NANGWA kya kuba Baibolo kechi buku wa bya sayansi ne, bino byo yaamba pa ntanda bya kine. Akimonai byaamba lufunjisho lwaamba pa nkiilo ne pa bantu byo balengwa.

BILENGWA MVULA

Baibolo waamba’mba: “[Lesa] ukokela mema mwiulu; kabiji aluka ke mvula kufuma ku kamfwa wanji; kepo makumbi einokesha.”—Yoba 36:27, 28.

Baibolo pano waamba pa bintu bisatu bilengela mvula kunoka. Patanshi, kyuya ‘kikokela mema mwiulu,’ kya bubiji, ano mema inge beakokela mwiulu alenga makumbi. Kya busatu, mvula utendeka kunoka. Ne lunotu, bashayuka kechi bayuka bulongo bilengwa mvula ne. O ene mambo Baibolo o aambila’mba: “Nanchi paji wakonsha kuyuka bikumbana makumbi?” (Yoba 36:29) Mulenga wetu wayuka bilengwa mvula kabiji watangijile bantu kunemba bino bishinka mu Baibolo. Kabiji waubile bino bashayuka saka bakyangye ne kuyuka bilengwa mvula.

MASELO ALENGA MWANA MUNDA

Nembi wa Baibolo aye Mfumu Davida waambile’mba: “Meso enu ammwene saka nji munda; binungwa bya mubiji wami byonse byanembelwe mu buku wenu.” (Salamo 139:16) Mu ñambilo ya kifwanyikizho, Davida waambilenga pa mwana uji munda ubena kukoma kulondela mikambizho yanembwa mu “buku”. Papita ne myaka nobe 3,000 kufuma po banembejile byambo biji mu kino kinembelo.

Mu myaka ya mu ma 1800, shayuka wa bya sayansi aye Gregor Mendel wa mu kyalo kya Austria wataaine bishinka pa bingila maselo. Kabiji mu April 2003, bapesa bya kupesapesa baumvwishishe bingila maselo a mu mubiji wa muntu, ko kuba’mba maselo alenga mubiji wa muntu. Ba sayansi bataana kuba’mba maselo engila bingi bulongo nobe abena kulondela mizhilo yo banemba mu buku muji mutanchi wa byambo. Maselo engila mingilo yapusana pusana kwesakana na byo bealenga. Ano maselo atendeka kulenga binungwa bya mubiji nabiji bongo, muchima, mishipeshipe ne mbavu, kabiji bino binungwa bitendeka kukoma pa kimye kyabyo. Onkao mambo, bashayuka ba bya sayansi balumbulula ano maselo amba ajitu nobe “buku wa bumi.” Ñanyi kintu kyakwashishe Davida kunemba bino bishinka byonse? Davida waswile kuba’mba: “Mupashi wa Yehoba waambile kupichila mwi amiwa; byambo byanji byajinga pa lujimi wami.” *—2 Samwela 23:2.

Kikatazha bingi kuyuka kimye bufumu kyo bukatendeka kulama ne kimye kyo bakebonauna. Pano bino, Baibolo waambijile jimo pa konaunwa kwa bamfumu bayile nkuwa ne mizhi ikatampe. Monai byamwekejile bufumu bubiji.

KIMYE BABILONA KYO BAMONAWINE

Bufumu bwa Babilona bo bwajinga na bulume kukila byalo byonse byajinga ku muzhika wa Asia pa myaka yavula. Kabiji uno muzhi wabayile bingi kukila mizhi yonse. Bino saka kuji myaka nobe 200, Lesa watangijile Isaya nembi wa Baibolo kwambila jimo amba Kilusa ye ukashinda muzhi wa Babilona kabiji kechi mukekalanga bantu ne. (Isaya 13:17-20; 44:27, 28; 45:1, 2) Nanchi bino byamwekele nyi?

