BINO byambo byanembele Mfumu Solomone kala kene byalumbulula bulongo bikeba bantu. Na mambo a kuba’mba bumi bwaipipa kabiji kafwako wakonsha kunyema lufu ne, bantu kufumatu ne kala bakebesha bingi kwikala myaka yavula. Mashimikila a kala avula aamba bingi pa bantu bakebelenga kutaanapo muchi wakonsha kwibalengela kwikala myaka yavula.

Akilangulukai pe Gilgamesh, Mfumu ye bapopwelanga nobe lesa waubile bintu byavula bingi mu bwikalo bwanji. Pa bintu byavula byo aubile, pajinga ne kukeba muchi wa kubula kufwa bukiji. Nangwa byonkabyo, wakankelwe kutaana uno muchi.

Kala kene mu myaka ya ma 300 B.C.E., bashayuka mu kyalo kya China balengele muchi ye batelanga’mba muchi wa bumi (elixir of life), ye balangulukile’mba wakonsha kulengela bantu kwikala myaka yavula. Basungulwile jibwe ja mercury ne kubika mu mema ne kuvwangamo bintutu bikwabo pa kulenga uno muchi. Bashayuka bamba’mba uno muchi waipayile bamfumu bavula mu China. Mu Europe mu myaka ya mu ma 500 C.E. kufika ku 1500 C.E., bashayuka bamo basungulwile ngolode ne kulengamo muchi wa kutoma mambo baitabijile kuba’mba wakonsha kulengela bantu kubula kufwa bukiji.

Lelo jino, bashayuka ba sayansi bamo babena kweseka kuyuka kine kintu kilengela bantu kukota. Kino kimweshatu kuba’mba ne mu ano moba bantu kechi bakeba kukota ne kufwa ne, byonkatu byo kyajinga ku bashayuka balengele “muchi wa bumi” (elixir of life). Pano ñanyi bintu byafumamo?

Bashayuka ba sayansi bafunda pa maselo a mu mubiji wa muntu bamba byapusana pusana pa kilengela bantu kukota ne kufwa. Katataka papo, bashayuka bamo balengele muchi ubena kulengela maselo a bantu ne a banyama kubula kufwa bukiji. Kino kyalengela banonshi bamo kupa bano bashayuka mali avula a kutundaika mwingilo wa kukeba kuyuka ene mambo o tufwila. Ñanyi bintu byafumamo mu uno mwingilo?

Kweseka kwikalako myaka yavula. Bashayuka bamo bamba kuba’mba kilengela bantu kukota ke tubibese twa mu mubiji tutelwa’mba telomeres. Mukachi ka maselo muji tutambo tutelwa’mba chromosomes tukwasha maselo kusemununa, kabiji kwapela tuno tutambo ko kuji tubibese twa telomeres. Tuno tubibese tuzhikijila tumaselo twa DNA kimye kyo tubena kusemununa. Bino kimye kyonse maselo kyo eabanyapo, tuma telomeres twipipa. Kabiji pa kupitapo myaka yavula, tuno tuma telomeres tukepa bingi kya kuba maselo aleka kusemununa. Kino kyo kilengela muntu kutendeka kukota.

 Shayuka ye bapele kilambu pa mingilo yanji mu bya sayansi mu 2009, aye Elizabeth Blackburn pamo na jibumba janji bataaine muchi wakonsha kulengela tubibese twa telomeres kubula kwipipa bukiji, pa kuba’mba maselo abulenga kukota bukiji. Nangwa byonkabyo, mu sawakya wabo baambile’mba tuma telomeres “kechi twakonsha kulengela muntu kwikala myaka yavula kukila myaka yo bekala bantu bonse pano pa ntanda ne.”

Kupimpula maselo (Cellular reprogramming). Ajino ke jishinda jikwabo jo babena kweseka kumona inge jakonsha kukwasha bantu kubuula kukota. Maselo mu mubiji inge akota ne kuleka kusemununa, alengela maselo azhikijila mubiji ku bikola kubuula kwingila bulongo. Kino kilengela binungwa bya mubiji kuvimba, kwikala na misongo ibula kupwa bukiji ne bikolatu bikwabo. Katataka papo, bashayuka ba sayansi mu kyalo kya France bafumishe maselo mu bantu bakota bingi, bamo bajinga na myaka kukila pa 100. Kwingijisha biñambañamba byabo, bano bashayuka bapimpwile ano maselo ne kwialengela kutendeka kusemununa jibiji. Watangijilenga jino jibumba ja bashayuka, aye Jean-Marc Lemaître waambile’mba byo baubile byamwesheshe kuba’mba bakonsha kulengela maselo a bantu kubula kukota bukiji.

Kechi bashayuka bonse ba sayansi baswa kuba’mba muchi ulengela maselo kubula kukota wakonsha kulengela bantu kwikala myaka yavula ano moba ne. Ibyo kuba’mba kutendeka mu ma 1800, bantu babena kwikalako myaka yavula kukila kala. Pano bino, kwikala na butooto, kuyuka bya kwizhikijila ku bikola, ne kwikala na michi yavula yakonsha kubuka bikola byapusana pusana. Bashayuka bamo bamba kuba’mba pa kino kimye kafwako muntu wakonsha kwikala myaka yavula ne.

Pa myaka nobe 3,500 yapitapo, nembi wa Baibolo aye Mosesa waambile’mba: “Myaka ya bumi bwetu yo myaka 70, nangwa 80 inge kya kuba muntu wakosa. Bino yayulatu na makatazho ne bulanda; ipwatu bukiji, kabiji tuzhimañana.” (Salamo 90:10) Nangwa kya kuba bantu bebikeko byepi kuba’mba bekalenga myaka yavula, bino bekalatu myaka icheche yaambilepo Mosesa.

Bino kuji bilengwa bimo bya mu kalunga ka mema bikala myaka kukila pa 200, ne bichi bimo bikala myaka kukila pa 1000. Inge twaesakanya myaka ikala bantu na myaka ikala bilengwa byo twaambapo ne bilengwa bikwabotu, twakonsha kwiipuzha’mba, ‘Nanchi bantu bakatwajijila kwikala myaka 70 nangwa 80 nyi?’