Yai panembwa’mba bijipo

Yai paji ndonda ya mitwe

Bamazoleta bateleko muchima kukopolola Binembelo

MUTWE WA PA NKUPIKO | BIZUMBA BYAPULUKA BAIBOLO

Bantu Bakankelwe Kupimpula Byambo Biji mu Baibolo

Bantu Bakankelwe Kupimpula Byambo Biji mu Baibolo

KIZUMBA: Kubola ne balwanyi bakankalwe konauna Baibolo. Pano bino, banembeshi ne bantuntuluzhi bakebelenga kupimpulako byambo bya mu Baibolo. Bimye bimo, bakeba kutuntulula Baibolo mu jishinda ja kuba’mba aswañane na mafunjisho abo, kechi kulondela mafunjisho a mu Baibolo ne. Twayai twisambeko pa bimo:

  • Mpunzha ya kupopwelapo: Pakachi ka myaka kitota kya buna ne kya bubiji B.C.E., banembi bena Samaliya ba mabuku atanshi atanu a mu Baibolo pa Kulupuka 20:17 babikilepo byambo bya kuba’mba “ku Mutumba wa Gelizimu ko ko mukashimikila kya kusokelapo bitapisho.” Onkao mambo, bena Samaliya bakebelenga Binembelo kutundaika milanguluko yabo ya kushimika nzubo ya Lesa ku “Mutumba wa Gelizimu.”

  • Lufunjisho lwa balesa basatu: Saka pakyangye kupita myaka 300 byo bapwishishe kunemba Baibolo, munembeshi waitabila mu balesa basatu pa 1 Yoano 5:7 wanungilepo byambo bya kuba’mba “mwiulu, Tata, Mambo ne Mupashi Wazhila: kabiji bonse basatu ke lesa umotu.” Bino byambo kechi byajingapo mu Binembelo biine bitanshi ne. Shayuka aye Bruce Metzger waambile’mba: “Kufumatu mu myaka kitota kya butanu na kamo, bino byambo byatainwenga javula mu mamanyusikilipiti a Kala a Kilatini ne a Vulgate.”

  • Jizhina ja Lesa: Na mambo a kulondela bisho bya Bayudea, bantuntuluzhi ba Baibolo bavula bafumyamo jizhina ja Lesa mu Binembelo. Bapingizhapo byambo bya mushingi nabiji bya kuba’mba “Lesa” nangwa “Nkambo,” byambo Baibolo byo engijisha kechi kwambatu pa Mulenga ne, bino ne pa bantu, bintu bingijisha bantu mu bupopweshi bwa bubela, ne Diabola.—Yoano 10:34, 35; 1 Kolinda 8:5, 6; 2 Kolinda 4:4. *

KYALENGEJILE BANTU KUKANKALWA KUPIMPULA BYAMBO BIJI MU BAIBOLO: Kitanshi, nangwa kya kuba bantu bamo bakopolwelenga Baibolo kechi bateleko muchima ku byambo ne, nangwa bajinga na milanguluko yatama, bino bavula bateleko bingi muchima kabiji baingijile bingi bulongo. Bamazoleta bakopolwele Binembelo bya Kihebelu pakachi ka myaka kitota kya butanu na kamo ne kya bujikumi C.E. ne kwibituntulwila mu binembelo byo batela’mba Mazoleta. Babajile byambo byonse ne bisopelo pa kuba’mba bamone’mba kafwamo byambo byanungwapo ne. Apa po bamwene’mba byambo kechi biji bulongo ne, mu binembelo biine bitanshi byo baingijishenga, bebinembele mu tumapunzha twajinga pakachi ka buku. Bamazoleta bakaine kwalulako byambo biji mu Baibolo. Shayuka wa Baibolo aye Moshe Goshen-Gottstein waambile’mba: “Bamazoleta bamwenenga’mba ke mambo akatampe kwalulako byambo bimo bya mu Baibolo.”

Kya bubiji, mamanyusikilipiti a kala avula bingi akwasha bashayuka ba Baibolo lelo jino kuyuka po banungileko byambo. Pa myaka yavula, bantangi ba bupopweshi bafunjishanga’mba mu Binembelo bya Kilatini mo mwajinga byambo biine bitanshi bya mu Baibolo. Onkao mambo, pa 1 Yoano 5:7 banungilepo byambo bya bubela byo twaambapo ku ntendekelo ya kino kibaaba. Bino byambo bya bubela bebibikile ne mu Baibolo wingijisha bantu bavula bingi wa Kizungu wa King James Version! Pano bino, mamanyusikilipiti akwabo byo atainwe, asolwelepo ka? Bruce Metzger wanembele’mba: “Byambo [biji pa 1 Yoano 5:7] kechi bitaanwamo mu mamanyusikilipiti onse a kala (Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic) ne, kanatu mu a Kilatini.” Kyafumamo, Baibolo ye bapitulukamo wa King James Version, ne Mabaibolo akwabo bino byambo bebifumyamo.

Chester Beatty P46, mamanyusikilipiti a mambanga a Baibolo a myaka ya kala nobe mu 200 C.E.

Nanchi mamanyusikilipiti a kala amwesha’mba byambo bya mu Baibolo byazhikijilwa nyi? Mivungilo ya mu Kalunga Kafwa byo yataainwe mu mwaka wa 1947, bashayuka baesakenye Binembelo bya Kihebelu bya Bamazoleta ne byajinga mu mivungilo ya Baibolo yo banembele kala kene. Umo wa mu jibumba japitulukilenga mu Mivungilo ya mu Kalunga Kafwa, waambile’mba “muvungilotu umo muji bishinka bimwesha’mba byambo bya mu Baibolo byo bakopolwele kala kene ku banembeshi Bayudea bya kishinka kabiji bya kine.”

Butala bwa mabuku bwa Chester Beatty mu muzhi wa Dublin, mu kyalo kya Ireland, muji mambanga a kala a Binembelo byonse bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu, kubikapotu ne mamanyusikilipiti ajingako mu myaka kitota kya bubiji C.E., ko kuba’mba myaka nobe 100 kufuma kimye kyo bapwishishe kunemba Baibolo. Buku wa kuba’mba The Anchor Bible Dictionary waamba’mba: “Nangwa kya kuba pa mambanga paji byambo bimwesha bishinka byonse, bino bimwesha’mba byambo bya mu Baibolo bebikopolwele bulongo kwesakana na byonka byo byanembelwe mu binembelo bitanshi.”

“Twakonsha kwamba’mba kafwako buku wa kala watuntululwa bulongo kwesakana pamo na Baibolo ne”

KYAFUMAMO: Mamanyusikilipiti a Baibolo avula a kala amwesha kuba’mba Baibolo wa kine. Sir Frederic Kenyon waambile pa Binembelo bya Kingiliki bya Bwina Kilishitu amba: “Kafwako buku mukwabo wa kala uji na bishiino byavula bya kala ne, kabiji kafwako shayuka ulengulula Baibolo wakonsha kukana’mba byambo biji mu Baibolo ye tuji nanji lelo jino bya kine ne.” Kabiji shayuka aye William Henry Green waambile pa Binembelo bya Kihebelu amba: “Twakonsha kwamba’mba kafwako buku wa kala watuntululwa bulongo kwesakana pamo na Baibolo ne.”

^ jifu. 6 Umvwe mukeba kuyukilapo byavula monai Bya Kulumbulula A4 ne A5 mu Baibolo wa Binembelo bya Ntanda Ipya, uji ne pa www.pr418.com.