Juba jimo bufuku mu October 539 B.C.E., Kilusa Mukatampe washinjile muzhi wa Babilona. Mu kuya kwa kimye, mifolo mwapitanga mema atekezhanga uno muzhi aumine. Mu 200 C.E., uno muzhi waikeletu kiselebwa byonka byaambijile jimo Baibolo. Lelo jino, muzhi wa Babilona washalatu ke bikulukulu. Byonkatu byaambijile jimo Baibolo, muzhi wa Babilona ‘washalatu ke masala.’—Yelemiya 50:13.

Banembi ba Baibolo bayukile byepi bintu bikamweka kulutwe? Baibolo waamba’mba “bino byo byambo byaambile Isaya mwana wa kwa Amozi byo amwene mu kimwesho pa mambo a bintu bikamwekela Babilona.”—Isaya 13:1.

NINEVWA UKEKALA—“KE MASALA MWAUMA NOBE MU KISELEBWA”

Ninevwa wajinga muzhi mukatampe mu Bufumu bwa bena Asilya. Mu uno muzhi mwajinga bishimikwa byayile bingi nkuwa. Mwajinga mikwakwa yavula bingi, mashamba, mazubo mo bapopwelanga balesa babo ne Mazubo akatampe mwaikalanga bantu. Ngauzhi Zefwaniya waambijile jimo amba uno muzhi ukashalatu “ke masala mwauma nobe mu kiselebwa.”—Zefwaniya 2:13-15.

Muzhi wa Ninevwa bamonawine ku bashilikale ba bena Babilona ne ba bena Media mu myaka kitota kya butanu na bubiji B.C.E. Buku umo waambile’mba, uno muzhi “washalatu ke masala pa myaka 2500.” Bantu bazhinaukilenga inge uno muzhi kine wajingako. Mu myaka kitota kya bu 19, bapoya bya kupoyapoya bazhiikwile bikulukulu bya muzhi wa Ninevwa. Kufikatu ne lelo jino, uno muzhi washalatu ke masala. Kino kyalengejile kipamo kya Global Heritage Fund kwamba’mba: “Bikulukulu bya muzhi wa Ninevwa bikaleka kumweka.”

Bino byambo byaambijile jimo Zefwaniya wibifumishe kwepi? Waambile’mba, “byambo bya Yehoba byaishile kwi [aye].”—Zefwaniya 1:1.

MU Baibolo muji mikumbu ya mepuzho a mu bwikalo anema bingi. Akimonai mepuzho alondelapo.

MAMBO KA BUBI NE BUYANJI O BWAVUJILA MU NTANDA?

Binembelo byaambapo bingi pa kilengela bubi ne buyanji. Baibolo waamba’mba:

1. ‘Bantu balama bantu bakwabo na kwibayanjisha.’—Musapwishi 8:9.

   Bukalama bwa bantu bwaleta buyanji ku bantu.

2. “Bimye ne bintu bya kubula kuketekela, bibamwekela bantu bonse.”—Musapwishi 9:11.

   Bintu bya kubula kuketekela nabiji bikola, mapuso nangwa bya malwatu bikwabo byakonsha kumwekela uji yense, kuji konse kabiji pa kimye kiji kyonse.

3. “Bundengamambo byo bwatwelele pano pa ntanda mu muntu umo, ne lufu nalo lwaishijile mu bundengamambo.”—Loma 5:12.

   Bumbulwa kulumbuluka ne lufu kechi byajingako kimye mwanamulume ne mwanamukazhi kyo balengelwe ne. Bundengamambo “bwatwelele pano pa ntanda” byo basatukijile Mulenga wabo kya nshiji.

Baibolo kechi walumbululatu ene mambo bantu o bayanjila ne, bino waamba ne pa bintu bikwabo. Baibolo walaya’mba Lesa ukafumyapo bubi ne ‘kushimuna mipolo yonse ku meso abo, ne lufu, mabingo, kujila ne misongo kechi bikekalako jibiji ne.’—Lumwekesho 21:3, 4.

