yesu twafwainwa kupingizhapo bino byambo bya mushingi nyi?

Kibaaba kikwabo mu pepala ye twaambapo peulupo kyaamba’mba: “Twafwainwa kuchinuzhuka kutelanga jino jizhina amba ‘Yehoba.’” Mambo ka? “Mambo Bashayuka bamba’mba ntelelo yaesakanako na byo batelanga jino jizhina kala ke ya kuba’mba ‘Yahweh.’” Nangwa byonkabyo, mazhina a mu Baibolo ayukanyikwa nabiji Yelemiya, Isaya ne Yesu, nao apusana byo twiatela luno na byo beatelanga kala mu Kihebelu (amba Yir·meyahʹ, Yesha·yaʹhu, ne Yehoh·shuʹa). Ntelelo ya kuba’mba “Yehoba” yo ntelelo yafwainwa ya jizhina ja Lesa kabiji yayukanyikwa ku bantu bavula bingi pa myaka yavula. Onkao mambo, kafwako kyafwainwa kwitukanya kwiingijisha ne. Kwambatu kine, kukana kwingijisha jizhina ja Lesa kwaimenatu pa milanguluko ya bantu ne misalululo, kechi na mambo a kuba’mba bataana bishinka ne.

Uno mwisambo kechi waimenatu pa kwesakanya bishinka ne milanguluko ya bashayuka ne. Kyanema kuyuka jizhina ja Lesa. Muntu wayuka byavula pa kipamo kya UBS mu India wanembele pa bintu byafumamo na mambo a kufumyamo jizhina ja Lesa mu Baibolo. Wanembele’mba: “Bahindu kechi bata maana pa kyambo kya mushingi kya kuba’mba Lesa ne; pakuba abo bakebesha bingi kuyuka jizhina jine ja Lesa, kabiji kechi bakeba kwibatela’mba bapopweshi ba Lesa ye babula kuyuka jizhina ne.” Abino byo byafwainwa kwikala bonse bakeba kuyuka Lesa. Inge twayuka jizhina ja Lesa, po po twakonsha kuyuka bulongo byo aji ne kuyuka byubilo byanji byawama, ne kwikala balunda nanji. (Kulupuka 34:6, 7) Onkao mambo, Baibolo waamba’mba: “Yense wita pa jizhina ja Yehoba ukapuluka.” (Loma 10:13) Bonse bapopwela Lesa bafwainwa kwingijisha jizhina janji!

Baibolo Mutanwa Jizhina ja Lesa

Mu Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya muji jizhina ja Lesa, ja kuba’mba Yehoba

Onkao mambo, mu mwaka wa 1950, baubile kintu kyanema bingi. Balupwile Baibolo mutanshi wa Binembelo bya Ntanda Ipya bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu mu Kizungu. Mu myaka yalondejilepo, balupwilenga mabuku a mu Binembelo bya Kihebelu, nangwa’mba Lulayañano lwa Kala mu bipungu. Kepo balupwile Baibolo mutuntulu wa Kizungu mu 1961. Mu Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya, jizhina ja “Yehoba” bejingijisha bimye nobe 7,000, ko kuba’mba ponse po jafwainwa kutaanwa mu Lulayañano lwa Kala. Kabiji mu Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu, nangwa’mba “Lulayañano Lupya,” jizhina ja Lesa bejibwezhamo bimye 237.

Kubwezhamo jizhina ja Lesa mu binembelo monse mo jafwainwa kwikala kumwesha’mba twamunemeka, kabiji kwitukwasha ne kumvwisha binembelo bimo. Kya kumwenako, mu ma Baibolo avula, kinembelo kya Mateo 22:44 bekituntulula’mba: “Nkambo waambila Nkambo yami.” Pano twakonsha kuyuka byepi ubena kwambila mukwabo? Mu Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya, kinembelo kya Mateo 22:44 bekituntulula’mba: “Yehoba waambijile Nkambo yami,” byonkatu byaamba Salamo 110:1. Onkao mambo, batanga bakonsha kumona lupusano luji pe Yehoba Lesa ne Mwananji.

