Yai panembwa’mba bijipo

Yai paji ndonda ya mitwe

MUTWE WA PA NKUPIKO

Nanchi Baibolo Buku Wawamatu Nyi?

Nanchi Baibolo Buku Wawamatu Nyi?

Baibolo bamupwishishe kala kumunemba, papita ne myaka nobe 2,000. Kufumatu kyo kya kimye, mabuku avula anembwa kabiji aleka kwingila. Pano Baibolo aye kechi waleka kwingila ne. Langulukai pa bino byalondelapo.

  • Baibolo wapuluka mu bizumba byavula bingi ku bantu bakebelenga kumuzhiya. Buku wa kuba’mba An Introduction to the Medieval Bible waamba’mba mu byalo bitelanga’mba “bena Kilishitu” kufuma mu 500 C.E. kufika nobe mu 1500 C.E “muntu inge waikala na Baibolo nangwa kumutanga mu mulaka wamba bantu bavula bamumonanga’mba nsatuki.” Bashayuka batuntulwile Baibolo kutwala mu mulaka wamba bantu bavula nangwa boba batundaikilenga bantu kufunda Baibolo babikilenga bumi bwabo mu kizumba. Bamo bebepayile.

  • Nangwa kya kuba kwajinga bantu bavula bingi bakebelenga kuzhiya Baibolo, bino bantu bavula baikele nanji kabiji ne luno bantu bavula bingi baji na Mabaibolo. Mabaibolo 5 bilyonyi atuntulu nangwa lubaji lumo apulintwa mu milaka kukila pa 2,800. Kino kibena kumwesha’mba kafwako buku wa bya buntemwamaana, sayansi nangwa buku waamba pa bintutu bikwabo waesakana na Baibolo ne. Kabiji mabuku aamba pa bino bintu kechi atwajijila kwingila ne.

  • Baibolo wakwashako kulama ne kuwamishako milaka imo mo atuntululwilwa. Baibolo watuntulwile Martin Luther mu mulaka wa Kijeomani wakwasha bingi kulama uno mulaka. Baibolo mutanshi utelwa’mba King James Version bamulumbulula’mba “kyamweka ye buku wakwasha bingi bantu wanembelwe” mu mulaka wa Kizungu.

  • Buku wa The Oxford Encyclopedia of the Books of the Bible waamba’mba Baibolo “wapimpula bingi bisho bya bantu ba ku byalo bya ku muzhika, kechi mu byo baitabilamo ne mu byubilo byonkatu ne, bino ne mu bya kulengalenga, mabuku, mizhilo, bya bumulwila ntanda, ne bintutu bikwabo kubala kukooka.”

Bino byo bishiino bimo byalengela Baibolo kupusanako na mabuku akwabo. Mambo ka uno buku kyo bamutemenwa bavula? Mambo ka bantu o babikijilenga bumi bwabo mu kizumba na mambo a uno buku? Abino byalondelapo byo bimo byalengejile: Mu Baibolo muji byambo byawama byaamba pa bya kwikala ne byo twakonsha kwikala na bulunda bwawama na Lesa. Baibolo witukwasha kuyuka kine kyalengela kuba’mba bantu bayandenga ne malwañano. Kyakila pa byonse, Baibolo witulaya kuba’mba ano makatazho akapwa, kabiji witubuula ne byo akapwa.

Baibolo Witufunjisha Kuyuka Lesa ne Kwikala na Byubilo Byawama

Kufunda sukulu kwawama bingi. Pepala wa byambo wa ku Canada utelwa’mba Ottawa Citizen walumbulula’mba “kufunda kufika palepa kechi kulengela muntu kwikala na byubilo byawama ne.” Kya kine, kwesakana na sawakya wanembele Edelman wa kipamo kyambilako bipamo bya busulu ne kafulumende, bantu bavula bafunda kufika palepa, kubikapotu ne bashenyenye mu bya busulu ne bantangi ba mu kafulumende, babepa bubela, kwingijisha bujimbijimbi ne kwiba, kabiji kino kilengela “bantu kuleka kwibaketekela.”

Baibolo ufunjisha bantu kwikala na byubilo byawama ne kuyuka Lesa. Witufunjisha kuyuka “bololoke ne bunchibamambo bwaoloka ne kubula misalululo, ne mashinda onse a bintu byawama.” (Byambo bya Maana 2:9) Akilangulukai pa kino kyamwekele. Mwanamulume uji na myaka ya kusemwa 23 ye tusakutela’mba Stephen, bamutayile pa kazhima mu kyalo kya Poland. Byo ajinga mu kaleya, watatwile kufunda Baibolo kabiji byo afunjilenga byamufikile bingi pa muchima. Wanembele’mba: “Pano luno popo nayuka mwatala byambo bya kuba’mba ‘nemeka bashobe ne bainobe,’ kabiji nafunda bya kwikanya, kikatakata bya kufwomona bukaji.”—Efisesa 4:31; 6:2.

Jifunde jimo jamukwashishe bingi Stephen jitanwa pa Byambo bya Maana 19:11 ja kuba’mba: “Maana a muntu afwomona bukaji bwanji, kabiji aye kimuwamina kulekelako bakwabo mambo.” Lelo jino, inge pamweka bintu bimo, Stephen wibikako kupwisha makatazho mu meso anteka ne kwingijisha mafunde a mu Baibolo. Waambile’mba: “Nataana kuba’mba Baibolo ke buku muji maana akwashañana bingi.”

Kamonyi wa kwa Yehoba wa jizhina ja Maria bamutukile ku mwanamukazhi umo washikilwe Bakamonyi ba kwa Yehoba kya kuba bantu bavula baishile na kumona kyamwekelenga. Bino Maria kechi washinkenye ne, aye wafuminepotu kishinshi. Uno mwanamukazhi waumvwine bingi kutama ku muchima pa byo aubile kabiji wakebele kumonañana na Bakamonyi. Byo amonañene ne Maria jikwabo saka papita ne ñondo umo, uno mwanamukazhi wakumbachijilemo Maria ne kulomba lulekelo lwa mambo. Kabiji wafunjile kuba’mba kukooka muchima kwa kwa Maria ne kwikanya kwamwesheshe bintu byo aitabilamo. Kika kyafuminemo? Uno mwanamukazhi washikilwe Bakamonyi ne balongo banji 5 bafuukwilepo kufunda Baibolo na Bakamonyi ba kwa Yehoba.

Yesu Kilishitu waambile’mba maana beabingisha ku bintu byaoloka byuba muntu. (Luka 7:35) Kuji bishiino byavula bingi bimwesha’mba mafunde a mu Baibolo akwasha bantu. Ano mafunde etulengela kwikala bantu bawama. Kabiji ‘apana maana ku wabula maana,’ ne ‘kulengela muntu kumona kyeya’ kupichila mu kwikala na byubilo byawama ne kuyuka Lesa.—Salamo 19:7, 8.

Baibolo Walumbulula Byatendekele Buyanji ne Malwañano

Bashayuka ba michi pa kufunda mwalo waiyako katataka ye babula kuyuka, bengila na ngovu kuba’mba bayuke kwafuma yewo mwalo. Byo byo twafwainwa ne kuba pa kuba’mba tuyuke byatendekele buyanji ne makatazho abena kupitamo bantu. Baibolo witukwasha bingi, mambo walumbulula byatendekele bwikalo bwa bantu, ne kimye kyatendekele makatazho.