KI KA KIMWEKA INGE MUNTU WAFWA?

Baibolo walumbulula kuba’mba muntu inge wafwa kechi uyukapo kintu nangwa kimo ne. Pa Musapwishi 9:5 paamba’mba: “Mambo bantu bomi bayuka’mba bakafwa, pakuba bantu bafwa kafwako kintu nangwa kimo kyo bayuka ne.” Inge muntu wafwa, “milanguluko yanji yonaika.” (Salamo 146:4) Muntu inge wafwa, bongo buleka kwingila. Onkao mambo, inge twafwa kechi twakonsha kuba kintu nangwa kimo, nabiji kulanguluka nangwa kumvwa ne.

Baibolo kechi waambatu pa byo kikala inge muntu wafwa ne, bino waamba ne pa bintu bikwabo. Walaya kuba’mba bantu balaala mu tulo bakebasangula mu kimye kya lusanguko.—Hoseya 13:14; Yoano 11:11-14.

MAMBO KA O TWAIKELA NA BUMI?

Baibolo wamba’mba Yehoba Lesa walengele mwanamulume ne mwanamukazhi. (Ntendekelo 1:27) Mwanamulume mutanshi, aye Adama bamulumbulula’mba “mwana wa kwa Lesa.” (Luka 3:38) Muntu  bamulengele kuba’mba ekale na bulunda bwakosa na Shetu wa mwiulu. Kabiji bamulengele kuba’mba akekalenga na lusekelo myaka ne myaka pano pa ntanda ne kusemununa. O ene mambo bantu bonse o baikela na muchima wa kufunda pe Lesa. Baibolo waamba’mba: “Bo ba lusekelo aba baji na muchima wa kukeba kuyuka Lesa.”—Mateo 5:3.

Kabiji Baibolo waamba’mba: “Batokwa ke boba bomvwa mambo a Lesa ne kwialama.” (Luka 11:28) Baibolo kechi witufunjishatu pe Lesa ne, bino witukwasha ne kwikala bwikalo bwa lusekelo luno ne kwitupa luketekelo lwa kulutwe.

PANYUMA ya kupituluka mu bishinka bimo, bantu bavula mwaya ntanda bashiinwa kuba’mba Baibolo kechi bukutu byonka biji mabuku akwabo a kala ne. Bino bashiinwa’mba Baibolo ke Mambo a Lesa anembelwe na lutangijilo lwa mupashi wa Lesa, kabiji ye ye engijisha kwisambilamo na bantu kubikapotu ne anweba. Lesa ubena kukeba bantu bonse kumuyuka ne kwikala balunda nanji. Baibolo waamba’mba: “Fwenyai kwipi ne Lesa, ne aye ukafwenya kwipi ne anweba.”—Yakoba 4:8.

Kufunda Baibolo kimye kyonse kwitulengela kuyuka bintu byavula bingi. Ñanyi bintu? Inge mubena kutangapo buku umo, muyuka bulongo milanguluko ya wanembele uno buku. Kutanga Baibolo nako kwakonsha kwimukwasha kuyuka milanguluko ya Lesa, Mwine Mwina Baibolo. Mufuma bintu byawama bingi inge ke mube bino. Mwakonsha kuyuka bulongo Mulenga wetu. Kabiji Baibolo wasolola:

• Jizhina ja Lesa, bintu byo alenga ne byubilo byanji byawama.

• Lesa byo akebelenga bantu amba bekalenga.

• Byo mwakonsha kwikala balunda na Lesa.

Nanchi mwakonsha kutemwa kufunjilapo bikwabo nyi? Bakamonyi ba kwa Yehoba bakatemwa bingi kwimufunjishanga Baibolo kyatutu. Kuba bino kukemukwasha kufwenya kwipi na Mwine mwina Baibolo aye Yehoba Lesa.