Bañanyi Batuntulwile uno Baibolo?

Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya bamutuntulwile ku ba Watchtower Bible and Tract Society, kipamo kyo banembesha ku kafulumende kimenako Bakamonyi ba kwa Yehoba. Pa myaka 100 yapitapo, Bakamonyi ba kwa Yehoba bapulinta ne kusampanya ma Baibolo ntanda yonse. Kavoto ka Bantuntuluzhi ba Baibolo wa Ntanda Ipya ko katuntulwile Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya wingijisha Bakamonyi ba kwa Yehoba. Bajinga mu kano kavoto kechi bakebelenga kutumbalala ne, bino baambile’mba mazhina abo akabule kuyukanyikwa, nangwatu byo bakafwa.​—1 Kolinda 10:31.

Pano mambo ka uno Baibolo o bamutelela’mba Binembelo bya Ntanda Ipya? Byambo bitanshi mu Baibolo wa mu 1950 byalumbulula’mba, jino jizhina jimwesha byo twashiinwa’mba bantu “bajitu pepi kutwela mu ntanda ipya” yatongolwa mu 2 Petelo 3:13. Kwesakana na byanembele kano kavoto, byo twafika pa “kimye kya kuba’mba ino ntanda ya kala ipwe, kabiji ntanda ipya ifike,” kyanema bingi kuba’mba ma Baibolo alengele “bukine bwa mu Mambo a Lesa” kusama.

Bamutuntulula Bingi Bulongo

Bateleko bingi muchima pa kumutuntulula. Baibolo wa Kizungu bamutuntulwile kufuma mu Kihebelu, Kialamaiki ne Kingiliki kwingijisha mamanyusikilipiti awama ajipo. * Bateleko bingi muchima kutuntulula byambo byonkatu byo byanembelwe mu mamanyusikilipiti a kala, ne kwibinemba mu mulaka wakonsha kumvwa bantu lelo jino.

O ene mambo bashayuka bamo o batakaikila Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya na mambo a bukishinka ne byo bamunemba bulongo. Mu 1989, shayuka aye Professor Benjamin Kedar, Muhebelu wikala mu kyalo kya Isalela waambile’mba: “Mu kukebakeba kwami kwa kuyuka mulaka wa Kihebelu pa mambo a Baibolo ne bantuntuluzhi, javula ñingijisha Baibolo wa Kizungu wa Binembelo bya Ntanda Ipya. Kuba bino kwandengela kushiinwa’mba batuntulwilenga uno Baibolo bamutuntulwile bingi bulongo kuba’mba bantu bomvwishe mwatala binembelo.”

Babena Kumutuntulula mu Milaka Ikwabo

Onkao mambo, Bakamonyi ba kwa Yehoba batuntulula Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya mu milaka ikwabo, kechi mu Kizungu monkatu ne. Lelo jino, uno Baibolo bamutuntulula yense nangwa lubaji lumo mu milaka kukila pa 120. Pa kutuntulula uno Baibolo, balengele jishinda ja kutuntulwilamo Baibolo jikwatankanya byambo bya mu Baibolo na Kompyuta. Kabiji balengele dipatimenti utelwa’mba Translation Services wa kukwasha bantuntuluzhi. Jibumba Jitangijila ja Bakamonyi ba kwa Yehoba jo jitala pa mwingilo wa kutuntulula Baibolo kwingijisha Kavoto ka Kunemba. Pano nga uno mwingilo bamwingila byepi?

Kintu kitanshi kyo boba ke kusala jibumba ja bena Kilishitu bepana kwingila mwingilo wa kutuntulula. Kyataanwa kuba’mba, bantuntuluzhi batuntulula bulongo inge bakwatankana pa kwingila uno mwingilo kukila kwingila bunke. (Byambo bya Maana 11:14) Javula uno mwingilo bamupana ku baingila mwingilo wa kutuntulula mabuku a Bakamonyi ba kwa Yehoba pa myaka yavula. Jino jibumba bejifunjisha bulongo bya kutuntulula Baibolo ne bya kwingijisha mitanchi iji pa kompyuta.

