NANCHI INO NTANDA IKATWAJIJILA KWIKALAKO NYI?
Tulunga Twa Mema
MU TULUNGA twa mema mufuma kajo kavula kapusana pusana kabiji muji ne bintu byavula byakwingijisha pa kulenga muchi. Kichika kya mwela ye tupema wa oxygen ufuma mu tulunga, kabiji tulunga tukoka mwela wa carbon dioxide. Kabiji tulunga to tulengela kwalauka kwa nkilo.
Ene Mambo o Twafwainwa Kuzhikijila Tulunga
Kwalauka kwa nkilo konauna bimena ku mabwe ekala panshi ya kalunga, tulwembe ne bilengwatu bikwabo. Bashayuka ba sayansi bamba’mba bino bimena ku mabwe ekala panshi ya tulunga mwikala bilengwa byakonsha kufwa pa kupitapo myakatu 30.
Bashayuka bamba’mba tuñonyi twavula twa mu kalunga twafwainwa twakijapo kala bipepala. Kabiji mapepala ekala mu tulunga twa mema epaya bingi bilengwa byumi pa mwaka pa mwaka.
Mu 2022 António Guterres, munembeshi wa mu kipamo kya UN waambile’mba: “Kechi twatako muchima kulama bulongo tulunga twa mema ne, kabiji pa kino kimye tuji na lukatazho lo nakonsha kwamba’mba lubena kukebewa kwingijilapo bukiji bukiji.”
Ntanda Beilengele Kwikala Myaka ne Myaka
Tulunga twa mema ne bilengwa byumi bijimo bebilengele kuba’mba bikalenga bya butooto ne bumi bwawama inge mema kechi be atamisha ne. Buku wa Regeneration: Ending the Climate Crisis in One Generation walumbulula ene mambo bantu o bafwainwa kubujila konauna tulunga byo aambile’mba: “Inge bantu baleka kutaya biswaswa mu tulunga twa mema, tulunga twine twakonsha kuwamisha mema.” Monai bishinka byalondelapo:
-
Tubilongolo tucheche tutelwa’mba phytoplankton tukoka ne kulama mwela wa carbon dioxide kabiji uno mwela ye ulengela kyuya. Tuno tu bilongolo tutelwa’mba phytoplankton tulama mwela wa carbon dioxide wakonsha kulama bichi, nsono ne bijimwa byonse biji pano pa ntanda.
-
Tubilongolo tucheche twikala mu mema tutelwa’mba Microbes tuja masabi afwa akonsha kutamisha tulunga. Tuno tubilongolo nato betuja ku bilengwa bikwabo bya pa kalunga. Keyala wa pa intaneti wa Smithsonian Institution Ocean Portal waambile pa bino byubiwa’mba: “Bilengela mema pa tulunga kuwama.”
-
Jishinda bilengwa byumi bikala mu tulunga jo bisungulwilamo kajo bilengela mema a mu kalunga kubula kwikala na acid, mambo ino acid yakonsha konauna bimena ku mabwe ekala panshi ya kalunga, tulwembe ne bilengwa bikwabo.
Bantu byo Babena Kuba pa Kupwisha Lukatazho
Inge ke twingijishe byola ne mitumwa ya mema yo twafwainwa kwingijishako javula, kino kikakwashako kukepeshako mapulasitiki kuya mu tulunga twa mema
Inge kya kuba’mba mu tulunga kechi babena kutayamo ndochi ne, ko kuba’mba kechi kikebewa kuwamishamo ne. Bashayuka babena kubuula bantu kuba’mba inge bapota bintu na biji byola bya kusendelamo bintu, bipoompa ne mapulasitiki bafwainwa kwibingijisha javula kukila kwingijishakotu jimo.
Kuji bintu bikwabo byo bafwainwa kuba. Katataka papo mu myaka ya kunyuma kwe, Kavoto katala pa butoto kafumishe ndochi mu tulunga twa mema kufika ku 9,200,000kg mu mwakatu umo byo bataile mu tulunga ku byalo 112. Nangwa byonkabyo, ino yajingatu ndochi icheche inge twiyesakanya ku ndochi yonse yo bataya mu tulunga pa mwaka pa mwaka.
Sawakya wa ba National Geographic waambile’mba: “Kechi kyakonsheka kufumya acid iji mu mema ne.” Bantu basoka bingi bintu kya kuba’mba kikatazha bingi bilengwa kuwamisha mema a mu kalunga.
Baibolo Witupa Ñanyi Luketekelo?
“Ntanda yakumbana na bintu byo mwalenga. Kuji kalunga ka mema kabaya bingi, kayula na bilengwa byumi bya kukankalwa kubala, bicheche ne bikatampe.”—Salamo 104:24, 25.
Mulenga wetu walengele tulunga twa mema mu jishinda ja kuba’mba twiwamishenga twine. Byokiji kuba’mba Mulenga wayuka bingi bulongo tulunga ne bijimo, ko kuba’mba ye wafwainwa kuwamisha tulunga twa mema ne byonse bijimo. Monai kibaba kiji na mutwe wa kuba’mba “Lesa Walaya’mba ino Ntanda Ikatwajijila Kwikalako,” pa jipa 15.