Buku wa Ntendekelo walumbulula kuba’mba makatazho a bantu atendekele kimye bantu batanshi kyo basatukijile Lesa. Bene bepele luusa lwa kwifuukwila kyawama ne kyatama, bino luno luusa saka lwajingatu lwa Mulenga wabo. (Ntendekelo 3:1-7) Kyatamakotu ke kya kuba’mba kufumatu kimye kyo basatukile, bantu bavula bingi babena kulondela ino ndangulukilo ya bukitolwele. Ñanyi bintu byafumamo? Bantu kechi bakasuluka ne kwikala na lusekelo ne, bino mwafumatu malwañano, lumanamo, byubilo bincha ne kubula kwikala balunda na Lesa. (Musapwishi 8:9) Baibolo waamba’mba: “Muntu na maana anji mwine kechi wakonsha kusala jishinda jawama kuyamo ne.” (Yelemiya 10:23) Mambo awama ke a kuba’mba katatakatu bintu byatama byafuma mu bunsatuki bwa bantu bipwe.

Baibolo Witupa Luketekelo

Baibolo witulaya’mba na mambo a kuba’mba Lesa watemwa boba banemeka buntangi bwanji ne mizhilo yanji, kechi ukaswisha bubi ne buyanji kutwajijila myaka ne myaka ne. Byatama “bifuma mu byubilo byabo bikebafikila” bangubabibi. (Byambo bya Maana 1:30, 31) Pakuba “bakimote bakaswana ntanda, kabiji bakasangalelanga mu kuvula kwa mutende.”—Salamo 37:11.

“[Lesa] wakeba’mba bantu bonse bapuluke ne kuyukisha bulongo bukine.”—1 Timoti 2:3, 4

Lesa ukafikizha mulaye wanji wa kuleta mutende pano pa ntanda kwingijisha “Bufumu bwa Lesa.” (Luka 4:43) Buno Bufumu ke kafulumende ukalamanga ntanda yonse, kabiji Lesa ukengijisha buno Bufumu kumwesha’mba ye uji na luusa lwa kulama bantu. Yesu wamwesheshe’mba buno Bufumu bukalamanga ntanda byo aambile mu lulombelo lo tufunjilako kuba’mba: “Bufumu bwenu bwiye. Kyaswa muchima wenu kyubiwe pano pa ntanda.”—Mateo 6:10.

Kya kine, bangikazhi ba mu Bufumu bwa Lesa bakobanga kyaswa muchima wa Lesa, kabiji bakakookelanga Mulenga wabo kuba’mba ye Kalama, kechi muntu mukwabo ne. Mazhikakanwa, lwiso, misalululo ya bikoba, ne makondo byonse bikapwa, kabiji kechi mukekala muyanji ne. Kukekalatu ntanda imo, kafulumende umo, ne mizhilo imo ya byubilo byawama.—Lumwekesho 11:15.

Kyakonsha kwitukwasha pa kuba’mba tukatwele mu ntanda ipya ke kufunda pe Lesa. Pa 1 Timoti 2:3, 4 paamba’mba: “[Lesa] wakeba’mba bantu bonse bapuluke ne kuyukisha bulongo bukine.” Buno bukine bwavwangamo mafunjisho a mu Baibolo o twakonsha kutela’mba mizhilo ya Bufumu, ko kuba’mba mizhilo ne mafunde o tukalondelanga mu buno bukalama, amo twakonsha kwiataana mu Jashi ja pa Mutumba jaambile Yesu Kilishitu. (Mateo bitango 5-7) Inge mwatanga bino bitango bisatu, fwanyikizhai bikekala bwikalo kimye bantu bonse kyo bakalondelanga maana a kwa Yesu.

Nanchi twafwainwa kukumya pa kuyuka’mba Baibolo ye buku ye basampanya bingi pano pa ntanda nyi? Ine! Mambo mafunjisho ajimo afuma kwi Lesa. Kabiji kusampanwa kwanji kumwesha’mba Lesa ukeba kuba’mba bantu ba milaka yonse ne bisaka byonse bafunde pe aye ne kukamwenamo mu mapesho akaleta Bufumu bwanji.—Byubilo 10:34, 35.