KIZUMBA: Bantangi ba bumulwila ntanda ne ba bupopweshi bajinga na milanguluko yapusana na byamba Baibolo. Javula baingijishanga luusa lwabo kukanya bantu kwikala na Baibolo, kumupulinta nangwa kumutuntulula. Langulukai pa byaubile bantangi babiji:

• Nobe mu mwaka wa 167 B.C.E.: Selukya Mfumu Antiokasi Epiphanes, wakanjikizhe Bayudea kuswa bupopweshi bwa Bangiliki, kabiji wakambizhe konauna mabuku a Binembelo bya Kihebelu. Shayuka aye Heinrich Graetz wanembele’mba: “Ba biloolo banji inge bataana mivungilo ya mizhilo beitabaulanga ne kwiisoka ne kwipaya bantu beitanganga.”

• Kutendeka mu 500 C.E. kufika mu 1500 C.E: Bantangi ba Bakatolika bamo bazhingijile bantu basapwijilenga byamba Baibolo kukila kulondela mafunjisho a Bakatolika, kabiji batelanga bantu baikala na mabuku akwabo a mu Baibolo kufumyako a Masalamo a Kilatini amba bansatuki. Kavoto kemenako chechi kakambizhe’mba banabalume “bengile na ngovu kabiji mu bukishinka kukeba bansatuki konse ko bafyamanga, mu mazubo ne mu makelo mo bamwene’mba bakonsha kufyamamo . . . Mu mazubo onse mo bataananga bantu bo bamonanga amba bansatuki beonaunanga.”

Inge kya kuba balwanyi bamuzhiile Baibolo, byambo bijiimo inge byazhiya.

KYALENGEJILE BAIBOLO KUBULA KUZHIIYA: Mfumu Antiokasi watele muchima kupalanguzha mu Isalela, bino Bayudea bapalañejile mu byalo bikwabo. Bashayuka bamba’mba byo kyafikilenga myaka kitota kitanshi C.E., Bayudea bavula kechi baikalanga mu Isalela ne. Bayudea balamine Binembelo mu mashinagoga abo, bino Binembelo byo byaingijishenga ne bisemi bya kulutwe kubikapotu ne bena Kilishitu.—Byubilo 15:21.

Mu myaka pakachi ka 500 C.E. ne 1500 C.E, bantu batemenwe Baibolo bachinchikile lumanamo kabiji batwajijile kutuntulula ne kukopolola Binembelo. Kyamweka bibese bya Baibolo byajinga mu milaka yavula nobe 33 pakachi ka myaka kitota kya bu 15 saka kukyangye kwikala minkinyi ya kupulinchilako mabuku. Palutwe kacheche, Mabaibolo avula atuntulwilwe ne kupulintwa.

KYAFUMAMO: Nangwa kya kuba Bamfumu bajinga na bulume ne bantangi bajinga na byubilo byatama bakebelenga kuzhiya Baibolo, Baibolo bamusampanya ne kumutuntulula bingi. Wapimpula mizhilo ya mu byalo bimo, milaka ne bwikalo bwa bantu bavula bingi.