Mu bisemi bimo, baana bafwainwa kwingila mingilo ya pa nzubo kabiji kechi bafwainwa kwijizhanya pa kwingila ne. Mu bisemi bikwabo, bansemi balama baana babo butotwe mambo kechi bebapa nkito ya kwingila ne, kino kyalengela baana babo kubula kufunda mingilo.

Bashayuka bamba’mba luno lukatazho lwabaya bingi ku byalo bya bazungu. Mu bino byalo, baana batemwatu kuja kukila kwingila. Ba Steven bansemi babalume baambile’mba: “Ano moba, bansemi balekatu baana na kukaya makayo a pa kompyuta, kwingijisha intaneti ne kutamba TV. Kechi bebapa mingilo ya kwingila pa nzubo ne.”

Mwalangulukapo amba ka? Nanchi kwingila nkito pa nzubo kulengelatu pa nzubo kumweka bulongo nyi, inyi kukwasha ne baana benu kukoma bulongo?

Bansemi bamo kechi bapa baana babo mingilo ne, kikatakata inge baana babo bebapa mingilo ya kuba ku sukulu. Nangwa byonkabyo, akilangulukai pa mingilo byo yakonsha kukwasha baana benu.

Kwingila mingilo kulengela mwana kukoma mu maana. Baana bengila mingilo pa nzubo boba bingi bulongo ne ku sukulu. Kwingila mingilo pa nzubo kukwasha baana kwikala na byubilo byakonsha kwibakwasha kufunda mingilo.

Kufunjisha baana mingilo ya pa nzubo kulengela baana kukwasha bantu. Bantu bamo bataana kuba’mba baana bengila nkito pa nzubo bakonsha kukwasha ne bantu mu kimasamasa mo bekala inge bakoma. Kino kechi kyakonsha kwimukumisha ne, mambo mingilo ifunjisha baana kwingijila bakwabo. Ba Steven bo twaambapo kala, baambile’mba: “Inge bansemi kebabule kupa baana babo mingilo, baana bakalangulukangatu amba bafwainwa kwibengijilanga ku bakwabo, kabiji kechi bakafunda mingilo yo bafwainwa kwingila inge bakoma ne.”

Kwingila mingilo pa nzubo kulengela kisemi kukwatankana. Inge baana ke bengile mingilo pa nzubo, kisemi kibanemeka bingi kabiji baana bayuka amba kwingila nkito pa nzubo kwanema bingi. Bansemi inge kebaleke baana babo kutatu muchima pa mingilo yo bebapa kusukulu, baana kechi bakonsha kufunda mingilo ne. Onkao mambo, ishikishai amba, ‘Mwanami ukamwenamo ka inge saka atelebwatu na balunda nanji ba kusukulu kwakubula kukwatankana na ba mu kisemi?’

Tendekai kufunjisha baana benu nkito saka bakijitu banyike. Bantu bamo bamba’mba bansemi bafwainwa kutendeka kupa baana babo nkito inge baji na myaka isatu. Bakwabo bamba’mba bafwainwa kutendeka kupa baana mingilo inge bafikizha myaka ibiji nangwa kubwela panshi. Kishinka ke kya kuba’mba baana batemwa bingi kwingijila pamo mingilo na bansemi babo kabiji bateshako muchima kumona bibena kwingila bansemi babo.—Jifunde ja mu Baibolo: Byambo bya Maana 22:6.

Bapainga nkito ya kwingila kwesakana na jifumbi jabo. Mwakonsha kwambila mwana uji na myaka isatu kutolaula bintu byo aji kukaishanga, kupyanga po baji kujiilanga nangwa kusala bya kuchapa. Baana bakomako mwakonsha kwibambila kupyanga, kovwa motoka nangwa kunengezha kajo. Yukainga mingilo yo mwakonsha kupa mwanenu. Inge kemube bino, baana benu bakengilanga na lusekelo mingilo yo mwibapa.

Painga baana benu mingilo. Mwanenu inge uji na mingilo ya ku sukulu, kyakonsha kwimukatazha kumupa mingilo ya pa nzubo. Nangwa byonkabyo, kubula kupa mwanenu mingilo pa kuba’mba akoobe bulongo ku sukulu “ko kuba’mba kechi mubena kumufunjisha kuyuka mingilo yo afwainwa kunemeka ne.” Bino byo byaambile buku wa The Price of Privilege. Byonkatu byo twaji kwisambapo kala, kuyuka nkito yo bafwainwa kwingila patanshi ke jishinda jawama ja kwibafunjishishamo. Bintu byo mukebafunjisha bikebakwasha bingi inge baikala na bisemi byabo.—Jifunde ja mu Baibolo: Filipai 1:10.

Tai muchima pa byo abena kwibikako kwingila mingilo kechi pa byo auba ne. Mwanenu wakonsha kutaya kimye kyabaya pa kuba’mba apwishe kwingila nkito yo mwamupa. Kabiji kimo kimye kechi wakonsha kwingila bulongo mingilo yo mwamupa ne. Inge kyaikala bino, kechi mwafwainwa kumwangata mingilo yo mwamupa ne. Kechi mwafwainwa kuketekela’mba mwanenu ukengila mingilo yo mwamupa byonka byakonsha kwingila mukulumpe ne, bino mwafwainwa kukwasha mwanenu kuyuka buneme bwa kwingila mingilo ne byo yafwainwa kumuletela lusekelo.—Jifunde ja mu Baibolo: Musapwishi 3:22.

Tai muchima pa bintu byawama byakonsha kufumamo. Bantu bamo bamba’mba kupa mwana mali inge waingila mingilo kumukwasha kubula kwikala nkope. Bakwabo nabo bamba’mba kuba bino kulengela baana kwingila mingilo ikwasha kisemi. Kabiji baambile’mba inge mwana bamupizha kumupa mali, ukakananga kwingila mingilo. Mwakonsha kufunjilako ka ku kino? Kechi mwafwainwa kupanga mwanenu mali pa kuba’mba engile mingilo ne.