Tubuulaiko pacheche mwapitamo bwikalo bwenu.

Nasemenwe mu 1966 kabiji nakomejile mu kyalo kya Taiwan. Bansemi bami bajinga mu bupopweshi bubiji, bwa Taoism ne Buddhism. Nangwa kya kuba twapopwelanga bashakulu betu ne kulomba ku bipashañano, kechi twalangulukangapo pe Lesa amba ye Mulenga wa bintu byonse ne.

Mambo ka o mwafuukwijilepo kufunda pa bilengwa byumi?

Byo nakijinga mwanyike, natemenwe bingi bilelwa, kabiji nakebelenga kufunda bya kufumyapo buyanji pa banyama ne bantu. Patanshi, nafunjile michi ya banyama, bino mu kuya kwa kimye, nafunjile pa bilengwa mwana munda ne kukoma. Naubile bino kuba’mba ngyuke kwafumine bumi.

Mwaitabijile kuba’mba bilengwa byaishilekotu bine. Mambo ka?

Bashayuka pa sukulu mukatampe bafunjishanga kuba’mba bilengwa byaishilekotu bine baambanga’mba kuji bishiino bimwesha’mba kino kya kine. Ne amiwa naitabijile.

Ki ka kimulengejile kuba’mba mutendeke kutanga Baibolo?

Kwajinga bintu bibiji byandengejile. Kitanshi, nalangulukanga’mba nangwa kya kuba kuji balesa bavula bapopwela bantu, bino kwafwainwa kwikala umo wakila bakwabo. Pano wakila bakwabo ye wepi? Kya bubiji, nayukile’mba Baibolo ke buku ye banemeka bingi bantu. Onkao mambo, nakebelenga kufunda byavula pa Baibolo.

Kimye kyo nayile na kufunda pa Sukulu Mukatampe wa Bakatolika mu kyalo kya Belgium (Belgium’s Catholic University of Leuven) mu 1992, nayile mu chechi wa Bakatolika kabiji naambijile pulishiti kuba’mba ankwashe kuyuka Baibolo, pano bino, wakaine.

Pano mwataaine byepi mikumbu ya mepuzho enu?

Byo papichile myaka ibiji saka nkiji mu Belgium na kufunda bya sayansi, namonañene na mwanamukazhi mwina Poland wa jizhina ja Ruth, wajinga Kamonyi wa kwa Yehoba. Uno mwanamukazhi wafunjile Kichainizi pa kuba’mba akwashe baana ba sukulu bajinga pa uno sukulu mukampe bakebelenga kufunda pe Lesa. Nalombele kwi Lesa kuba’mba ankwashe kufunda Baibolo, kabiji natemenwe bingi pa kumonañana na uno mwanamukazhi.

Ruth wandumbulwijile’mba nangwa kya kuba Baibolo kechi buku wa bya sayansi ne, bino wakwatankana na byamba sayansi. Nembi wa Baibolo Davida walombele kwi Lesa amba: “Meso enu ammwene saka nji munda; binungwa bya mubiji wami byonse byanembelwe mu buku wenu ne moba o byalengejilwengamo, nangwa kya kuba kechi kwakijingapo nangwa kimo kyamwekele ne.” (Salamo 139:16) Nangwa kya kuba Davida waingijishe ñambilo ya nsansawilo, bino byo aambile byajinga bya kishinka. Nangwatu binungwa bya mubiji saka bikyangye kulengwa, mikambizho yo bilondela pa kulengwa saka ijiko. Bukishinka bwa byambo biji mu Baibolo bwandengejile kushiinwa’mba Baibolo Mambo a Lesa. Kabiji nayukile kuba’mba kujitu Lesa umo wa kine, Yehoba. ¹

 Ñanyi bintu bimulengejile kushiinwa kuba’mba Lesa ye walengele bumi?

Ene mambo o tufunjila sayansi ke kukeba kuyuka bukine, kechi milangulukotu ya bantu ne. Kufunda bilengwa mwana munda kwandengejile kupimpula milanguluko yami, ko kuba’mba nashiinwe’mba bumi bwalengelwe. Akilangulukai pa kino. Pa kulenga kintu, bashayuka balengela jimo mwakusonkankenya bintu pa kuba’mba bikwatankane bulongo mu jishinda jawama. Ne mwana byo byo alengwa byonkabyo, pano bino, jishinda jo alengelwamo jakatazha bingi kumvwisha.

Kulengwa kwa mwana kutendeka inge jike ja lusemo jasambakana na malume a mwanamulume, ke ibyo nyi?

Ibyo mwane. Kano kajiselo katendeka kwabanapo ne kulenga tubibese tuchetuche. Mu kuya kwa kimye pa kupitapo maola 12 kufika ku 24, maselo atendeka kuvula. Pa kutendekatu, maselo atelwa’mba stem cells atendeka kulengwa. ² Ano ma stem cells alenga maselo apusana pusana afika ku 200 nangwa kukilapotu akebewa pa kulenga mwana. Ano akonsha kwikala maselo a mashi, maselo a bikupa, maselo a mishipeshipe ne maselotu akwabo.

Maselo abena kukebewa afwainwa kulengwa pa kimye kyafwainwa ne kwikala pa mpunzha pafwainwa. Kitendekelapo ke kwibungizha pamo ne kwikala bibese byalengwa na maselo, kabiji bino bibese byo bilenga binungwa bya mubiji ne mbavu. Muntu ulenga bya kulengalenga kechi wafwainwa ne kulanguluka kuba bino ne. Pano bino, mikambizho ilondelwa pa kulengwa kwa mwana munda yanembwa bingi bulongo mu kajiselo ka DNA. Inge nalanguluka pa ndengelo ya bino bintu, nshiinwa kuba’mba kine Lesa ye walenga bumi.

Mambo ka o mwaikela Kamonyi wa kwa Yehoba?

Kyandengela ke butemwe. Yesu Kilishitu waambile’mba: “Kino kyo kyo bakayukilako bonse amba mwi baana bami ba bwanga, umvwe mwitemwa anwe bene na bene.” (Yoano 13:35) Buno butemwe kechi buji na misalululo ne. Kabiji kechi bwaimena pa kyalo kwafuma muntu, kisho, nangwa kikoba ne. Namwene buno butemwe kimye kyo natendekele kupwila pamo na Bakamonyi.