KIZUMBA: Mambanga ne biseba byo bintu byaingijishanga banembi ba Baibolo ne bakopololanga. * (2 Timoti 4:13) Kunemba pa mambanga ne biseba kwalengejile byepi Baibolo kubula kuzhiya?

Mambanga onaika bukiji, kwaluka musombelo ne kusansaika. Wafunda pa bwikalo bwa bena Ijipita aye Richard Parkinson ne Stephen Quirke baambile’mba: “Mambanga akonsha kubola ne kusansaika. Mambanga o mwalama akonsha kutendeka kubola na mambo a kinyanzhinyanzhi kabiji bakoswe nangwa bilongolo byakonsha kwiaja kikatakata makena inge beazhiika.” Mambanga amo o bataine, beabikile pa mute wazonga nangwa pa kinyanzhinyanzhi ne kwialengela kubola bukiji.

Biseba byakosa kukila mambanga, pano bino nabyo bibola inge mwabula kwibingijisha bulongo nangwa kwibibika pa mute nangwa paji kinyanzhinyanzhi. * Kabiji bilongolo byatemwa kuja biseba. Buku wa Everyday Writing in the Graeco-Roman East waamba’mba: “Mabuku avula a kala aonaikile.” Inge kya kuba Baibolo wabolele, ne byambo bijimo inge byazhiya.

KYALENGEJILE BAIBOLO KUBULA KUBOLA: Muzhilo wa Bayudea wakambizhe mfumu yense ‘kwikopolwela mu buku ino Mizhilo,’ ko kuba’mba mabuku atanshi atanu a mu Baibolo. (Mpitulukilo ya mu Mizhilo 17:18) Mu myaka kitota kitanshi C.E., banembeshi bakopolwele mamanyusikilipiti avula bingi kya kuba mu mashinagoga monse mu Isalela kukafika ne ku Makedonya mwatanwanga Binembelo. (Luka 4:16, 17; Byubilo 17:11) Ki ka kyalengela kuba’mba mamanyusikilipiti amo a kala afikeko ne lelo jino?

Shayuka wa Lulayañano Lupya aye Philip W. Comfort waambile’mba: “Bayudea bafyanga mivungilo pajinga Binembelo mu milondo.” Bena Kilishitu batwajijile kulondela kino kisho. Onkao mambo, mamanyusikilipiti a Baibolo a kala beataana mu milondo ya buchimba ne mu makelo ne mu mapunzha mwabula mema.

KYAFUMAMO: Bibese byavula bya mamanyusikilipiti a Baibolo byaikala myaka kukila pa 2,000 ko biji ne lelo jino. Kafwako buku mukwabo uji na mamanyusikilipiti aikala myaka yavula ne.