Bantuntuluzhi bebakambizha kutuntulula Baibolo bulongo kabiji wapela kutanga ne kumvwa bantu bonse. Inge kyakonsheka, bafwainwa kutuntulula kyambo pa kyambo, kikulutu kechi batwala mulanguluko mwine mungi ne. Boba byepi kino? Akitwayai twisambe pa Baibolo wetu wa katataka. Bantuntuluzhi batendekejilepo kusala byambo bya Kikaonde bilumbulula byambo bikatampe bya mu Baibolo wa Kizungu wa Binembelo bya Ntanda Ipya. Mutanchi wa pa kompyuta utelwa’mba Watchtower Translation System wamwesheshenga byambo bya mu Baibolo ne byambo bikwabo bipashako. Kabiji wamwesheshenga ne byambo bine bya Kingiliki nangwa bya Kihebelu ko bafumishe byambo bya Kizungu pa kuba’mba ntuntuluzhi ayuke byambo bya Kingiliki nangwa bya Kihebelu byo bebituntulwile mu mapunzha akwabo mo bitanwa. Kibakwashishe ke kusala byambo bya Kikaonde bibena kulumbulula byambo bya Kizungu. Byo baitabizhe bino byambo, bantuntuluzhi batendekele kutuntulula Baibolo, kwingijisha uno mutanchi wa pa kompyuta wamwesheshenga byambo bya mu Kikaonde byaesakana na bya mu Kizungu biji mu kyokyo kyepelo.

Nangwa byonkabyo, kutuntulula kwavwangamo byavula, kechi kupingizhatu byambo pa byambo bikwabo ne. Baingijile bingi na ngovu pa kuba’mba byambo bya Kikaonde byo basajile bilumbulule bulongo mulanguluko uji mu Kinembelo. Kabiji bateleko bingi muchima kuba’mba mulakazhilo ne nembelo ya byambo ikale yawama monka mwambila bantu. Mwimwena anweba bene byafumamo mu byo bebikileko pa kwingila uno mwingilo. Byambo bya Lesa biji mu Baibolo wa Kikaonde wa Binembelo bya Ntanda Ipya bebituntulula mu jishinda japela kutanga, kumvwanyika ne kukwatakanya ne kulondela byonka byajinga binembelo bitanshi. *

Twimutundaika kumutanga bulongo uno Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya. Mwakonsha kulomba uno Baibolo ku banemba uno magazini nangwa ku kipwilo kya Bakamonyi ba kwa Yehoba kiji konkako kwenu. Mwakonsha kumutanga saka mwashiinwa’mba walumbulula bulongo byambo bya Lesa mu mulaka wenu. Kwambatu kine, musakuswa kuba’mba kulupulwa kwa uno Baibolo ke kintu kyanema kyaubiwa!

^ jifu. 24 Pa kutuntulula binembelo bya Kingiliki mu Baibolo mutanshi wa Kizungu, baingijishe Baibolo wa The New Testament in the Original Greek wanembele ba Westcott ne ba Hort. Pa kutuntulula Binembelo bya Kihebelu, baingijishe Baibolo wa Biblia Hebraica wanembele ba R. Kittel. Kunungapo, mu Baibolo wa Kizungu ye bapitulukilemo bulongo wa mu 2013, baingijishe mivungilo yalengwa na mambanga yo bamba bashayuka amba yanembelwe mu 100 C.E. ne mu 200 C.E. Baingijishe ne byambo bitanshi byo bapesapesa ku bashayuka ba ano moba, nabiji byanembele Nestle ne Aland ne ba United Bible Societies.

^ jifu. 30 Pa kuba’mba muyukilepo byavula pa mafunde o balondela pa kutuntulula Baibolo ne bintu biji mu Baibolo wa Kikaonde, monai bya kulumbulula A1 ne A2 mu Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya.